1
Shaxsda Emotsionallikni Namoyon Boʻlishiga Ta’sir Etuvchi Ijtimoiy-
Psixologik Omillar
Akbaraliyeva Asilaxon Tojiddinovna
Toshkent amaliy fanlar universiteti “Psixologiya” kafedrasi oʻqituvchisi
Tashkent University of Applied Sciences, Gavhar Str. 1, Tashkent 100149, Uzbekistan
(asilaxontojiddinovna)@gmail.com
https://doi.org/10.5281/zenodo.10462543
Annotatsiya: Shaxs ruhiy olamida, uni qurshab turgan tevarak-atrofda sodir boʻlayotgan oʻzgarishlar (xoh tabiiy, xoh
subyektiv boʻlishidan qatʼi nazar) kechinmalar subʼekti (inson) uchun qanchalik qadr-qiymat, yuksak ahamiyat kasb etsa, hissiy
holatlarning mazmuni shunchali purmaʼno boʻladi. Buning taʼsirida yuzaga keladigan muvaqqat bogʻlanishlar tizimining qayta
qurilishi qoʻzgʻolish jarayonini hosil qiladi. Shaxsda emotsionallik namoyon boʻlishiga nafaqat fiziologik omillar, balki,
psixologik sababiy bogʻlanishlar ham ma’lum darajada ta’sir etadi. Maqolada shaxsda emotsionallik namoyon boʻlishiga ta’sir
etuvchi ijtimoiy-psixologik omillar empirik ma’lumotlar asosida tahlil qilinadi.
Kalit soʻzlar: emotsiya, emotsionallik, shaxs xususiyatlari, shaxsga yoʻnalganlik, hissiyot, xulq-atvor, emotsional
regulyatsiya.
Kirish
Inson xulq-atvorini boshqarishda emotsiyaning
rolini baholash qiyin. Emotsiyani o’rgangan barcha
olimlar, ularning motivatsiyaga undovchi kuch
ekanligini, ularni ehtiyojlar va ularning qondirilishi
bilan bejizga bog’lashmaydi (Z. Freyd, V.K.
Vilyupas, B.I. Dodonov, K. Izard va boshqalar).
Emotsiya borasida tadqiqotlar olib borilayotganligiga
100 yildan oshdi, emotsiyalar haqida tomlar yozilgan,
juda ko’plab murakkab eksperimentlar o’tkazilgan,
lekin shunga qaramay XXI asrda «emotsiyalarga aniq
ilmiy tushuncha berib bo’lmaydi» kabi fikrlarni
uchratish mumkin. Ma’lumki, shaxs kamolga yetib
borar ekan unga atrofdagi tashqi muhit, shaxslararo
munosabatlar, ta’lim olayotgan muassasasi hamda
oilaviy muhit tizimli ravishda ta’sir koʻrsatadi. Shu
bois shaxs hayotida ijobiy tomonlar bilan bir qatorda
salbiy jihatlar ham farqlanadi. Bu esa oʻz oʻzidan
shaxsda
emotsional
holatlarda
zoʻriqish,
xavotirlanishni yuzaga kelishiga olib keladi va
shaxsning kamolga yetishiga toʻsqinlik qiladi.
Bunday
muammolarning
oldini
olish
hamda
yoshlardagi turli salbiy ta’sirlarni bartaraf etish
choralarini koʻrish bugungi kunda zamon talabiga
aylanib bormoqda, bu esa oʻrganilayotgan tadqiqot
ishining nechogʻlik darajada dolzarb ahamiyatga ega
ekanligini koʻrsatadi [1].
MATERIAL VA METODLAR
Jahon
psixologiyasida
“hissiyot”
bilan
“emotsiya” terminlari (ayniqsa chet mamlakatlarda)
bir xil maʼnoda ishlatiladi, lekin ularni aynan bir xil
holat deb tushunish mumkin emas. Bunday nuqson
ommabop adabiyotlarda, chet ellarda chop etilgan
darsliklarda aksariyat hollarda uchraydi. Odatda
tashqi alomatlari yaqqol namoyon boʻladigan his-
tuygʻularni ichki kechinmalarda ifodalanishdan iborat
psixik jarayon yuzaga kelishining aniq shaklini
emotsiya deb atash maqsadga muvofiq. Masalan,
ranglarning oʻzgarishi, yuzlarning taʼbassumlanishi,
lablarning titrashi, koʻzlarning yarqirashi, kulgu,
yigʻi, gʻamginlik, ikkilanish, sarosimalik va
boshqalar
emotsiyaning
ifodasidir.
Lekin
vatanparvarlik, javobgarlik, masʼuliyat, vijdon, mehr
oqibat, sevgi- muhabbat singari yuksak xislatlarni
emotsiya tarkibiga kiritish gʻayritabiiy hodisa
hisoblanar edi. Ushbu hissiy kechinmalar oʻzining
mohiyati, kuch-quvvati, davomiyligi, taʼsirchanligi,
yoʻnalganligi bilan bir-biridan keskin farq qilishlariga
qaramay, ularni emotsiya sifatida talqin qilish oddiy
safsataga aylanib qolgan boʻlar edi. Shu boisdan
ularning oʻzaro eng muhim farqi shundaki, birisi
ijtimoiy
(hissiyot),
ikkinchisi
esa
(emotsiya)
individual, xususiy ahamiyat kasb etadi [2].
Psixologik ensiklopediya shunday taʼrif
beradi.
Hissiyotlar
(lotincha
emovere
-
hayajonlantirish) - instinktlar, ehtiyojlar, motivlar
bilan bogʻliq boʻlgan va toʻgʻridan-toʻgʻri tajriba
(qoniqish, quvonch, qoʻrquv va boshqalar) shaklida
aks ettirilgan psixik jarayonlar va holatlarning
(odamlar va hayvonlarning) maxsus sinfi. shaxsga
uning hayotini amalga oshirish uchun harakat
qiladigan hodisalar va vaziyatlar [3]. Subyekt
faoliyatining deyarli har qanday namoyon boʻlishiga
hamroh boʻlgan his-tuygʻular shoshilinch ehtiyojlarni
qondirishga qaratilgan aqliy faoliyat va xatti-
harakatlarni
ichki
tartibga
solishning
asosiy
mexanizmlaridan biri boʻlib xizmat qiladi. Psixologik
ensiklopedik
lugʻatda
his-tuygʻular
“tashqi
taʼsirlarning zaruriy qiymatini, ularning inson hayoti
uchun foydali yoki zararli ekanligini hissiy aks
ettirishga asoslangan xatti-harakatlarni impulsiv
tartibga solishning aqliy jarayoni” deb taʼriflaydi [4].
