1
O‘tmish va kelajak ko‘prigi: Alisher Navoiy ijodi va tanqidiy
matn
Akrom Malikov
1
1
Alisher Navoiy nomidagi Toshkent Davlat O‘zbek tili ava dabiyoti universiteti, Yusuf Xos Hojib, 103, Tashkent 100149,
Uzbekistan
https://doi.org/10.5281/zenodo.10439376
Kalit so‘zlar
Matnshunoslik, matn, tanqidiy matn, qo‘lyozma, kontekst, qiyos.
Abstrakt:
Ma’lumki, o‘zbek navoiyshunosligida Alisher Navoiy asarlari tanqidiy matnlarini tayyorlash o‘tgan asrning 40-
yillaridan boshlangan edi. Bu ishga dastlab akademik Y. E. Bertels boshchiligida qo‘l urilgan. Alisher
Navoiyning turli asarlari tanqidiy matnlar S. Mutallibov, G‘. Karimov, I. Sultonov, H. Sulaymonov, P. Shamsiev,
S. G‘anieva, Sh. Eshonxo‘jaev, Yu. Tursunov, H. Islomov, M. Rashidova va boshqalar tomonidan amalga
oshirildi. Maqolada ushbu ishlar muxtasar shaklda tahlilga tortilgan, har bir tanqidiy matnga xos muhim jihatlar
tilga olingan, Alisher Navoiy ijodini o‘rganishda matnshunoslik, tanqidiy matnlarning ahamiyati, bugun kunda
matnga bo‘lgan munosabat muammolari ko‘tarilgan.
1 Kirish
Navoiyshunoslikda oxirgi chorak asrda tanqidiy
matn tuzish tajribasiga deyarli uchramaymiz. Alisher
Navoiy asarlari ustidagi tadqiqotlar ham ko‘p
hollarda shoirning 20 jildlik mukammal asarlari
to‘plami yoki 10 jildlik to‘la asarlari to‘plami asosida
olib borilmoqda. Bu, aslida, jiddiy muammo sanaladi.
Chunki Alisher Navoiy ijodini uning o‘zi yozgan
alifbodagi matnlarga tayanib tahlil qilinmasligi
olinajak xulosalarning to‘g‘ri yoki haqiqiy ekanligini
shubha ostiga oladi. Barcha matnshunoslar yakdil
e’tirof qilganlaridek, matn o‘zi yozilgan alifbodan
kirill yoki lotin grafikasiga ko‘chirilsa, originaldagi
fonetik, semantik, leksik va grammatik xususiyatlar
to‘liq aks etmaydi. Shu ma’noda matnlarni o‘z
alifbosida o‘rganish, ularning mohiyatini saqlagan,
muallif tahririga eng yaqin variant sanalgan tanqidiy
yoki mavjud nusxalar asosida yig‘ma-qiyosiy
matnlarni yaratish, barcha tadqiqotlarni mazkur
matnlarga tayangan holda olib borish ilmning
talablaridan biridir.
Bu haqiqatni o‘z vaqtida to‘g‘ri anglagan
navoiyshunoslarimiz S. Mutallibov, G‘. Karimov, P.
Shamsiev, H. Sulaymonov va boshqalar o‘tgan
asrning o‘rtalariga kelib, Alisher Navoiy asarlarining
tanqidiy matnlarini yaratish ustida ish olib bordilar.
Ammo bugunga kelib, bu ishlar hajm va sifat jihatdan
buyuk shoir ijodini to‘laqonli va nozik nuqtalariga
o‘rganib, to‘g‘ri ilmiy xulosalar chiqarishda yetarli
emasligi ko‘rinib qolmoqda. Hatto Alisher Navoiy
asarlariga tuzilgan tanqidiy matnlarning aksari
nashrdan chiqmagan, ommalashtirilmagan, ilmiy
izlanishlarda istifoda etilmagan. Navoiyshunoslarning
yosh avlodga mansub vakillari ichida bu masalaga
jiddiy
yondashuvlar,
tadqiqotlar
ko‘zga
tashlanmayapti.
Biz muammoning yildan yilga dolzarb ahamiyat
kasb etayotganini ko‘rib, bu masaladagi ushbu
ishlarni tizimli amalga oshirish kerak degan xulosaga
keldik:
1. Matn, badiiy matn, kontekst istilohlarining
nazariy asoslarini ishlab chiqish, buning uchun keng
plandagi monografik tadqiqotlar olib borish hamda
o‘zimiz va jahon adabiyotshunosligi tajribalariga
suyanish.
2. Matnshunoslikda tanqidiy, yig‘ma-qiyosiy,
ilmiy-ommaviy
nashrlar
tuzish
tajribasini
tizimlashtirish, bu boradagi yutuq va xatolarni
ob’ektiv va xolis tahlil qilish.
