Maktabgacha ta’lim tashkiloti tarbiyachisining tarbiyalanuvchilar bilan
muloqotida kreativ yondashuv
Nazarmatova Dilshoda Umarali qizi, Rafiyeva Mohichehra Bekzod qizi
TAFU, “Maktabgacha ta’lim metodikasi” kafedrasi o‘qituvchisi, TAFU, Pedagogika fakulteti Maktabgacha ta’lim yo‘nalishi
2-bosqich talabasi
nazarmatovadilshoda6@gmail.com
https://doi.org/10.5281/zenodo.10462914
Annotatsiya:
Mazkur maqolada bolalarni maktabgacha ta’lim tashkilotiga moslashuvida, interaktiv metodlardan foydalangan
holda bolalarning muloqotchanligini shakllantirishda tarbiyachining o‘rni, shaxsda kreativlik sifatlarini
rivojlantirishga ta’sir etuvchi ijtimoiy omillar, tarbiyachi-pedagoglarning ta’lim-tarbiyaviy faoliyatga kreativ
yondashuvi hamda maktabgacha ta’lim tashkiloti tarbiyachisining pedagogik mahorati va qobiliyatiga bog‘liqligi
xususida bayon etilgan.
Kalit so
‘
zlar:
Maktabgacha yosh, kreativlik, faoliyat, muloqot,kommukikativlik, pedagog,kompetensiya ta’lim-tarbiya,
rag‘batlantirish.
KIRISH
Globallashuv sharoitida maktabgacha ta’lim
tizimining innovatsion rivojlanish tendensiyalari,
axborot maydonining tez kengayishi, maktabgacha
ta’lim
tashkiloti
mutaxassislarini
kasbiy
tayyorlashning muammolari alohida ahamiyatga ega.
Zamonaviy maktabgacha ta’lim tizimini isloh qilish
shaxsni rivojlantirishni ustuvor vazifalardan biri
sifatida ilgari suradi. Kelajak avlodning ijodiy
rivojlanish darajasi ko‘p jihatdan pedagogik kasbiy
mahoratga, ijodiy qobiliyatga, pedagogning kasbiy
tafakkuriga, uning pedagogik faoliyatga tayyorligiga
bog‘iqdir. Shuning uchun ham zamonaviy oliy ta’lim
tizimida
muhim
masala
talabalarning
kasbiy
tayyorgarligi, – bo‘lajak tarbiyachilarning pedagogik
ijodiy qobiliyatini rivojlantirishga qaratilgandir.
Maktabgacha ta’lim tashkilotlarining yagona davlat
o‘quv dasturi bo‘lgan “Ilk qadam” takomillashtirilgan
davlat
dasturida
ham
maktabgacha
yoshdagi
bolalarning tayanch kompetensiyalaridan biri bo‘lgan
ijtimoiy
kompetensiyalarini,
kommunikativ
kompetensiyalarini
shakllantirishida
bolaning
belgilangan tartib va odob-axloq qoidalariga rioya
qilgan holda tengdoshlari va kattalar bilan birgalikda
ishlash qobiliyatlarini, muloqot qilish qobiliyatlarini,
bolalarda lug‘at boyligini oshirish va nutqidagi
kamchiliklarni bartaraf etish uchun tarbiyachining
kreativ yondashuvini shakllantirishdan iboratligi
belgilab berilgan.
Ta’lim-tarbiya jarayoniga bolalarni har
tomonlama intellektual, ma’naviy-axloqiy va jismoniy
rivojlantirishni ta’minlaydigan zamonaviy ta’lim
dasturlari,
ilg‘or
axborot
va
pedagogik
texnologiyalarini joriy etish, ularni maktabga
tayyorlash darajasini oshirish, maktabgacha ta’limni
boshqarishning zamonaviy standartlarini yaratish
maqsadida
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar
Mahkamasining 2019-yil 487-sonli qarori muhim
ahamiyat kasb etadi [1].
O‘zbekiston
Respublikasi
Prezidentining
28-yanvar
2022-yildagi
“2022-2026-yillarga
mo‘ljallangan yangi O‘zbekistonning taraqqiyot
strategiyasi to‘g‘risida”gi PF-60 son Farmoni [2]
4-bobining 38-,39-,40-maqsadlarida Maktabgacha
ta’lim tizimini ta’lim sifati, qamrov darajasi va sifatli
budjet maqsadlarining maqsadli va sifatli sarflanishini
ta’minlash hamda 42-maqsadida 2026-yilga qadar
o‘quv dasturlari va darsliklarni ilg‘or xorijiy tajriba
asosida to‘la qayta ko‘rib chiqib, amalda joriy etish
kabi maqsadlarni o‘zida aks ettirgan.