E.P.
Ilyin
emotsiyalarni
aniqlashdagi
kamchiliklarning sababi ularni faqatgina ehtiyojlar
bog’lash ekanligini ta’kidlaydi. Misol uchun, V.Kvin
(2000) emotsiyalarga quyidagicha ta’rif beradi:
2
«Emotsiya – insonning o’z ehtiyojlariga, ularning
qondirilishiga
yoki
qondirilmasligiga
bo’lgan
munosabat». Asosiy o’rinlardan birini P.V.Simonov
egallaydi: ehtiyoj yo’q, emotsiya ham yo’q. E.P.Ilyin
emotsiyalarni «chegaralangan» ta’rifiga qarshi
chiqqan holda, qo’rquvni misol tariqasida keltiradi –
u manfiy emotsiya hisoblanib, qo’rquvga bo’lgan
ehtiyojda yoki o’z-o’zini himoya qilish, yashash
uchun kurash ehtiyojini qondirishga javoban paydo
bo’lmaydi, - deydi. U tezkor shartsiz reflektor genetik
programmalashtirilgan emotsional reaksiya bo’lib,
«xavfli stimulning» kutilmagan tarzda paydo
bo’lishida xulq-atvorning namoyon bo’lishiga
yo’naltiriladi. «Bu yerda qo’zg’atuvchining ongli
bahosi yo’q, unga nisbatan javob reaksiyasiga
bo’lgan ehtiyoj shakllanishga ulgurmaydi» K.Izard
birinchilar qatorida emotsiyalarning sezgir va
funksional tomonlarini aniqlaydi: «Emotsiya, hissiyot
(feeling) kabi boshdan kechiriladi, u motivatsiya
beradi, tashkillashtitradi va idrokni, tafakkurni,
harakatlarni yo’naltiradi» E.L. Ilyin, emotsiyalarning
ta’rifiga tegishli bo’lgan fikrlarga xulosa yasagan
holda o’z fikrini bildiradi: « men emotsiyani reflektor
psixonegativ reaksiya sifatida qabul qilaman, u
vaziyatlarga (his-kechinmalar ko’rinishida), uning
natijasiga ( hodisa) nisbatan munosabat bildirish va
ushbu vaziyatda o’zini qanday tutish bilan bog’liq
deb bilaman». Ushbu ta’rifda e’tibor vaziyatda
insonni qanday tutishiga qaratiladi – chunki
emotsiyalar hayvonlar evolyutsiyasi davrida ularni
boshdan kechirish uchun emas, balki xulq-atvorni
tashkillashtirishga yordam berish uchun paydo
bo’lgan. «His hayajon – reaksiya bildirishning
maqsadi emas, shunchaki ongda ehtiyoj sezilgan
vaziyatni spetsifik tarzda aks ettirish usulidir»
Emotsional
his-kechinmalarning
xulq-atvorga
nisbatan ikkilamchi ta’sirini Dj.S.Mill o’rgangan,
uning fikriga ko’ra, rohatlanish, baxt emotsiyasini his
qilish uchun ushbu his tuyg’ularni uyg’otadigan
maqsadlarga
erishishga
harakat
qilish
kerak.
Emotsiyalarni
tushunishning
qiyin
jihati
quyidagilardan iborat: mualliflar ushbu tushunchaga
ta’rif berib, bir ularni emotsiya reaksiyalarning
barcha sinfiga aloqadorligini aytishadi (emotsional
tonga, kayfiyatga, affektga), bir faqatgina bitta sinfga
mansubligini ta’kidlab, emotsional hodisalar sinfidan
ajratib
alohida
“emotsiyalar”
deb
atashadi.
Ya.Reykovskiy barcha emotsional hodislarni alohida
emotsiyalarga ajratib chiqadi : hayajonlanish, affekt
va his. A.L.Leontev (1971) – affekt va ehtiros,
emotsiya va hislarga ajratadi. Emotsiyalar haqida
yana ko’plab fikrlar bildirilib, ularning murakkabligi
haqida ta’kidlar ham kam emas – ijobiy ((
xursandchilik, zavq va boshqalar) va salbiy (g’azab,
qayg’u, qo’rquv va boshqalar), shu bilan birga ularni
oddiy emotsiyalarga – emotsional hislar toniga qarshi
qilib qo’yadi. Emotsiyalarning eng oddiy shakli –
hislarning emotsional toni deb atalmish shakli - ayrim
hayotiy muhim ta’sirlar bilan kuzatiladigan (masalan,
ta’mli, haroratli) va individni ularni saqlashga yoki
bartaraf etishga undovchi ijobiy yoki salbiy
kechinmalardir. Hulq-atvorga yordam beruvchi yoki
toʻsqinlik
qiluvchi
shart-sharoitlar
bilan
toʻqnashishda ehtiyojlarni qoniqtirish uchun shu
shartlarning aamiyatini ifodalovchi vaziyatga oid
emotsiyalar yuzaga keladi. Ular orasida omad yoki
omadsizlik (quvonch, qaygʻurish) bilan toʻqnashishda
yuzaga keladigan va foydali hulq-atvor shaklining
egallanishi va oʻzini oqlamagan hulq-atvor shaklining
bartaraf etilishiga yordam beradigan emotsiyalar
muhim boshqaruvchi rolni bajaradi [5]. 1872 yilda
Ch. Darvin «Inson va hayvonlarda hissiyotlarning
ifodalanishi» asarini chop etdi. Uning fikriga ko‘ra,
hayvon va odam hulq-atvori o‘rtasida umumiyliklar
mavjud. O‘z fikrini u hayvonlar va odamlar turli
emotsional
holatlarining
tashqi
ifodalanishini
kuzatishdan kelib chiqqan holda, asoslab berdi.