3. Adabiyotshunoslikdagi barcha tadqiqotlarni
birlamchi, asosiy matnga yoki ilmiy tanqidiy, u
bo‘lmasa, yig‘ma-qiyosiy matnga suyangan holda
olib borish malakasini rivojlantirish.
Sh. Sirojiddinov “Matnshunoslik saboqlari”
kitobida
matn,
matnshunoslik,
matn
tarixi,
matnchilik, mumtoz matnlar ustida tadqiqot olib
borish hamda kitobat san’atiga doir muhim
ma’lumotlarni umumlashtirgan, o‘z tahlil va
xulosalarini taqdim qilgan. Ammo bu boshlang‘ich
ish bo‘lib, sohadagi keng miqyosli ishlar istiqbolda
turibdi.
Biz mana shu zaruratni hisobga olib, Alisher
Navoiy asarlarining nisbatan umum qabul etilgan
prinsiplarga amal etgan holda shu choqqacha
tuzilgan, ilmiy jamoatchilik e’tirof qilgan tanqidiy
2
matnlari haqida muxtasar so‘z yuritamiz. Ularning
xos ayrim jihatlarga nazar tashlaymiz.
2 Materiallar va metodlar
O‘rganishlar shuni ko‘rsatdiki, shu choqqacha
ilmiy mezonlarga amal qilingan holda Alisher
Navoiyning quyidagi asarlari tanqidiy matnlari ishlab
chiqilgan:
2.1. “Mezon ul-avzon”.
Bu asarning tanqidiy matni I. Sulton tomonidan
1947-yilda tayyorlangan, ammo chop etilmagan.
Tanqidiy matn tuzish prinsip va tamoyillari haqida
olim o‘zining “Navoiyning “Mezon ul-avzon” va
uning kritik teksti” nomli nomzodlik dissertatsiyasida
batafsil bayon etgan.
Olim, dastlab, Navoiyning ushbu asari ilmiy
jihatdan hali o‘rganilmagani haqida to‘xtalib,
shunday deydi: “Mezon ul-avzon” – hali
navoiyshunoslikning qo‘li tegmagan asardir”. I.
Sultonov “Mezon ul-avzon”ning kirish qismida tilga
olingan Shams Qays, Nasir Tusiy hamda Jomiy
yozgan asarlar Navoiy uchun asosiy manba vazifasini
o‘tagan, shuningdek, shoir Xalil ibn Ahmadning ham
ilmiy qarashlaridan xabardor bo‘lgan degan fikrni
ilgari surgan. Navoiy aruzni mukammallashtirmoqchi
edi degan fikrini olim “Mezon ul-avzon”dan keltirgan
iqtiboslar bilan isbotlashga harakat qilgan.
“Mezon ul-avzon”ning ilmiy-tanqidiy matnini
yaratish muammosiga to‘xtalib, “Mezon ul-
avzon”ning ma’lum bo‘lgan uch qo‘lyozmasiga tavsif
bergan. U (“L-1”, “L-2” hamda “T”) qo‘lyozmalar
ichidan “L-1” tayanch manba sifatida qabul qilgan.
Ulardagi 607 nuqta izohlangani haqida ma’lumot
berilgan va o‘rtadagi farqlar besh guruhga bo‘lib
tasniflangan:
1) imloviy farqlar;
2) tayanch qo‘lyozma tekstini aniqlash;
3) ayrim so‘z va jumlalar farqi;
4) yordamchi qo‘lyozmalarda tushib qolgan
so‘zlar;
5) tayanch qo‘lyozmaga qo‘shimchalar.
I. Sultonov tayanch qo‘lyozmaga tuzatish kiritish
prinsiplarini bayon qiladi. Olim dastavval aruzga doir
qo‘lyozmalar bilan ishlashda duch kelinadigan
qiyinchiliklarni eslatib o‘tadi, ixtiyoridagi uch
qo‘lyozma o‘rtasidagi farqlarning to‘g‘risini aniqlash
uchun ikki usulni tanlab olganini ma’lum qiladi:
1) farqning kontekstdagi o‘rnini aniqlash usuli;
2) taqti’ usul.
Olim tanqidiy matnni taqdim qilgach, ilmiy
tekshiruvlar
tugagach,
“Mezon ul-avzon”ning
to‘rtinchi qo‘lyozmasi topilgani va undan ham
qisman foydalanganini aytib, quyidagi ikki masalani
o‘rtaga qo‘ygan:
1) to‘g‘ri yoki noto‘g‘ri ekani aniqlanmagan
farqlarning salmog‘i qancha?
2)
tayanch
qo‘lyozma
qanchalik
to‘g‘ri
tanlangan?
H. Sulaymonov mazkur ish haqida o‘z tanqidiy
fikrini bildirgan va “Mezon ul-avzon” asarining I.
Sultonov ishlab chiqqan tanqidiy matni ilmiy jihatdan
mukammal emas, bu asar tanqidiy matnini qayta
tuzish lozim deb hisoblaydi [9].