ADABIYOTLAR TAHLILI VA
METODOLOGIYASI
Ota-bobolarimiz azal-azaldan bola tarbiyasiga
alohida e’tibor qaratganlar [3]. Sharq mutaffakirlari
Abu Nasr Farobiy, Yusuf Xos Hojib, Alisher Navoiy,
Abu Ali Ibn Sino, Imom al-Buxoriy, Kaykovus, Iso at-
Termiziy, Abu Rayhon Beruniy, Az-Zamaxshariy,
Abdurauf Fitrat, Abdulhamid Cho‘lpon singari fozilu-
fuzalolarning ta’lim-tarbiya borasidagi qarashlari
bugungi kungacha o‘z qiymatini yo‘qotmagan.
Shuningdek, ularning asarlarida bola bilan qanday
ishlash kerak, unga qanday yondasha bilish kerak,
uning qobiliyati, qiziqishi, ijodkorligini inobatga olib
harakat qilsagina, bolaning kelajak kamolotiga ta’siri
xususidagi qarashlari o‘z ifodasini topgan. Abu
Rayhon Beruniyning bilim egallash yo‘llari haqidagi
fikrlari hozirgi davr uchun ham dolzarbdir.
O‘quvchiga bilim berishda ularni zeriktirmaslik,
uzviylik, izchillik va hokazolarni e’tiborga olish
kerakligini uqtiradi. Beruniy inson kamolotida uch
narsa muhimligini ta’kidlaydi. Bu hozirgi zamon
pedagogikasida ham e’tirof etiluvchi omillar- irsiyat,
muhit va tarbiyadir.
Shuningdek, xorijiy olimlarning ham kreativlik
to‘g‘risidagi fikrlari turlichadir. Jumladan, Olima D.B.
Bogoyavlenskayaning nuqtayi nazariga ko‘ra,
ijod(korlik) intellektual faollikning eng yuksak shakli,
intellektual tashabbus sifatida xizmat qiladigan eng
muhim sifat tavsifi hisoblanadi [4]. Olima kreativlikka
berilgan vazifa chegarasidan tashqariga chiqishga
intilishda namoyon bo‘ladigan vaziyatli stimul
berilmagan
faollik
deb
qaraydi.
D.B.Bogoyavlenskayaning fikriga ko‘ra, kreativlik
faoliyat turidan qat’i nazar, barcha novatorlarga xos.
Olimaning fikricha, uning o‘zi integral hosila deb
tushunadigan
intellektual
faollik,
tizimning
intellektual
va
motivatsion
komponentlarining
protsessual o‘zaro faoliyati ularning birligida aks
ettiriladigan yaxlit shaxsning xossasi bo‘lib, u
shaxsning vaziyat-stimul berilmagan mahsuldor
faoliyatga bo‘lgan qobiliyatini ta’minlaydi. Biroq
ushbu ko‘rsatkichlarning bog‘liqligi barcha holatlarda
ham kuzatilmaganligi tufayli ularni bir-biridan
farqlash va intellektual iqtidorlilik hamda ijodiy
iqtidorlilik va mahsuldorlikni tashxis qilishning
alohida metodikalarini yaratish zarurati paydo bo‘ladi.
Olim
Drujininning
fikriga
ko‘ra,
mikromuhitning xulq-atvorni tartibga solishning past
darajasi, kreativ xulq-atvor namunalarining predmetli-
axborot jihatdan boyitilganligi va berilganligi kabi
parametrlarning
birga
kelishi
kreativlikning
rivojlanishiga yordam beradi.
G‘arb kishilari uchun kreativlik, umuman
olganda, yangilik sanaladi. Ular kreativlik negizida
noa’nanaviylik, qiziquvchanlik, tasavvur, hazil-
mutoyiba tuyg‘usi va erkinlik mavjud bo‘lishiga
e’tiborni qaratadilar. Sharqliklar esa, aksincha,
kreativlikni ezgulikning qayta tug‘ilish jarayoni, deb
tushunadilar. Garchi g‘arblik va sharqliklarning
kreativlik borasidagi qarashlari turlicha bo‘lsa-da,
biroq, har ikki madaniyat vakillari ham mazkur sifat
va unga egalikni yuqori baholaydilar.
NATIJALAR
Maktabgacha
ta’lim
bolaning
tayanch
kompetensiyalarini rivojlantirish uchun asos bo‘lib
xizmat qiladi. U ta’limning keyingi bosqichlarida,
shuningdek, butun hayoti davomida rivojlanib boradi.