Ushbu
kuzatishlardan
olingan
ma’lumotlar evolyusion
ta’limot nomini
olgan
hissiyotlar nazariyasi asosiga qo‘yildi, bu ta’limotga
asosan, hissiyotlar tirik mavjudotlar evolyusiyasi
jarayonida hayotiy muhim bo‘lgan organizmning
yashash sharoitlari va vaziyatlariga moslashishni
ta’minlovchi moslashish mexanizmlari sifatida
yuzaga keldi. Hissiyotlarning hozirgi zamon tarixi
1884 yilda U. Djemsning «Hissiyot nima?»
maqolasining
chop
etilishidan
boshlanadi. U.
Djems
va undan mustaqil ravishda G. Lange
hissiyotlar nazariyasini ishlab chiqdilar, unga asosan,
hissiyotlarning paydo bo‘lishi hosil qilinadigan tashqi
ta’sirlar, ixtiyoriy harakat va tizimlar sohasidagi
o‘zgarishlar bilan bog‘liq. Bu o‘zgarishlar bilan
bog‘liq
bo‘lgan
hissiyotlar,
emotsional
kechinmalarning xuddi o‘zidir. Djems bo‘yicha,
«yig‘laganimiz sababli qayg‘ulimiz; qaltiraganimiz
uchun qo‘rqamiz; kulganimiz uchun xursand
bo‘lamiz». Bu hissiy xabar miyaga ta’sir ko‘rsatib,
ma’lum
hulq-atvorni
o‘t
oldiradi,
teskari
somatosensor va visserosensor afferentatsiya esa
hissiyotni yuzaga keltirishini bildiradi.nLekin Djems-
Lange konsepsiyasi bir qator e’tirozlarga sabab
bo‘ldi. Organik va emotsional jarayonlarning
nisbatiga U.Kennon qarama-qarshi fikr bildirdi.
Uning aniqlashiga ko‘ra, insonda sun’iy tarzda hosil
qilinadigan organik o‘zgarishlar har doim ham
hissiyotli
kechinmalar
birgalikda
kuzatilmaydi.
Keyinchalik, P.Bardning ko‘rsatishicha, haqiqatda,
tana o‘zgarishlari va ular bilan bog‘liq bo‘lgan
hissiyotli kechinmalar deyarli bir vaqtda paydo
bo‘ladi, bosh miya tuzilishidagi barcha qismlardan
esa hissiyotlar bilan talamusning o‘zi emas, balki,
gipotalamus va limbik tizimning markaziy qismlari
bog‘lanadi.
Lindsey-Xebbning faollashtirish
nazariyas
i
Djems-Lange
va
Kennon-Bardlarning
psixoorganik nazariyalaridan so‘ng paydo bo‘ldi. Bu
nazariyaga ko‘ra, emotsional holatlar bosh miya quyi
qismi nayining retikulyar formatsiyaga ta’siri bilan
belgilanadi, chunki bu tuzilma organizmning faolligi
darajasiga javob beradi. Hissiyotli ifodalanishlar esa
asab tizimining biror bir seskantiruvchiga javoban
faollik darajasining o‘zgarishidir. Nazariyalarning
alohida guruhini hissiyotlar tabiatini kognitiv omillar,
ya’ni, tafakkur va ong orqali ochib beradigan
dunyoqarashlar tashkil etadi. Ularning orasida,
3
birinchi
navbatda,
kognitiv
dissonans nazariyasini ta’kidlab o‘tish lozim. Uning
asosiy tushunchasi
dissonans
dir. Bu sub’ektning
ob’ekt haqida psixologik qarama-qarshi ma’lumotga
ega bo‘lgan vaziyatda yuzaga keladigan salbiy
emotsional
holat
hisoblanadi.
Bu
nazariyaga
muvofiq, ijobiy emotsional kechinmalar odamda o‘zi
kutgan natijalar tasdiqlanganida paydo bo‘ladi.
Bunday ijobiy emotsional holat
konsonans
sifatida
xarakterlanadi, Salbiy hissiyotlar faoliyatdan kutilgan
natijalar va voqeiy natijalar o‘rtasida farqlar yoki
dissonans bo‘lganida yuzaga keladi. S.Shexterning
kognitiv-fiziologik konsepsiyasiga asosan, paydo
bo‘ladigan emotsional holat qabul qilinadigan
rag‘batlar va yuzaga keladigan jismoniy o‘zgarishlar
bilan birga insonning o‘tmish tajribasi va uning
vaziyatni sub’ektiv baholashi ham o‘z ta’sirini
ko‘rsatadi. Bunda baholash uning dolzarb qiziqishlari
va ehtiyojlari asosida shakllanadi. Kognitivistik
nazariyalar
qatoriga
P.V.
Simonovning
hissiyotlar axborot
beruvchi
konsepsiyasi ham
kiritilishi mumkin. Bu nazariyaga asosan, emotsional
holat individ dolzarb ehtiyoji sifati va jadalligi,
hamda, uni qondirish ehtimolligini baholashi bilan
belgilanadi. Bu ehtimollikni baholashni inson tug‘ma
va avval orttirilgan individual tajriba asosida,
ixtiyorsiz
ravishda
ehtiyojni
qondirish
uchun
taxminiy zarur vositalar, vaqt, zahiralar haqidagi
ma’lumotni ayni vaqtda olgan ma’lumot bilan
taqqoslagan
holda
amalga
oshiradi.
P.V.
Simonovning yondoshuvi quyidagi formulada aks
etgan: H = E (M – A), bunda H – hissiyot, uning
kuchi va sifati; E – dolzarb ehtiyoj kattaligi va o‘ziga
xos xususiyati; M – dolzarb ehtiyojni qondirish
uchun zarur ma’lumot; A – ayni paytda insonda
mavjud bo‘lgan tegishli axborot. Ushbu formuladan
kelib chiqadigan oqibatlar quyidagicha: agar insonda
ehtiyojlar mavjud bo‘lmasa (E = 0), u holda
hissiyotlarni ham sezmaydi (H = 0); ehtiyoj
sezayotgan inson uni amalga oshirish uchun to‘la
imkoniyatga ega bo‘lgan holatda ham, hissiyotlar
yuzaga
kelmaydi.