2.2. “Hayrat ul-abror”.
1970-yil P. Shamsiev tayyorlagan, chop etilgan.
2.3. “Farhod va Shirin”.
1956-yil P. Shamsiev tayyorlagan, chop etilgan
kitob holida topa olmadik.
2.4. “Layli va Majnun”.
1967-yil P. Shamsiev tayyorlagan, chop etilgan
kitob holida topa olmadik.
2.5. “Sab’ai sayyor”.
1963-yil P. Shamsiev tuzgan, chop etilgan.
2.6. “Saddi Iskandariy”.
1964-yil P. Shamsiev tuzgan, chop etilgan kitob
holida topa olmadik.
“Xamsa”ning
tanqidiy
matnini
yaratish
muammosi P. Shamsiev ilmiy faoliyatining o‘zagini
tashkil qiladi, biz bu haqda navbatdagi faslda batafsil
to‘xtalamiz. Ammo “Hayrat ul-abror”, “Layli va
Majnun” hamda “Saddi Iskandariy” dostonlari
tanqidiy matnlari xususida ayrim mulohazalarni
bayon etish joiz.
“Hayrat ul-abror” dostoni tanqidiy matnini
yaratishga S. Mutallibov ham harakat qilgan, ammo
uning tanqidiy matni e’lon qilinmagan.
“Layli va Majnun” dostoni tanqidiy matnini
tuzishga ilk bor G‘. Karimov qo‘l urgan, ammo uning
bu ishi, ilmiy jamoatchilikka taqdim etilmagan, H.
Sulaymonov bu ishni ham jiddiy tanqid ostiga olgan
[9]. G‘. Shodmonovning xabar berishicha, bu G‘.
Karimov tuzgan tanqidiy matn “Alisher Navoiy
nomidagi Davlat muzeyi G‘ulom Karimov arxiv
fondida 51 – 55 va 56-raqamdagi papkalarda
saqlanadi” [16]. Albatta, bu ishlar keyingi tadqiqotlar
uchun tajriba maydoni bo‘lib xizmat qildi, ammo
chop etilmasligining asosiy sabablari ilmiy tadqiqot
mezonlariga to‘laqonli javob berolmagani bilan
bog‘liq bo‘lsa kerak. Shuning uchun P. Shamsiev bu
ishni o‘z zimmasiga olib, dostonning tanqidiy
matnini yaratdi.
“Saddi Iskandariy” dostoni tanqidiy matni P.
Shamsiev tomonidan ishlab chiqilganiga qaramasdan
bu ishga M. Hamidova ham qo‘l urdi (1994). U
“Alisher Navoiy “Saddi Iskandari” dostonining
ilmiy-tanqidiy matni va matniy tadqiqi” nomli
doktorlik dissertatsiyasini shu ishning asoslarini
yoritishga bag‘ishladi. Ammo G‘. Shodmonovning
kuzatishicha, “... olima tuzgan ilmiy-tanqidiy matn
Porso Shamsiev matni bilan qiѐslanganda katta
tafovutlar kuzatilmaydi”. G‘. Shodmonov ikkala ishni
3
qiyosiy o‘rganib, “... har ikki olimning matniy
tuzatishlari bir xil. Bu o‘rinda M.Hamidovaning
uzundan-uzoq ta’rifu tavsiflar keltirishi va ushbu
tuzatishlarni ilk bor o‘zi tomonidan amalgan
oshirilgan ishdek ko‘rsatishi taajjubli bir holdir”, –
deb xulosa qiladi.
2.7. “Majolis un-nafois”.
S. G‘anieva o‘zining 1956-yil yoqlagan “Alisher
Navoiyning “Majolis un-nafois” asari”(III va IV
majlislarning adabiy-tarixiy tahlili va tanqidiy matni)
(“Madjalis-un-nafais” Alishera Navoi (literaturno-
istoricheskiy analiz i kriticheskiy tekst III i IV
madjlisov) nomli nomzodlik ishida asarning tanqidiy
matnini tuzishga oid manba va prinsiplarni bayon
qilgan. Ishda, xususan, ikki qadimiy qo‘lyozma nusxa
(shartli ravishda “A” va “B”) asosida majlislarga
kiritilgan shoirlar miqdori qiyosiy jihatdan tahlil
qilingan va Alisher Navoiyning asar ustida olib
borgan tahrirlari bilan bog‘liq masalalar o‘rganilgan.
“Majolis
un-nafois”ning qo‘lyozmalari va
tanqidiy matni tavsifi haqida so‘z yuritgan S.
G‘anieva tazkiraning quyidagi 5 qo‘lyozma nusxasi
to‘g‘risida ma’lumot beradi:
1) “A” nusxa – Sankt-Peterburg davlat
universitetining sharqshunoslik fakultetida 618 inv.
raqami ostida saqlanayotgan, 16-asr o‘rtalarida
ko‘chirilgan nusxa.
