200
BO'LAJAK BOSHLANG'ICH SINF O'QITUVCHISINING ILMIY IJODIY
FAOLIYATINI TAKOMILLASHTIRISH YO'LLARI
Umarov Husniddin Egambayevich
Guliston Pedagogika instituti, katta o’qituvchisi
Maxmudova Sabina Amriddin qizi
Boshlang’ich ta’lim yo’nalishi 2-bosqichi talabasi
https://doi.org/10.5281/zenodo.10498517
Annotatsiya.
Mazkur maqolada bo‘lajak boshlang‘ich sinf o‘qituvchilarining ilmiy ijodiy
faoliyatini takomillashtirish yo’llari va yuzaga keluvchi qiyinchilik hamda muammolar, pedagog
shaxsining o‘ziga xosliklari bilan bog‘liqlikda duch keladigan qiyinchiliklar, o‘qituvchi
faoliyatida yuzaga keladigan qiyinchiliklarni bartaraf etish strategiyalari haqida so‘z yuritilgan.
Kalit so‘zlar:
ijod, ijodkorlik, kreativlik, takomillashtirish, muammo, usul, metodika,
ijodiy, reproduktiv faoliyat, kasbiy faoliyat, kasbiy rivojlanish, psixologik muhofaza, kasbiy
deformatsiya.
WAYS TO IMPROVE THE SCIENTIFIC CREATIVE ACTIVITY OF THE FUTURE
ELEMENTARY SCHOOL TEACHER
Abstract.
In this article, ways to improve the scientific and creative activity of future
elementary school teachers and the difficulties and problems that arise, the difficulties
encountered in connection with the peculiarities of the pedagogue's personality, and the
elimination of difficulties that arise in the teacher's work strategies are discussed.
Key words:
creation, creativity, creativity, improvement, problem, method, methodology,
creative, reproductive activity, professional activity, professional development, psychological
protection, professional deformation.
ПУТИ СОВЕРШЕНСТВОВАНИЯ НАУЧНОЙ ТВОРЧЕСКОЙ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ
БУДУЩЕГО УЧИТЕЛЯ НАЧАЛЬНОЙ ШКОЛЫ
Аннотация.
В данной статье рассматриваются пути совершенствования научной
и творческой деятельности будущих учителей начальной школы и возникающие
трудности и проблемы, трудности, возникающие в связи с особенностями личности
педагога, а также устранение трудностей, возникающих в деятельности учителя.
обсуждаются стратегии работы.
Ключевые слова:
творчество, творчество, творчество, совершенствование,
проблема,
метод,
методология,
творческая,
репродуктивная
деятельность,
201
профессиональная деятельность, профессиональное развитие, психологическая защита,
профессиональная деформация.
Bizning asosiy maqsadimiz - yoshlarning sifatli ta’lim olish imkoniyatiga ega bo‘lishiga erishish,
ularning o‘z qobilyati va iste’dodini ro‘yobga chiqarish uchun barcha zarur sharoitlarni yaratib
berishdan iborat.
Sh.M.Mirziyoyev
Mamlakatimizda yosh avlodning jismonan va ma’nan barkamol bo‘lib voyaga yetishiga
davlat siyosatining ustuvor yo‘nalishi sifatida e’tibor qaratilishi zamirida, albatta, mustaqil
tafakkurli, ijodkor va yuksak ma’naviyatli shaxsni kamol toptirish maqsadi mujassam.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyev tomonidan ilgari surilgan 5 ta muhim
tashabbusda ijtimoiy, ma’naviy-ma’rifiy sohalardagi ishlarni yangicha tizim asosida yo‘lga
qo‘yish borasida belgilangan vazifalar yoshlar ta’limtarbiyasiga daxldor muhim chora-tadbirlar
ijrosini taqozo etadi. Shuningdek, 2018 yil 17 iyundagi “Yoshlar – kelajagimiz” Davlat dasturi
to‘g‘risida”gi hamda 2019 yil 29 avgustdagi “O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi tizimini 2030
yilgacha rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash to‘g‘risida”gi PF-5712-son Farmonida ham
yoshlar ta’lim-tarbiyasiga qaratilgan kompleks vazifalar o‘z ifodasini topganligi masalaning
jamiyat va millat hayotida dolzarb ahamiyat kasb etishini ko‘rsatadi. Mazkur hujjatlarda qayd
etilgan talablar uzluksiz ta’lim tizimida qo‘lga kiritilayotgan innovatsion o‘zgarishlarning
mazmun-mohiyatiga bog‘liq bo‘lib, asosan, boshlang‘ich ta’lim jarayoniga ham tegishlidir.