Agar
ehtiyojni
qondirish
ehtimolligining sub’ektiv baholanishi yuqori bo‘lsa,
ijobiy hislar namoyon bo‘ladi. Salbiy hislar esa
sub’ekt ehtiyojini qondirish imkoniyatini salbiy
baholaganda yuzaga keladi. Miya po‘stlog‘i
emotsional holatlarni boshqarishda o‘ta muhim o‘rin
tutadi.
I.P.
Pavlov
tomonidan
aynan,
miya
po‘stlog‘ining hissiyotlar kechishi va ifodalanishi,
boshqarishi, tanada yuz beradigan barcha hodisalarni
o‘z nazorati ostida ushlab turishi, po‘stloq osti
markazlariga tormozlovchi ta’sir ko‘rsatishi, ularni
boshqarishi ko‘rsatib o‘tilgan. YUqorida bayon
etilganlarning tasdig‘i sifatida sub’ektiv kechinmalar
va ularning tashqi ifodasi o‘rtasida keskin farqlar
kuzatiladigan klinik holatlarni keltirish mumkin.
Miya katta yarim sharlari po‘stlog‘i shikastlangan
bemorlarda
istalgan
seskantiruvchi
muvofiq
kelmaydigan tashqi ta’sirlanish: qattiq kulgi yoki
shashqator ko‘z yoshlarga sabab bo‘lishi mumkin.
Lekin, kulib turib, bu bemorlar o‘zlarini qayg‘uli,
yig‘lab turib esa, ba’zan xursandchilik sezadilar.
Inson hissiyotli kechinmalarida
ikkinchi signal
tizimi
katta ahamiyatga ega, chunki kechinmalar
tashqi muhitning bevosita ta’sirlari bilan birgalikda
so‘zlar, fikrlar orqali ham yuzaga kelishi mumkin.
Xuddi shunday, o‘qib chiqilgan hikoya, tomosha
qilingan film mos bo‘lgan emotsional holatni yuzaga
keltirishi mumkin. Hozirda ikkinchi signal tizimi
intellektual,
ahloqiy,
estetik
yuksak
insoniy
hissiyotlarning fiziologik asosi bo‘lib sanaladi.
Shaxsiy emotsiyalarga taʼsir koʻrsatish, emotsional
muvozanatning buzulganligining yaqqol belgilari
paydo boʻlguncha oldini olish xususiyatiga ega va
hokazo, biroq shunday voqeani real imkoniyatini
oldindan koʻrib, (xatarli vaziyat, yuqori javobgarlik
va hokazo) odam oʻz-oʻziga taʼsir etishning maxsus
usullari (oʻzini-oʻzi ishontirish, oʻziga-oʻzi buyruq
berish va hokazo) yordamida uni kelishini oldini
olishga harakat qiladi. F.Polon odamlarning alohida
toifasini ajratadi, ular ehtiyotkorlik, mulohazalik,
ishonmaslikni namoyon etadilar, chunki ular oʻzlarini
doimo nazorat qilishlari kerak. U harakatga
tushmasdan oldin har qanday intilish tutib qolinadi,
nazorat qilinadi. Unga yordam berish yoki halaqit
berish mumkin boʻlganligi uchun boshqa barcha
intilishlar
oʻrganiladi.
Shunday
qilib
biz
taʼkidlamoqchimizki, oʻzini-oʻzi tuta bilish shaxs
xususiyati
sifatida
tadbiq
etilishi
gomestatik
tamoyilga koʻra amalga oshiriladi. Masalan
P.Levining taʼkidlashicha “biz oʻz xissiyotlarimiz
hayajonlarimizni ehtiroslarimiz qanchalik qonuniy
boʻlmasin ularni doimo va diqqat bilan kuzatishimiz
kerak va ular juda ham jadallashganda ushlab
qolishga harakat qilishimiz zarur. Shunday daqiqalar
keladiki biz juda chuqurlashib va oʻzimizni boshqara
olmasligimizni xis qilamiz. Umumiy qoida sifatida
qabul qilish kerakki bunga qanchalik erta aralashsak,
shunchalik yaxshi [6].
Deyarli barcha psixik hodisalarda emotsional
holatlarni nazorat qilish jarayonini koʻrishimiz
mumkin. Bu boradaa N.D.Levitov quyidagilarni
taʼkidlaydi: “inson psixikasi va uning oʻligi bilan
kurashda portlash yuz beradi”. Emotsional holatlarni
nazorat qila olmaslikda asab zonalari bardosh bera
olmaydi bu kabi holatlar albatta oʻz-oʻzini nazorat
qila olmaslikni yuzaga keltiradi. Baʼzi insonlarda bu
holatlar bir muncha boshqacharoq koʻrinish kasb
etadi, yaʼni ularning psixik holatlari chidamli boʻladi
har qanday asabiy jarayon ularni chetlab oʻtadi.
A.Ya.Simanov bu jarayonni shunday baholaydi: har
bir narsani boricha qabul qilish voqea hodisalarni
oldindan ahamiyatini ajrata olish, harakatning aniq
materialistik obʼektlarga baho bera oluvchi falsafiy
kategoriya hisoblanadi [7].
Oʻzaro munosabatlarda emotsional holatlarni
nazorat qilish guruh ichida emotsional psixik
jarayonlarda emotsional holatlarni nazorat qilish kabi
bir qator turlarga ajratiladi. Insoning individual
alohidaligini biz emotsional holatlarni nazorat
qilishni hissiy psixik tasvirida koʻrishimiz mumkin.
V.G.Afanasev quyidagi fikrlarni ilgari suradi:
“dunyoda insongina emotsional holatlarni nazorat
qilish imkoniyatiga ega agar u fikrlasa, oʻylasa,
4
ziyrak boʻlsa, oʻziga boshqalar nigohi bilan qaray
olsa oʻzini xatolari va kamchiliklarini koʻra olsa agar
aksincha boʻlsachi, yaʼni unda emotsiya hissiyot
ustunlik qilsa affektlar oʻzini haddan tashqari sevsa u
holda inson oʻzini nazorat qila olmaydi [8].