2) “B” nusxa – ToshDShI ShQMda 6098 va 6099
inv. raqamlari ostida saqlanayotgan, ikki albomdan
iborat, kotibi noma’lum nusxa.
3) “V” nusxa – ToshDShI ShQMda 9394 inv.
raqami ostida saqlanayotgan, 16-asr oxirlarida
ko‘chirilgan nusxa, kotibi Muhammad Solih.
4) “G” nusxa – ToshDShI ShQMda 4280 inv.
raqami
ostida
saqlanayotgan,
1842–1843-yilda
ko‘chirilgan nusxa.
5) “D” nusxa – ToshDShI ShQMda 7745 inv.
raqami
ostida
saqlanayotgan,
1902–1903-yilda
ko‘chirilgan nusxa, Rojiy ismli kotib tomonidan
ko‘chirilgan.
Tanqidiy matnni tayyorlashda yana ToshDShI
ShQMda 8389, 5289, 5537 inv. raqami ostida,
Sankt-Peterburgda
810
inv.
raqami
ostida
saqlanayotgan nusxalar va boshqa toshbosma
nusxalardan ham foydalanilgan.
S. G‘anieva tazkiradagi 3 – 4-majlislarning
tanqidiy matnini tuzish uchun “Majolis un-
nafois”ning nisbatan qadimiy va to‘liq hisoblangan
“A” nusxasi asos qilib olingan, o‘rni bilan qolgan
nusxalarga ham murojaat qilgan.
“Majolis un-nafois” asarining ham tanqidiy matni
chop etilmagan.
2.8. “Tarixi muluki Ajam”.
L. Xalilov 1975-yil bu asarning tanqidiy matni
ustida ishlab, “Alisher Navoiy “Tarixi muluki Ajam”
asarining tekstologik tadqiqoti” nomli nomzodlik
ishini yoqlagan.
Olim “Tarixi anbiyo va hukamo” hamda “Tarixi
muluki Ajam”ni ikki mustaqil asarlar deb hisoblaydi.
“Tarixi anbiyo va hukamo”ning 7, “Tarixi muluki
Ajam”ning 19 qo‘lyozma nusxasi uch guruhga bo‘lib
tasniflagan:
1-guruh.
“Tarixi muluki Ajam”ning 1523 – 1526-yillarda
Hirotda ko‘chirilgan va ayni paytda Parij milliy
kutubxonasida Suppl.turc № 316–317 raqami ostida
saqlanayotgan kulliyoti tarkibidagi nusxasi. Xati
chiroyli, turli xatolardan xoli.
2-guruh.
Turli davrlarda ko‘chirilgan, eng mo‘tabar, yaxshi
saqlangan va matni to‘liq bo‘lgan qo‘lyozma
nusxalari:
1)
“Tarixi
muluki
Ajam”ning
18-asrda
ko‘chirilgan va akademik V. Zohidovning xususiy
kutubxonasida saqlanayotgan qo‘lyozmasi;
2) Abu Rayhon Beruniy nomidagi O‘zFA
sharqshunoslik institutida 185-inventar raqami ostida
saqlanayotgan 1850-yil ko‘chirilgan nusxa;
3) Leningrad Saltikov-Shchedrin nomidagi Xalq
kutubxonasining qo‘lyozmalar bo‘limida 558-raqamli
1595 – 1596-yilda ko‘chirilgan kulliyot tarkibidagi
“Tarixi muluki Ajam” nusxasi;
4) Istanbuldagi To‘pqopi muzeyi Revan
kutubxonasida 808 raqam bilan saqlanayotgan
Hirotda 1495 – 1496-yilda ko‘chirilgan qo‘lyozma.
3-guruh.
Qolgan barcha qo‘lyozmalar.
Tadqiqotchi
dastavval
1-guruhdagi
yagona
nusxani bugungi alifboga ko‘chirib chiqqan va
boshqa nusxalar asosida to‘ldirib borgan. So‘ng
matnlar o‘rtasidagi farqlarni, to‘ldirilgan qismlarni
ko‘rsatib o‘tgan.
“Tarixi muluki Ajam”ning ilmiy-tanqidiy matni
L. Xalilovning dissertatsiyasi tarkibida qo‘lyozma
holida qolgan va hali nashr qilingan emas.
2.9. “Nasoyim ul-muhabbat”.
H. Islomov ushbu asarning tanqidiy matnini
yaratish
tamoyillarini
“Alisher
Navoiyning
“Nasoyimul muhabbat” asari va uning ilmiy-tanqidiy
matni” (“Nasoyim ul-muxabbat” Alishera Navoi i
yego
nauchno-kriticheskiy
tekst”) mavzusidagi
nomzodlik ishida bayon qilgan (1990).
“Nasoyim ul-muhabbat”ning tanqidiy matni
2011-yil “Movarounnahr” nashriyotida eski turkiy
yozuvda chop etildi.