Chunki bu bosqichda o‘quvchilar savodxonlik asoslari, hisoblash tafakkuri, mehnat ko‘nikmalari
va shaxs ma’naviyati elementlari bilan qurollantiriladi. Shu bois, zamonaviy ta’lim tizimi, uning
maqsad va vazifalari mamlakatimiz taraqqiyotiga xizmat qiladigan ta’lim-tarbiya jarayoni oldiga
qo‘yilgan muammo yechimiga mos bo‘lishi kerak. Bular zamonaviy ta’lim tizimidagi sub’yektlar,
xususan, boshlang‘ich sinf o‘qituvchilarining ijodiy faoliyatini jamiyat taraqqiyoti darajasiga
muvofiq muntazam holda yuksaltirib borishni taqozo etadi.
Demak, bugungi kun o’qituvchisi o’z ustida tinimsiz mehnat qiladigan, har tomonlama
keng fikrlaydigan, ilg’or pedagogik va axborot texnologiyalarini samarali qo’llay oladigan ijodkor
shahsga, yoshlarning yuragiga chuqur kirib boradigan yuksak fazilatlar egasiga aylanishini
hayotning o’zi taqazo etmoqda [2]. Shu nuqtayi nazardan, hozirgi kunda o’qituvchining pedagogik
mahoratini ijodiy faoliyatini yanada oshirish muammosi davr talabidir [5].
202
Demokratik huquqiy jamiyat qurish jarayoynida o’qituvchining o’rni, vazifalari yosh
avlodni tarbiyalsh ishiga javobgarligi muhim ahamiyatga ega. Hozirgi zamon o’qituvchisi o’z
pedagogik mahorati jarayonida qator ta’limtarbiyaviy vazifalarni bajaradi [7]. U, avvalo, ta’lim
muassasalari o’quv jarayoni va darsdan tashqari faoliyatda o’quvchilarning porloq kelajagi uchun
javobgar shahsdir [8]. O’qituvchi mehnatining muvaffaqiyati va samarasi uni ilmiy jihatdan puxta
tashkil etishga, mehnatni oqilona uyushtirishga ta’sir etadigan shart-sharoitlarga va mehnatni
doimo ijodkorlik bilan amalga oshiriladi. Shuning uchun mehnatni amalga oshiruvchi o’qituvchi,
avvalo, o’z mehnatini rejalashtirishda, o’zi puxta egallagan pedagogik mahoratiga o’z ilmiga
tayanishi lozim. Hozirgi zamon axborot komunikatsion texnalogiyalarning taraqqiyoti davrida
o’qituvchi mehnatini ilmiy asosda tashkil qilish fan va texnika yutuqlarini o’qituvchi tomonidan
qay darajada o’zlashtirilishga ham bog’liq [9]. Dunyo tarbiyashunoslik ilmida bolalarning
yetakchi faoliyati o’yin ekani va o’yinlarning maktabgacha yoshdagi davrda muhim sanalishihar
jihatda asoslab berilgan. O’yinlarning didaktik shakli boshlang’ich ta’lim amaliyotida ham o’ziga
xos ahamiyat kasb etadi. Didaktik o’yinlar jarayoni zamirida o’quvchilarga ta’lim berish, olam va
odam sirlarini anglatish, mustaqil mulohaza yuritishga undash hamda shular asnosida ma’naviy
to’kislik sari yuz bergan shaxsni shakllantirish maqsadi yotadi. Buning hammasi boshlang’ich sinf
o’qituvchisining ijodkorligini oshiradi darslariga beradi. Bevosita bolalarning o’yinlariga
bag’ishlangan tadqiqotlarda ta’kidlanishicha, o’yinlar nafaqat nafaqat maktabgacha yoshdagi
bolalarning, balki boshlang’ich sinflar o’quvchilarning ham asosiy ish faoliyatidan biri bo’lib,
ularning shaxs sifatida shakillanishlariga o’z ijobiy ta’sirini ko’rsatadi.