Koʻpincha hissiyotga beriluvchan shaxslar yengil
tabiat,
janjalkash,
impulsiv,
tartibsiz
harakat
qiluvchilar va boshqalar. Yengil tabiatli kishi
oʻylamasdan qilingan ishi yoki aytilgan nooʻrin soʻz
uchun koʻpincha tanbeh yeydi”. G.A.Bogdalovaning
tadqiqotlarining maqsadi emotsional barqarorligini
tuzilishi va mazmunini aniqlash shu asosda uni
oʻsmirlik yoshida shakllantirish sharoitlari va
yoʻlarini aniqlashdan iborat boʻldi. G.A.Bogdalova
erta oʻsmirlik yoshida emotsional barqarorligini
shakllantirish jarayoni koʻp bosqichli xususiyatga
egaligini isbotlab berdi. Jumladan, hayajonlarini
ongida mos ravishda aks ettirish ularni mavjud
tasavvurlari bilan moslashtirish va ularni keyinchalik
individual xulq darajasida qabul qilish va boshqalar.
Ushbu tadqiqotlardan olingan natijalar oʻsmirning
ijtimoiy yetilish ulgʻayish jarayoni bir tomondan koʻp
bosqichli xususiyatga ega ekanligini ikkinchi
tomondan
hayajonlari,
xulqini
anglash
va
takomillashtirish orqali amalga oshirilishini koʻrsatib
beradi [9].
N.Gʻ.Komilova tadqiqotlarida hayotiy vazifalardagi
mavjud qiyinchiliklarga oʻsmirlarning mos ravishda
taʼsir koʻrsatish qobiliyati frustatsion tolerantligi
yoʻqligi
bilan
ifodalangan
oʻzini
baholash
destruktivligi
xulqi
ijtimoiy-deviant
shakllarini
determinatsiya qilishi koʻrsatildi. Emotsional oʻzini-
oʻzi nazorat qilish zaiflashgan odam odatda
qoʻzgʻaluvchan impulsiv serjahl muvozanatsiz deb
tavsiflanadi. Emotsional sohasi tez qoʻzgʻaluvchan
odam impulsiv xatti-harakatlar qilishga oʻylab
koʻrilmagan qarorlar qabul qilishga va yyyetarlicha
asoslangan mushoxada qilishga moyil boʻladilar.
Oʻzini tuta bilish xarakterning muhim chizgisi
hisoblanadi, u odamga oʻzini-oʻzi oʻz xulq-atvorini
boshqarishga eng qiyin sharoitlarda faoliyatni
bajarish qobiliyatini saqlab qolishga yordam beradi.
Shaxs tirik mavjudot boʻlishi bilan birga jamiyat
aʼzosi hamdir, shuningdek, yakka inson sifatida
tevarak-atrofdagi narsa va hodisalarga munosabatini
xolisona aks ettiradi. Inson munosabatlari uning
miyasida his-tuygʻular, emotsional holatlar, yuksak
ichki kechinmalar tarzida aks etishi hissiyotni yuzaga
keltiradi. Hissiyot tushunchasi kundalik turmushda va
ilmiy manbalarda har xil maʼnolarda qoʻllanadi.
Kundalik turmushda hissiyot tushunchasi oʻrniga
sezgilar,
anglan-magan
mayllar,
xohishlar,
maqsadlar
atamalaridan
foydalaniladi. Ilmiy manbalarda esa, shaxsning
ehtiyojini qondiruvchi va unga monelik qiluvchi
narsalarga,
kishilarga
nisbatan
oʻz
ettirish
maʼnosida
qoʻllanadi. Hissiyot bilan emotsiya bir xil maʼnoda
ishlatilish holatlari ham uchrab turadi. Kishi tana
aʼzolarida
ranglarning
oʻzgarishi,
lablarning
titrashi,
, yigʻi, gʻamginlik, ikkilanish va boshqa
emotsiya
ifodasi
hisoblanib,
vatanparvarlik,
xislatlarni emotsiya tarkibiga kiritish gʻayritabiiy
hodi-sa hisoblanar edi. Ushbu hissiy kechinmalar
oʻzining mohiyati, kuch-quvvati, davomiyligi,
taʼsirchanligi, yoʻnalganligi bilan bir-biridan keskin
farq qiladi. Shu bois ularning muhim farqi shundaki,
birinchisi (hissiyot) ijtimoiy, ikkinchisi (
xususiy ahamiyat kasb etadi. Shaxsning faoliyati,
xulq-atvori, muo-malasi hamda jamiyat uchun
ahamiyatli hisoblangan narsa va hodisalarni aks
ettiruvchi munosabati hissiyotda mujassamlashadi.
Emotsiya faqat insonlarga emas, mavjudotlarga ham
taalluqli ruhiy holatdir. Hissiyot ijtimoiy muhitdagi
kishilar
tomonidan
oʻzlashtirilgan
gʻoyalar,
meʼyorlar, qonunqoidalar, nizomlar, qadriyatlarni aks
ettiruvchi
anglanilgan
his-tuygʻular,
murakkab
kechinmalarning
vujudga
kelishi
jarayonidir.
Hissiyotda yuk-sak histuygʻular ongli harakatlarni
bajarishning mazmuni bilan uygʻunlashgan shaxs
holatining murakkab tarkibida kechadi. Masalan,
mehnatdan lazzatlanish hislari, axloqiy, aqliy, nafosat
tuygʻulari hissiyotning oʻzagi boʻlib hisoblanadi.
Jonivorlar esa bunday imkoniyatlarga ega emas.
Hissiyotning fiziologik asosi
sharlari poʻstida va poʻstloq osti qismida yuzaga
keladigan
jarayonlaridir.Hissiyot tuyğular ham
hisoblanadi.