2.10. “Nazm ul-javohir”.
M. Rashidovaning “Alisher Navoiy “Nazm ul-
javohir” asarining matniy tadqiqoti” nomli nomzodlik
ishida mazkur asarning tanqidiy matnini tuzish
masalalari ko‘tarilgan, tanqidiy matn taqdim qilingan
(1991).
Tadqiqotchi quyidagi uch qo‘lyozmadan ilmiy-
tanqidiy matn tuzishda foydalangan:
1) 1496 – 1499-yilda hirotlik mashhur xattot
Muhammad Toqiy ko‘chirgan va, ayni paytda,
4
Istanbuldagi To‘pqopi kutubxonasi fondida № 808-
inv. raqami ostida saqlanayotgan Alisher Navoiyning
to‘liq asarlari kulliyoti qo‘lyozmasi. Bu asl va
ishonchli manbalardan biri bo‘lib, “Nazm ul-javohir”
ushbu kulliyot tarkibida keltirilgan;
2) XV asrning oxiri – XVI asrning boshlarida
ko‘chirilgan, H. Sulaymonov nomidagi O‘zbekiston
Fanlar akademiyasi Qo‘lyozmalar institutida 8-raqam
ostida saqlanayotgan, tarkibida “Arbain”, “Nazm ul-
javohir”, “Xamsat ul-mutahayyirin”, “Vaqfiya” kabi
risolalar mavjud bo‘lgan qo‘lyozma. Ushbu
qo‘lyozma kotibi ko‘rsatilmagan;
3) Ali Hijroniy 1526 – 1527-yilda ko‘chirgan,
Parij Milliy kutubxonasida 316 – 3017-raqam ostida
saqlanayotgan, tarkibida “Nazm ul-javohir” to‘rtinchi
o‘rinda keltirilgan Alisher Navoiyning to‘la asarlari
kulliyoti. Bundan tashqari olima O‘zbekiston Fanlar
akademiyasi Sharqshunoslik institutida 9361-raqami
ostida saqlanayotgan, tarkibida “Nazm ul-javohir”
ikkinchi o‘rinda keltirilgan qo‘lyozmadan ham
yordamchi manba sifatida foydalangan
“Nazm ul-javohir”ning tanqidiy matni nashr
qilinmagan.
2.11. “Muhokamat ul-lug‘atayn”.
Mazkur asarning tanqidiy matni 2021-yil chop
etilgan [4]. Nashr so‘zboshisida Yu. Tursunov 1940-
yilgi nashrni faqat O. Usmonov emas, balki P.
Shamsiev ham tayyorlaganligini qayd etgan. Bu
nashrni “... muallif redaksiyasiga yaqin matnni
tiklash yo‘lidagi ilk qadam sifatida” baholaydi, uning
o‘ziga xos ahamiyatini e’tirof qiladi (3-bet). Mazkur
asarni 1962-yil P. Shamsiev Parij nusxasidan qo‘lda
arab imlosida ko‘chirganligini Yu. Tursunov ma’lum
qiladi. Parij nusxasi bu hijriy 993, milodiy 1536 –
1527-yillarda
ko‘chirilgan kulliyot tarkibidagi
“Muhokamat ul-lug‘atayn” bo‘lib, uni fransuz
sharqshunosi Katremer ham o‘z nashriga (1841) asos
qilib olgan.
Y. Tursunov bu borada yana I. Odilovning ishini
qayd qilgan, I. Odilov ham Istanbul nashridan eski
o‘zbek yozuvida “Muhokamat ul-lug‘atayn”ni
ko‘chirgan bo‘lib (1941), bu ish ham hali ilmiy
tadqiqot maqomida emas edi.
Asarning ilmiy-tanqidiy matnini tuzishga M.
Hamidova ham qo‘l urgan, u o‘z ishiga eski nashrlar
(Parij, Istanbul, Qo‘qon) bilan bir qatorda Istanbul
(Revan 808) va Parij (316 – 317) nusxalarining
fotoko‘chirmasini jalb etgan, ammo ish yakuniga
yetmay
qolib
ketgan.
Yu.
Tursunov
H.
Sulaymonovning 1973 yil nashr etilgan “Alisher
Navoiy qo‘lyozmalari tadqiqoti” maqolasiga tayanib
(“Adabiy meros”, 3-son, 86 – 87-betlar), Alisher
Navoiyning
dunyo
qo‘lyozma
fonlarida
saqlanayotgan 8 ta kulliyotning uchtasi tarkibidagina
“Muhokamat ul-lug‘atayn” borligini aytadi. Ana shu
uch kulliyot quyidagilardir:
1. Istanbul nusxasi ( Revan 808), ko‘chirilgan
sanasi: 901 – 902 (1496 – 1497).
2. Parij nusxasi ( 316 – 317), ko‘chirilgan sanasi:
933 (1526 – 1527).