Bo‘lajak boshlang‘ich sinf o‘qituvchilarining ijodiy faoliyatini tashkil etish haqida so‘z
ketganda, ijodkorlikning o‘zi nima ekanligini aniqlash, so‘ng ijodiy faoliyatni tashkillashtirish
mezonini tanlash maqsadga muvofiq.
Ijodkorlik o’qituvchining o’z mehnati davovomida jarayonida mustaqil faoliyat olib
borishi kasbiy faoliyatining ta’lim mazmunini belgilovchi o’qituvchining ijodkorligida namoyon
bo’ladi [3].
Ijodkorlik - bu o’qituvchining ta’lim tarbiya jarayonida sifat jihatidan yangi orginal va
takrorlanmas biror ilmiy yangiliklarni paydo qiluvchi jarayondir. O’qituvchining mahsuldor
ijodkorligida belgilangan har qanday muammo muvaffaqiyatli hal qilinadi, ijod qilishga layoqatli
bo’lgan o’qituvchilarning asosiy qismida bu jihatlar namoyon bo’ladi. O’qituvchining evristik
ijodkorligi, jahonda ro’y berayotga kasbiy faoliyatiga yangiliklarni dadil o’zlashtirish va targ’ib
qilishni anglatadi, ya’ni uning asosida g’oyalar, farazlar hosil qilish intensifikatsiya qilish va
ularning haqiqatga yaqinligini, ehtimolligini, ishonchliligini izchil amalga oshirish va bunda yangi
203
holatda dadil harakat qilish qobilyati, fikirlash jarayoni asosida tafakkurni rivojlantirish kuzatiladi.
O’qituvchining kreativ ijodkorligida ijtimoiy ahamiyataga ega bo’lgan yangi nazaryalarni yaratish
mujassamlashgan, u o’zining mustaqil g’oyalar va takliflar bilan chiqadi, mohir va tajribali,
layoqatli o’qituvchilargina bunga erishishi mumkin[8]. Yevro’palik sotsiloglarning o’qituvchining
mehnatining ijobiy holatini “oqimini his qilish”, ya’ni o’za faoliyatiga to’liq kirishib ketish va
faoliyat jarayonida qoniqish hosil qilish deb atashadi, bu esa, o’z navbatida, o’qituvchining yuqori
ichki refleksiv holati kuchli bo’lishi haqida haqida guvohlik beradi. O’z kasbi jarayonida
ijodkorlikni va mehnatidan qoniqishni beradi his qilmaydigan o’qituvchilarning mehnat faoliyati
ko’pincha harakatsizlikka, asablarining tez charchashiga va g’ashlikka olib keladi.
Insoniyat ijodiyotning sub’ekti sifatida o‘zini anglashi ijodkorlik muammosi va
tushunchalarini ko‘rib chiqishning yangi yo‘nalishlarini belgiladi. Faylasuflar inson ijodiy
faoliyatining mohiyatini, gnoseologik va umummetodologik xususiyatlari muammolarini
o‘rganadilar.
Shunga ko‘ra, XX asr mahalliy falsafasida “IJODKOR ODAM” muammosini hal qilishga
urinish maqsadi yetakchilik qilgan. Ijodiy pedagogik faoliyatning keyingi mohiyatli tavsifi uchun
“kreativlik” – ijodkorlik tushunchasiga murojaat qilish zarur, bu esa ko‘rib chiqilayotgan
kategoriyaning markaziy havolasi sanaladi. Kreativlik nazariyasini ishlab chiquvchilardan biri
Ye.P.Torrens bo‘lib, u kreativlikni muammolarga, bilimning yetishmasligi, ularning hamohang
emasligi, nomuvofiqligiga nisbatan ta’sirchanlikning paydo bo‘lish jarayoni sifatida belgilaydi.