TADQIQOT NATIJALARI
Emotsional
oʻzini-oʻzi
nazorat
qilish
zaiflashgan odam odatda qoʻzgʻaluvchan impulsiv
serjahl muvozanatsiz deb tavsiflanadi. Emotsional
sohasi tez qoʻzgʻaluvchan odam impulsiv xatti-
harakatlar qilishga oʻylab koʻrilmagan qarorlar qabul
qilishga va yetarlicha asoslangan mushohada qilishga
moyil boʻladilar. Oʻzini tuta bilish xarakterning
muhim chizgisi hisoblanadi, u odamga oʻzini-oʻzi oʻz
xulq-atvorini boshqarishga eng qiyin sharoitlarda
faoliyatni bajarish qobiliyatini saqlab qolishga
yordam beradi [10].
1-jadval
G.S.Nikiforov,
V.K.Vasilev,
S.V.Firsovlarning “Emotsional soha, faoliyat va xulq
atvorda oʻz-oʻzini nazorat qilish ifodalanganligi”
soʻrovnomasi
ning normal taqsimlanish qonuniga
mosligini tekshirish (n=130)
Shkalalar nomi
Z qiymat
Ishonchlilik
koʻrsatkichi
Emotsional
sohadagi
oʻzini
nazorat qilish
1,091
0,090
Faoliyatdagi oʻzini
nazorat qilish
1,112
0,095
Ijtimoiy
oʻzini
nazorat qilish
1,534
0,052
p≥0,05
G.S.Nikiforov,
V.K.Vasilev,
S.V.Firsovlarning “Emotsional soha, faoliyat va xulq
atvorda oʻz-oʻzini nazorat qilish ifodalanganligi”
5
soʻrovnomasi
ning normal taqsimlanish qonuniga
mosligini tekshirganda
emotsional sohadagi oʻzini
nazorat qilish shkalasi boʻyicha (Z=1,091; р≥0,090),
faoliyatdagi oʻzini nazorat qilish shkalasi boʻyicha
(Z=1,112; р≥0,095), ijtimoiy oʻzini nazorat qilish
shkalasi boʻyicha (Z=1,534; р≥0,052) aniqlangani
holda, natijalarni parametrik mezonlarga solib
izohlash oʻrinlidir.
G.S.Nikiforov,
V.K.Vasilev,
S.V.Firsovlarning
“Emotsional soha, faoliyat va xulq atvorda oʻz-oʻzini
nazorat qilish ifodalanganligi” soʻrovnomasi
ning jins
tafovuti boʻyicha natijalari tahlili
Shkalalar
Jins
N=13
0
М
σ
t
P
Emotsional
sohadagi
oʻzini
nazorat
qilish
Oʻgʻil
bolalar
62
29,93
12,87
3,82
1
0,023*
Qizlar
68
28,09
12,13
Faoliyatdag
i
oʻzini
nazorat
qilish
Oʻgʻil
bolalar
62
26,10
14,83
2,52
3
0,056
Qizlar
68
25,94
14,64
Ijtimoiy
oʻzini
nazorat
qilish
Oʻgʻil
bolalar
62
24,23
15,62
3,53
3
0,032*
Qizlar
68
28,25
16,87
*- p<0,05
Emotsional sohadagi oʻzini nazorat qilish
shkalasi boʻyicha qiz bolalar va odgʻil bolalarning
natijalari oʻrtasida ahamiyatli tafovutlarda boʻlib,
unga koʻra oʻrtacha qiymat oʻgʻil bolalarda 29,93 ni,
standart ogʻish koʻrsatkichi 12,87 ni, qizlarda esa
oʻrtacha qiymat koʻrsatkichi 28,09 ni, standart ogʻish
esa 12,13 ni tashkil etib natijalarda ahamiyatli farqlar
(t=3,821, p≤0,05) mavjudigi aniqlandi. Emotsional
sohadagi oʻz-oʻzini nazorat qilish tufayli oʻgʻil
bolalar
qizlarga
qaraganda
koʻproq
muvaffaqiyatsizliklarga
salbiy
munosabatda
boʻlishadi, muvaffaqiyatsizlikka uchragan taqdirda
xafa boʻlishadi, buning natijasida ular boshlagan
ishni oxiriga yetkazishni xohlamaydilar, atrofdagilar
bilan munosabatda ziddiyatga moyilroq, verbal
agressiv xatti-harakatlarni bajarishga motivlari yuqori
boʻladi. Bundan tashqari, oʻgʻil bolalar qizlarga
qaraganda koʻproq muvaffaqiyatga erishish uchun
oʻz faoliyatini rejalashtirishga va ishni bajarish
jarayonida
oʻylab
topilgan
strategiyadan
foydalanishga odatlanganliklari bilan ham ajralib
turadi.
Faoliyatdagi oʻzini nazorat qilish shkalasi
boʻyicha oʻrtacha qiymat oʻgʻil bolalarda 26,10 ni,
standart ogʻish koʻrsatkichi 14,83 ni, qizlarda esa
oʻrtacha qiymat koʻrsatkichi 25,94 ni, standart ogʻish
esa 14,64 ni tashkil etib natijalarda ahamiyatli farqlar
(t=2,523, p≤0,056) kuzatilmadi. Mazkur koʻrsatkich
boʻyicha
sinaluvchilarning
natijalari
oʻrtasida
ahamiyatli farqning yuzaga kelmaganligini, ulardagi
oʻquv faoliyatining, oʻquv vazifalarining bir xilligi
ularda darsni bajarish, oʻquv faoliyatida oʻzining
xatti-harakatlarini
nazorat
qilish
darajasini
pedagoglar
tomonidan
dars
mashgʻulotlari
mobaynida shakllantirilganligi bilan ham izohlash
mumkin.