3. Fotih nusxasi (4056), ko‘chirilgan sanasi: XVI
asr boshlari.
Y. Tursunov aynan Fotih nusxasini mukammal
deb biladi.
11. “Lison ut-tayr”.
Sh. Eshonxo‘jaev tayyorlagan.
2.12. “G‘aroyib us-sig‘ar”.
S. Hasanovning ta’kidlashicha, “Xazoyin ul-
maoniy”ning birinchi devoni bo‘lgan “G‘aroyib us-
sig‘ar”ning tanqidiy matnini Alisher Navoiyning 525
yilligi arafasida tuzgan edi, ammo “ma’lum
sabablarga ko‘ra chop qilinmay qolgan”. S. Hasanov
14 ta qo‘lyozma nomini keltirib, mazkur mo‘tabar
manbalardan foydalangan holda “G‘aroyib us-sig‘ar”
tanqidiy matni tuzilganligini ta’kidlasa-da, biz ilmiy
apparatda to‘rtta nusxaning qiyosini ko‘ramiz:
1. D – Dushanba nusxasi. Tojikiston RFA
Sharqshunoslik
sho‘basida
1990-raqam
bilan
saqlanayotgan, 1499 – 1500-yillarda ko‘chirilgan
“Xazoyin ul-maoniy” kulliyoti.
2.
P
– Parij nusxasi. Fransiya Milliy
kutubxonasigi 108-raqamli, 1523 – 1527-yillarda
ko‘chirilgan nusxa.
3. L – Sankt-Peterburg nusxasi. Saltikov-
Shchedrin nomli Davlat kutubxonasi saqlanayotgan
55-raqamli qo‘lyozma.
4. I – Istanbul nusxasi. Sulaymoniya kutubxonasi
Fotih fondidagi 4056-raqamli qo‘lyozma.
2. 13. “Xamsat ul-mutahayyirin”.
2012-yil O. Alimov tomonidan tayyorlangan.
O‘rganib
chiqqanimiz
ma’lumotlarni
umumlashtirsak, bunday manzara paydo bo‘ladi:
1-jadval. Alisher Navoiy asarlari tanqidiy matnlar va
ularni tuzish prinsiplar
№
Asar nomi
Tanqidiy
matn
tuzuvchisi
Tuzilga
n yil
Umumiy
prinsiplari
1
Mezon ul-
avzon
I. Sultonov
1941
1. Dunyo
fondlarida
saqlanayotgan
qo‘lyozmalar
sanog‘ini
kataloglar
asosida
aniqlash.
2. Nusxalar
ichidan eng
qadimiysini
o‘rganish va
yaroqli bo‘lsa,
tayanch nusxa
sifatida tanlab
olish va eski
o‘zbek yozuvida
ko‘chirish.
3. Boshqa
nusxalarni
2
Hayrat ul-
abror
P. Shamsiev
1970
3
Farhod va
Shirin
P. Shamsiev
1956
4
Layli va
Majnun
P. Shamsiev
1967
5
Sab’ai
sayyor
P. Shamsiev
1963
6
Saddi
Iskandariy
P. Shamsiev
1964
7
G‘aroyib
us-sig‘ar
H.
Sulaymonov
1961
8
Majolis
un-nafois
S. G‘anieva
1956
9
Tarixi
muluki
Ajam
L. Xalilov
1975
10
“Nazm ul-
M.
1991
5
javohir”
Rashidova
yordamchi
nusxalar deb
belgilash va
tayanch nusxa
bilan solishtirib,
farqlarni ilmiy
apparatda qayd
etib borish.
4. Ko‘zga
ko‘ringan
xatoliklarni
barcha nusxalar
ishtirokida
bartaraf qilish.
Nasoyim
ul-
muhabbat
H.
Islombekov
1990
11
Lison ut-
tayr
Sh.
Eshonxo‘jae
v
12
Muhokam
at ul-
lug‘atayn
Y. Tursunov
2021
13
Xamsat
ul-
mutahayyi
rin
O. Alimov
2015
Ko‘rinib turibdiki, “Xazoyin ul-maoniy”ning yana
uchta devoni, “Tarixi anbiyo va hukamo”, “Siroj ul-
muslimiyn”, “Vaqfiya”, “Munshaot”, “Devoni
Foniy”, “Mahbub ul-qulub” va boshqa asarlarining
tanqidiy matnlari tuzilmagan.
O. Jo‘raboevning xabar berishicha, Erondagi 28 ta
kutubxona va kolleksiyalarda Alisher Navoiy
asarlarining 109 ta nusxasi saqlanmoqda, ularning
aksari unikal qo‘lyozmalardir. Bu manbalar tadqiqqa
tortilmagan, tanqidiy matn tuzish amaliyotida
foydalanish masalalari ham ko‘rilmagan [5].
3. XULOSA
Yuqoridagi o‘rganishlar natijasida shunday xulosa
qilish mumkin:
1.