Dj.Gilford o‘zining modeli asosida kreativlikning to‘rt omilini ajratib ko‘rsatadi:
- o‘ziga xoslik, semantik moslashuvchanlik, obrazli moslashuvchanlik va semantik o‘z-
o‘zidan yuzaga keladigan moslashuvchanlik bo‘lajak boshlang‘ich sinf o‘qituvchilarining ijodiy
faoliyatini tashkil etishga doir metodik ta’minotning yetarli emasligi;
– ta’lim jarayonida talabalarni ijodiy faoliyatga yo‘naltirish bilan bir qatorda
kommunikativ kompetentliligini rivojlantirish hamda sohaga oid yangiliklarni o‘zlashtirishga
qaratilgan seminar-trening va master klasslarni o‘tkazishga ahamiyat berilmayotganligi;
– ijodkorlikka oid topshiriq va mashqlarni bajarishda axborot texnologiyalaridan samarali
foydalanish, elektron ta’lim resurslarini yaratish bo‘yicha bilim, ko‘nikma va malakalarni
shakllantirishga e’tibor qaratilmayotganligi va h.k.
Boshlang‘ich sinf o‘qituvchisining ijodiy faoliyatida yuzaga keluvchi qiyinchilik va
muammolarning ob’ektiv shart-sharoitlariga quyidagilarni kiritish mumkin:
a) yetarli metodik ta’minotga ega bo‘lmaslik;
b) faoliyatini baholashdagi yuzakilik;
204
v) ikkinchi darajali vazifalarga jalb etilishi.
Quyidagilar pedagog shaxsining o‘ziga xosliklari bilan bog‘liqlikda yuzaga keladigan
qiyinchiliklar qatorini tashkil qiladi:
– pedagogik faoliyatni amalga oshirishda ichki kuch va imkoniyatlarning yetarli emasligi;
– faoliyatini sohadagi islohotlarga uzviylik holda o‘zgartirishga imkon bermaydigan o‘z-
o‘zini yo‘naltirish mexanizmining buzilishi;
– salbiy psixologik holatlar (ishonchsizlik, asabiylik, qo‘rquv, o‘z faoliyatidan qoniqmaslik
va boshqalar).
O‘qituvchi faoliyatida yuzaga keladigan qiyinchiliklarni bartaraf etish quyidagi
strategiyalarga asoslanishni talab etadi:
1) kasbiy rivojlanish (konstruktiv strategiya);
2) psixologik muhofaza (himoya strategiyasi);
3) kasbiy deformatsiya (destruktiv strategiya).
Ijodiy fikrlash ijodiy faoliyatga yo‘naltiruvchi bosh mezondir. Talabalarda ijodiy fikrlashni
rivojlantirishning asosiy komponentlarini tadqiq qilgan G.Ergashevaning qayd etishicha,
“jamoadagi ma’naviypsixologik iqlim ijodiy muhit yaratishga yo‘naltirilgan bo‘lishi, ijodga salbiy
ta’sir ko‘rsatadigan omillarni baratarf etishi lozim. Qulay psixologik muhit quyidagilar bilan
tavsiflanadi: barcha talabalarda ijodiy jarayonning ortishi, stereotiplarning erkinligi,
muhokamalarning noqulay bo‘lmasligi, tashabbusi va mustaqilligi, ijodiy kasbiy faoliyatga
qiziqish va tayyorligi” [9; 49-b.].
Albatta, bu jihatlarga e’tibor qaratishda talabalardagi yaqqol ko‘zga tashlanadigan
xususiyatlarga asoslanish, individual imkoniyatlarini ko‘zda0 tutish va rag‘batlantirish zarur.
Bizningcha, jamoaviy ijodiy faoliyatni tashkil etishga tayyorlashda talabalar o‘rtasida sog‘lom
raqobat muhitini yaratish, musobaqalashish, kuch sinashish imkoniyatini berish ularda ijodiy
g‘oyalarni qo‘llab-quvvatlashga motivatsiya uyg‘otadi. Ijodkorlik natijasi faqat qandaydir
mahsulotni yaratishda emas, balki ijodkor sub’ektining o‘zini rivojlantirishida, ya’ni insoniyat
faoliyati shakllarida amalga oshiriladigan taraqqiyotida namoyon bo‘ladi.
Ijodiy rivojlanish barcha taraqqiyot kabi ikki ko‘rinishdagi elementni qamrab oladi:
reproduktiv (mavjud narsani qaytadan tiklash) va ijodiy (ilgariga qarab intilish imkonini beruvchi
yangilik). Ijodiy harakat muammoning yuzaga kelishi, hal qilishga tayyorgarlik, g‘oyaning paydo
bo‘lishi, va nihoyat, uni mujassamlashtirish kabi bir necha bosqichlarga bo‘linadi.