Ijtimoiy oʻzini nazorat qilish shkalasi boʻyicha
oʻrtacha qiymat oʻgʻil bolalarda 24,23 ni, standart
ogʻish koʻrsatkichi 15,62 ni, qizlarda esa oʻrtacha
qiymat koʻrsatkichi 28,25 ni, standart ogʻish esa
16,87 ni tashkil etib natijalarda ahamiyatli farqlar
(t=3,533, p≤0,05) kuzatildi. Ijtimoiy oʻzini nazorat
qilish koʻrsatkichining qizlarda oʻgʻil bolalarga
nisbatan
yuqoriroq
boʻlishi,
milliy
mental
xususiyatlarimizdan kelib chiqqan holda, “boshqalar
nima der ekan”, shuningdek, sotsial nazorat
mexanizmining kuchli ifodalanishi bilan ham
izohlanadi. Qizlarda oila davrasida ilk bolalik
davridan boshlab oilaviy qadriyatlar va jamoat joyida
odobini saqlash kabilar oʻgʻil bolalarga nisbatan
ertaroq va qattiqroq rejimda singdirilib boriladi. Shu
sababdan, oʻsmir yoshida ba’zi qizlarning xarakterida
ijtimoiy oʻzini nazorat tashqi omillarga bogʻliq
ravishda yuqori boʻlsa, ba’zi oʻsmir qizlarda esa,
ichki, shakllangan, subyektiv omillar asosida ijtimoiy
oʻzini nazorat qilish mexanizmi yuqori boʻladi.
1-rasm. Sinaluvchilarning jins tafovuti boʻyicha
oʻrtacha qiymat koʻrsatkichlari
XULOSALAR
Xulosa o‘rnida hissiyotlarning tarkibiy qismlarini
keltirib o‘tish zarur, bular: 1) sub’ektiv kechinma, 2)
organizm reaksiyasi, 3) hissiyotlar bilan yuzaga
kelgan va xayoldagi fikrlar yig‘indisi, 4) o‘ziga xos
yuz
ifodasi,
5)
umumlashtirilgan
hissiyotli
reaksiyalar: salbiy hissiyotda atrofdagi voqealarga
nisbatan munosabatingiz ham salbiy bo‘ladi, 6) ushbu
hissiyot
bilan
assotsiatsiyalangan
harakatlarga
moyillik. SHuni ta’kidlab o‘tish lozimki, hozirgi
vaqtgacha hissiyotlar tabiatiga nisbatan yagona
nuqtai nazar mavjud emas. Hissiyotlarni o‘rganishga
29,93
28,09
26,1
25,94
24,23
28,25
12,87
12,13
14,83
14,64
15,62
16,87
Oʻgʻil
bolalar
Qizlar
Oʻgʻil
bolalar
Qizlar
Oʻgʻil
bolalar
Qizlar
Emotsional
sohadagi oʻzini
nazorat qilish
Faoliyatdagi
oʻzini nazorat
qilish
Ijtimoiy oʻzini
nazorat qilish
М
σ
6
qaratilgan tadqiqotlar hozirda ham o‘tkazilib
kelinmoqda. Hozirda to‘plangan tajribaviy va nazariy
material hissiyotlar tabiatining ikkilanganligidan
dalolat beradi. Bir tomondan, hissiyotlar – turli psixik
hodisalar, shuningdek, kognitiv jarayonlar, inson
qadriyatlari tizimi tuzilmasining xususiyatlari va
boshqalar kabi sub’ektiv omillar hisoblanadi.
Ikkinchi tomondan, hissiyotlar individning fiziologik
xususiyatlari bilan belgilanadi. Hissiyotlar ma’lum
seskantiruvchi ta’siri natijasida paydo bo‘ladi, bu esa
inson moslashishi va hulq-atvorining boshqarish
mexanizmlari ifodasining xuddi o‘zginasidir. Inson
kayfiyati, affektlari, hislari va ehtiroslari yig‘indisi
uning emotsional hayotini va emotsionallik kabi
individual sifatni tashkil etadi. Emotsionallikni
insonning hayotiga tegishli bo‘lgan turli xil
sharoitlardan hissiyotli ta’sirlanishga moyillik,
kayfiyatdan ehtirosgacha – kuchi va sifati turlicha
bo‘lgan emotsiyalarni kechirish layoqati, shuningdek,
emotsiyalar kuchining tafakkur va hulq-atvorga
ta’siri sifatida ta’riflash mumkin. Shaxsning
xususiyatlariga ta’rif berish ko‘p holatlarda
ushbu odamning
nimadan
nafratlanishini, mag‘rurlanishi, uyalishi, hasad qilishi
va qayg‘urishi sababini aniqlashni bildiradi. Individ
barqaror hislari predmeti, ularning jadalligi va
xarakteri atrofdagilarga insonning emotsional olami,
hislari va bu bilan, uning individualligini ochib
beradi. S.L. Rubinshteynning yozishicha, shaxsning
xarakteri va aqliy qobiliyati, qiziqishlari va boshqa
odamlarga munosabatlarining barcha o‘ziga xos
xususiyatlari hissiyotlar va sezgilarning kamalak
rangida namoyon bo‘ladi va aks etadi. Emotsionallik
tug‘ma
bo‘ladi, lekin affektlar,
sezgilar
hayot
jarayonida rivojlanadi, bu esa insonning shaxs
sifatida rivojlanishini bildiradi. Bunday rivojlanish
inson emotsional sohasiga yangi ob’ektlarni kiritish,
shaxs sezgilarini ongli irodaviy boshqarish va nazorat
qilish darajasining oshishi ahloqiy boshqarishga
yuksak ahloqiy qadriyatlar (vijdon, mas’uliyatlilik,
nomus va boshqalar) ning asta-sekin kiritilishi bilan
bog‘liq. Inson emotsional hayotining rivojlanishida
ma’lum bo‘lgan izchillik mavjud. Lekin bir davr
sezgisidan keyingi davr sezgisiga o‘tish shaxsning
har tomonlama rivojlanishi bilan bog‘liq. Hissiyotlar
odam energiyasini to‘plovchi faoliyatga nisbatan
kuchli rag‘bat bo‘lishi mumkin, asosiysi, ularni
tegishli tarzda yo‘naltirishdir. Har bir inson uchun
ijobiy emotsional ta’sirlanishlarni kuchaytirish va
kengaytirish bilan bir vaqtda boshqa odamlar
emotsional holatiga samarali ta’sir ko‘rsatish
malakasiga ega bo‘lish juda muhimdir. Zararli
emotsional ta’sirlanishlar ko‘p hollarda yuqori
emotsional zo‘riqish vaziyatlarida, o‘ta toliqqan
holatlarda,
frustratsiya
vaqtida,
odamlar
ta’sirchanligida, ishlar ko‘ngilgidek yurishmaganida,
hayotiy muhim rejalar barbod bo‘lganida yuzaga
kelishini bilish va yodda tutish lozim.