Mumtoz
adabiyot
namunalarining
o‘zgartirishlardan xoli, muallif ko‘zlagan va rozi
bo‘lgan, tasdiqlagan matn asl, birlamchi, original,
haqiqiy matn deb atalishi mumkin. Turli sa’viyadagi
kotib va xattotlarning turli sharoit va buyurtmalar,
ehtiyoj va talablar asosida asarni ko‘chirishi hamda
g‘ayriixtiyoriy ravishda yo‘l qo‘yilgan mexanik
xatoliklar oqibatida so‘zlar tushib qolishi, qo‘shilib
ketishi, o‘rni almashishi, matndan bir qismning olib
tashlanishi singari asl matnda turli o‘zgarishlar sodir
bo‘lishi tabiiy hol sanaladi. Vaqt o‘tgani sayin turli
sabablar bilan qo‘lyozmalarga texnik shikastlar
yetadi, sahifalar yirtilishi, yozuvlar o‘chib ketishi
natijasida birlamchi matnni boy berish xatari paydo
bo‘ladi. Shuning uchun muallifning asl maqsadiga
muvofiq keladigan original (asl, birlamchi) matnni
tiklash filologiya mutaxassisligiga ega bo‘lgan
matnshunoslarning asosiy vazifalaridandir. Muallif
dastxatiga eng yaqin bo‘lgan ishonchli nusxani
tiklash
uchun
matn
va
nusxalarga
tanqidiy
yondashiladi va jarayon hosilasi bo‘lgan ish ilmiy-
tanqidiy yoki tanqidiy matn deb ataladi. Tanqidiy
matnlar olimning sub’ektiv qarashlaridan xoli
bo‘lmasligi mumkin.
2. O‘zbek matnshunosligida navoiyshunoslik fani
doirasida tanqidiy matnlar tayyorlash borasida katta
tajriba to‘plangan va muayyan ilmiy asoslar ishlab
chiqilgan.
Mazkur
tajriba
va
bilimlarni
umumlashtirish,
tizimga
solish,
matnshunoslik
masalasida soha olimlarining yakdil xulosaga
kelishlari dolzarb bo‘lib turibdi.
3. Alisher Navoiy asarlarining tanqidiy matnlarini
tahliliy o‘rganish, tizimli holda nashr etish masalasi
kun tartibiga chiqdi. Chunki navoiyshunosligimiz
tarixida tanqidiy matnlar ko‘p emasligi ma’lum.
Chunki tanqidiy matn – talqin demakdir. Hatto
Alisher Navoiy asarlari har birining tanqidiy matni
tayyorlangan taqdirda ham bu masala ahamiyatini
yo‘qotmas edi. Shoirning bir asari asosida bir necha
tanqidiy matnlar bo‘lishi matnshunoslik taraqqiyoti,
o‘ziga xos talqin yangiliklari, mutafakkir g‘oyalarini
kengroq tushunish uchun eshik ochadi. Qolaversa,
matnshunoslik tadqiqotlarining son jihatdan ozligi,
sifat jihatdan sustligi navoiyshunoslikda, umuman,
mumtoz adabiyoti manbalarini o‘rganishda adabiy
manbashunoslik va matnshunoslik mutaxassislarini
ko‘paytirish zarur ekanligini ko‘rsatadi. Agar yildan
yilga eski matnlarni o‘qib, tushunadigan, talqin qila
oladigan mutaxassislar kamayib ketaversa, sohada
jiddiy oqsashlar namoyon bo‘ladi, bu esa millat
intellekti va sa’viya darajasiga salbiy ta’sir etadi.
5. Badiiy matnlarni turli kontekstlarda o‘rganish
matnshunoslik
istiqbolini
belgilaydigan
muhim
omildir. Bizda barcha matnlar qo‘lyozmalar
o‘rtasidagi farqlarni aks ettirish doirasida tanqidiy
o‘rganib kelindi. Bu matn ustidagi tadqiqotning
boshlang‘ich bosqichi bo‘lib, keyingi bosqichda
matnning muallif ijodi kontekstidagi o‘rni, muayyan
davr yoki ijtimoiy, siyosiy vaziyat konteksti bilan
bog‘liqligi
masalalarini
o‘rganish
muammosi
ko‘tarilishi lozim.
6. Eski o‘zbek alifbosini biluvchi insonlar, bu
alifboda tadqiqot olib bora oladigan mutaxassislar
kamligi sababli O‘zbekistondagi barcha oliy ta’lim
yurtlarida ikki semestrga mo‘ljallangan “Eski O‘zbek
alifbosi” nomli fanni joriy qilishni taklif qilaman. Bu
fan talabalarga 3-kursda o‘qitilishi
maqsadga
muvofiq, chunki bu kursga kelib talaba oliy ta’limda
o‘qish ko‘nikmasini to‘la egallagan bo‘lib, fanning
ahamiyatini his qiladi.