Fikrimizcha, o‘qituvchi ijodkorligining asosi bo‘lib kasbiga nisbatan qiziqishi,
manfaatdorligini ifodalovchi ichki motivatsiyasi, iroda sohasining rivojlanganligi va tubdan
205
o‘zgargan faoliyatga intilishi hisoblanadi. Demak, bo‘lajak o‘qituvchining jamoaviy ijodiy
faoliyatini tashkillashtirishda uning qiziqishlari yo‘lidagi xatti-harakatlarini qo‘llab-quvvatlash,
talabalar oldiga aniq maqsad va vazifalarni qo‘yish hamda ijodiy faoliyatga faol jalb etish
maqsadga muvofiq bo‘ladi.
Xulosa qilib aytadigan bo'lsak, o'quv jarayoni integratsiya predmetlar tizmini inkor
etmaydi, integratsiya tizmini takomillashtiradi, kamchiliklarni bartaraf etadi, predmetlar orasidagi
aloqalar va bog'liqliklarni chuqurlashtiradi, bunday yondashuvlar diffirensiya va integratsiya
orasidagi munosabatlarni tushunishga tayanadi. Pedagogikaning maqsadi bir xil maqsad va
vazifalarga ega bolgan turli fanlarning element va qisimlarini bir butunga birlashtirishga
yo'naltirilgan bo'lib, u integratsiyani amalga oshirishda o'qituvchilarga yordam berishdir.
Olib borilgan tajribalar shuni ko'rsatadiki, boshlang'ich sinf o'qituvchilarda, keyinchalik
esa bitiruvchilarda u yoki bu fanlarni o'rganib, shu bilimni, ko'nikmalarni boshqa fanlarni
o'rganishda qo'llashga qiynalib, ularni mustaqil fikirlash, olingan bilimlarga o'xshash yoki yangi
vaziyatlarga ko'chira bilish ko'nikmalari. Bularning hammasi boshlang'ich sinflardagi turli fanlar
bo'yicha mashg'ulotlarning o'zaro kelishmovchiligi sababli sodir bo'lmoqda. Bu holatda
integratsiya bir predmet bo'yicha bilimlarni ikkinchisiga ko'chirish va faoliyatning almashinishi
emas, balki zamonaviy fanlar integratsiyasi yo'nalishlarini aks ettiruvchi yangi didaktik
ekvivalentlarni yaratish jarayoni hamdir.
REFERENCES
1.
Mirziyoyev Sh.M. Erkin va faravon, demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo
etamiz. – T.: O‘zbekiston, 2016. – B. 32-33.
2.
Baltamuratova A.P. Bo’lajak boshlang’ich sinf o’qituvchisining kasbiy tayyorlash jarayonida
ijodiy faoliyatini takomillashtirish samaradorligi TDPU “Ilmiy axborotlari” jurnali 11-son
2022.
3.
Baltamuratova A.P. Bo’lajak boshlang’ich sinf o’qituvchisi ijodiy faoliyatining mazmuni va
tuzilishi // UzMU xabarlari ilmiy jurnali, 1/1 2023 ISSN 2181-7324
4.
Mavlyanova R., Rahmonqulova N. Boshlang'ich ta'lim pedagogikasi, innovatsiya va
integratsiya. – T.: 2013, 177 bet.
5.
Педагогика: педагогические теории, системы, технологии [Текст]: учеб. для студ.
высш. и сред, пед. учеб. заведений / С.А.Смирнов, И.Б.Котова, Е.П.Шиянов [и др.]; под
ред. С.А.Смирнова. – 4-е изд., испр. – М.: Изд. сентр «Академия», 2000.
206
6.
Загвязинский, В.И. Педагогическое творчество учителя [Текст]: пособие для студ.
высш. учеб. заведений / В.И.Загвязинский. – М.: Педагогика, 1987.
7.
O‘zbek tilining izohli lug‘ati. F harfi. – T.: “O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi” Davlat ilmiy
nashriyoti, 2006. www.ziyouz.com kutubxonasi.
8.
Amirova G. Bolalar ijodiy qobiliyatini rivojlantirishning optimal yo‘llari // Uzluksiz ta’lim.
– T., 2015. – № 5.
9.
Ergasheva G. Talabalarda ijodiy fikrlashni rivojlantirishning asosiy komponentlari // Xalq
ta’limi. – T.: 2017.