Olingan
tadqiqot natijalari asosida, shaxsda emotsionallikni
namoyon boʻlishiga ta’sir etuvchi psixologik omillar
tahlil qilindi. Bunda shaxsning fiziologik, psixologik
va jamiyatdagi statusi kabi faktorlar xavotirlanish,
qoʻrquv, ikkilanish, oʻz his-tuygʻularini boshqarish
kabi emotsional holatlarning tarkib topishiga zamin
yaratishi aniqlandi. Xususan, oʻz-oʻzini ijtimoiy,
emotsional, faoliyatda nazorat qilish tajribasini
shakllantirish modelini yaratishning dastlabki asosi
harakat kategoriyasi ekanligi ma’lum boʻldi. Harakat
obyektiv jarayon sifatida qaralib, uning mazmuni va
shakli berilgan. Obyektiv ravishda, harakat mos
kelishi kerak boʻlgan faoliyat namunasi va mahsulot
namunasi
mavjud.
Bundan
tashqari,
ushbu
mahsulotga erishish uchun obyektiv reja mavjud, bu
harakat muvaffaqiyatli boʻlishi uchun amal qilishi
kerak. Harakatning subyekt tomonidan bajarilishi, uni
amalga oshirish uchun bunday obyektiv sharoitlarda
yoʻnaltirilmasdan mumkin emas. Bundan kelib
chiqadiki, subyektning harakati ikki qismdan -
indikativ va ijro etuvchi qismdan iborat boʻlsa,
indikativ qism uning nazorati, psixologik mexanizmi
boʻlib, bir butun sifatida harakatning muvaffaqiyatini
belgilaydi.
Adabiyotlar roʻyxati:
[1] Аверин В.А. Психология раннего детства. -
М., 2000. - 59 с.
[2] Актуальные проблемы диагностики задержки
психического развития детей / Под ред. К.С.
Лебединской. - М., 1982. - 125 с.
[3] Анастази А. Психологическое тестирование /
Под ред. К.М. Гуревича, В.И. Лубовского. - М.:
Педагогика, 1982. - Кн. 1 - 2.
[4] Анохин П.К. Эмоции / Психология эмоций. -
М.: Московский университет, 1993. - С. 181 - 188.
[5] Вайнер М.Э. Эмоциональное развитие детей:
возрастные особенности, диагностика и критерии
оценки
/
М.Э.Вайнер
//
Коррекционно-
развивающее образование. - 2008. - №4. - С.64.
[6]
Венгер
А.Л.
Психологическое
консультирование и диагностика / А.Л.Венгер. -
М.: Генезис, 2001. - Ч.1. - 160 с. - Ч.2. - 128 с.
[7] Екжанова Е.А. Изобразительная деятельность
в воспитании и обучении дошкольников с разным
уровнем умственной недостаточности. - СПб.:
Сотис, 2002. - 256 с.
[8] Запорожец А.В. Взаимосвязь развития
когнитивных и эмоциональных процессов у детей
// Тезисы научных сообщений советских
психологов
в
XXI
Международному
психологическому конгрессу. - М., 1976. - С. 123 -
125.
[9] Крайг Г. Психология развития. - СПб.: Питер,
2000. - 992 с.
[10] Краснощёкова Н.В. Диагностика и развитие
личностной сферы детей старшего дошкольного
возраста.
Тесты.
Игры.
Упражнения
/
Н.В.Краснощёкова.- Ростов Н/Д: Изд-во Феникс,
2006. - 299 с. С.34-87.
7
[11]
Давлетшин, М. Г., Дустмухамедова, Ш.,
Мавлонов, М., & Туйчиева, С. (2004). Ёш
даврлари ва педагогик психология.
Тошкент–
2004
.
[12]
Давлетшин, М. Г., & Туйчиева, С. М. (2002).
Общая
психология.
Ташкент.
Издательство
ТДПУ
.
[13]
Давлетшин, М. Г., Дўстмуҳамедова, Ш.,
Мавлонов, М., Тўйчиева, С., & Джумабаева, М.
(1994). Ёш ва педагогик психология.
[14]
Тўйчиева, С. М. (2014). Бошланғич синф
ўқувчиларига хорижий тилни ўргатишнинг
педагогик ва психологик жиҳатлари.
Современное
образование (Узбекистан)
, (3), 28-31.
[15]
Saodat, T., & Saburovna, S. M. (2023).
BOʻLAJAK TARBIYACHI-PEDAGOGLARNING
KASBIY MOBILLIGINI SHAKLLANTIRISH.
QO
‘QON UNIVERSITETI XABARNOMASI
,
7
, 92-95.
[16]
Туйчиева, С. (2023). ЭФФЕКТИВНОСТЬ
УЧЕБНОГО ПРОЦЕССА И ДИАГНОСТИКА
ПСИХОЛОГИЧЕСКОЙ УСТОЙЧИВОСТИ К
УЧЕБНОМУ ПРОЦЕССУ.
Евразийский журнал
академических исследований
,
3
(4 Special Issue),
274-279.
[17]
Туйчиева, С. М. (2022). ОЦЕНКА ЗНАНИЙ
В ПРОЦЕССЕ ПОДГОТОВКИ БУДУЩИХ
СПЕЦИАЛИСТОВ.
PEDAGOG
,
5
(4), 73-77.
[18]
Туйчиева, С. (2023). ЭФФЕКТИВНОСТЬ
УЧЕБНОГО ПРОЦЕССА И ДИАГНОСТИКА
ПСИХОЛОГИЧЕСКОЙ УСТОЙЧИВОСТИ К
УЧЕБНОМУ ПРОЦЕССУ.
Евразийский журнал
академических исследований
,
3
(4 Special Issue),
274-279.