ADABIYOTLAR
[1]
Alisher Navoiy. 1956.
Sab’ai sayyor.
Ilmiy-tanqidiy
matn. Nashrga tayyorlovchi: P. Shamsiev. Toshkent:
O‘zSSR FA nashriyoti.
[2]
Alisher Navoiy. 1963.
Farhod va Shirin.
Ilmiy-
tanqidiy matn. Nashrga tayyorlovchi: P. Shamsiev.
Toshkent: O‘zSSR FA nashriyoti.
[3]
Alisher Navoiy. 1970.
Hayrat ul-abror
. Ilmiy-tanqidiy
matn. Nashrga tayyorlovchi: P. Shamsiev. Toshkent:
O‘zSSR FA nashriyoti.
[4]
Alisher Navoiy. 2021.
Muhokamat ul-lug‘atayn.
Ilmiy-tanqidiy matn. Nashrga tayyorlovchi: Y.
Tursunov. Toshkent: Fan.
[5]
Islomov, Homidxon. 1990.
“Nasoyim ul-muxabbat”
Alishera Navoi i yego nauchno-kiriticheskiy tekst
(Alisher Navoiyning “Nasoyim ul-muhabbat” asari va
uning ilmiy-tanqidiy matni). Filologiya fanlari
nomzodi ilmiy darajasini olish uchun yozilgan diss...
Toshkent.
[6]
Jo‘raboev, Otabek. 2016. Navoiy asarlari qo‘lyozma
va matnlarini o‘rganishning ba’zi masalalari. “Alisher
Navoiy va XXI asr” ilmiy-nazariy anjumani
materiallari, B. 32 – 38. Toshkent: TAMADDUN.
[7]
Rashidova, Ma’mura. 1991.
Alisher Navoiy “Nazm ul-
javohir” asarining matniy tadqiqoti.
Filologiya fanlari
6
nomzodi ilmiy darajasini olish uchun yozilgan diss...
Toshkent.
[8]
Sirojiddinov, Shuhrat. 1998. Alisher Navoiy hayoti va
faoliyatga oid XV – XIX asrlarda yaratilgan fors-tojik
manbalari (Qiyosiy-tipologik tahlil). Filologiya fanlari
doktori ilmiy darajasini olish uchun yozilgan diss...
Toshkent.
[9]
Sirojiddinov, Shuhrat.
Matnshunoslik saboqlari.
2019.
Toshkent: “Navoiy universiteti” nashriyot-matbaa uyi.
[10]
Sulaymonov, Hamid. 1955 – 1961.
Tekstologicheskoe
issledovanie liriki Alisher Navoi
(Alisher Navoiy
lirikasining matnshunoslik tadqiqoti). Filologiya
fanlari doktori ilmiy darajasini olish uchun yozilgan
diss... Moskva.
[11]
Sulton, Izzat. 1947.
Navoiyning “Mezon ul-avzon”
asari va uning kritik teksti.
Filologiya fanlari nomzodi
ilmiy darajasini olish uchun yozilgan diss... Toshkent.
[12]
Xalilov, Latif. 1975.
Alisher Navoiy “Tarixi muluki
Ajam” asarining tekstologik tadqiqoti
. Filologiya
fanlari nomzodi ilmiy darajasini olish uchun yozilgan
diss... Toshkent.
[13]
Ganieva,
Suyima.
1965.
“Madjalis-un-nafais”
Alishera Navoi (literaturno-istoricheskiy analiz m
kriticheskiy tekst III i IV madjlisov)
(Alisher
Navoiyning “Majolis un-nafois” asari (III va IV
masjlislarning adabiy-tarixiy tahlili va tanqidiy matni).
Filologiya fanlari nomzodi ilmiy darajasini olish
uchun yozilgan diss... Moskva.
[14]
Hamidova, Mavjuda. 1994.
Alisher Navoiy “Saddi
Iskandariy” dostonining ilmiy-tanqidiy matni va
matniy tadqiqi.
Filologiya fanlari doktori ilmiy
darajasini olish uchun yozilgan diss... Toshkent.
[15]
Shamsiev, Porsoxon. 1952.
Alisher Navoiy “Sab’ai
sayyor” dostonining ilmiy-kritik testi va uni tuzish
prinsiplari haqida.
Filologiya fanlari nomzodi ilmiy
darajasini olish uchun yozilgan diss... Toshkent.
[16]
Shamsiev, Porsoxon. 1969.
Navoiy asarlari matnlarini
o‘rganishning ba’zi masalalari
. Filologiya fanlari
doktori ilmiy darajasini olish uchun yozilgan diss...
Toshkent.
[17]
Shodmonov,
G‘iyos.
Porso
Shamsiev
ilmiy
laboratoriyasi:
tadqiq
usullari,
tamoyillari,
matnshunoslik taraqqiyotidagi o‘rni. Filologiya fanlari
falsafa doktori (PhD) ... diss.