Davlat o‘quv dasturi kompetensiyaviy yondashuvga
asoslangan. Bu maktabgacha ta’lim va tarbiya
jarayonida bolalar faoliyatining turli-tuman turlarida
shakllanadigan kompetensiyalarni rivojlantirishga
qaratilgan. Maktabgacha yoshdagi bolalarga ta’lim
berishda kompetensiyaviy yondashuv bolalarning
bilish bilan bog‘liq bo‘lgan ehtiyojlari, muammolar va
imkoniyatlarga samarali javob berish qobiliyatini
shakllantirish, axloqiy me'yorlar va qadriyatlarni
rivojlantirish, boshqa insonlar bilan muloqot qilish,
shaxsiy “Men” konsepsiyasini shakllantirishni o‘z
ichiga oladi [5].
Maktabgacha yoshdagi bolalarning tayanch
kompetensiyalariga: ● Kommunikativ. ● Ijtimoiy. ●
Shaxsiy (“Men” kontsepsiyasini qurish). ● Bilish
kompetensiyalarini o‘z ichiga oladi.
Har bir kompetensiya bir biriga uzviy bog‘liq
hisoblanadi. Maktabgacha yoshdagi bolalarning
kommunikativ kompetensiyasi bu - bolalarning
atrofdagi odamlar bilan o‘zaro munosabatlarning
konstruktiv usullari va vositalariga ega bo‘lishni,
muloqot qilish, o‘yin, bilish, maishiy va ijodiy
vazifalarni muvaffaqqiyatli hal qilish qobiliyati
hisoblanadi.
Ushbu
kompetensiyaga
nutqni
rivojlanishi ham kiradi. Nutq bolaning kognitiv va
ijtimoiy rivojlanishi hamda dunyoni bilishi uchun
zarur vosita hisoblanadi.
Mazmunga boy va
rag‘batlantiruvchi ta’lim muhitida bolalar og‘zaki va
yozma muloqot ko‘nikmalarini rivojlantiradilar, bu
ularga o‘zlariga ishonishga, boshqalar bilan
munosabatlarni
o‘rnatishga,
dunyo
haqidagi
tushunchalarini shakllantirishga, mashg‘ulotlarda
ishtirok etishga va loyiha ishlarini jamoa bo‘lib
bajarishga yordam beradi. Bolalar kattalar va boshqa
bolalar tomonidan tushunilishlari uchun o‘zlarini
namoyon etishlari mumkin. Ular aytilganlarni
tushunish uchun tinglaydilar va kuzatadilar; savol va
topshiriqlarni eshitadilar va shunga mos javob
berishadi. Ular nutqni, ayniqsa o‘qish va yozishni o‘z
ichiga olgan mashg‘ulotlarga ijobiy qarashadi. Ular
nutqning turli shakl va funktsiyalarini biladilar,
ulardan foydalanadilar va kerak bo‘lganda ularni turli
xil
muloqot
holatlarida
moslashtiradilar.
Bu
kompetensiya, shuningdek, axborot olish uchun turli
xil aloqa vositalari mustaqil foydalanish qobiliyatini
o‘z ichiga oladi; ta’lim olishi va rivojlanishida
foydalanish uchun kerakli ma’lumotlarni qidirish,
tahlil qilish va tanlash, ularni tartibga solish,
o‘zgartirish, saqlash qobiliyatini mustahkamlaydi.
Maktabgacha yoshdagi bolalar rivojlanishida belgilab
berilgan ushbu kompetensiyalarning maqsadi ham
bolaning muayyan vaziyatlarda olgan bilim, ko‘nikma
va malakalarini maqsadga erishishi yo‘lida qo‘llay
olishidir.
Maktabgacha
ta’lim
tashkiloti
tarbiyachisining
ham
asosiy
vazifasi
tarbiyalanuvchilarning lug‘at boyligini oshirishda,
bolalarning ijtimoiyashuvini ta’minlashda, kattalar
bilan muloqotga erkin kirisha olishida va tengdoshlari
o‘rtasida o‘zining fikrini mustaqil bildira olishini
ta’minlash uchun muloqotda kreativ bo‘lishi maqsad
qilib qo‘yilgan.
Tarbiyachi-pedagogning kreativ
potensialini
quyidagicha
belgilash
mumkin:
Birinchidan, maqsadli motivli yondashuv (bunda
pedagogning
qiziqishlari,
motivlari
ta’limiy
faoliyatlarni tashkil etishga intilishida ko‘rinadi).
Ikkinchidan, tezkor yondashuv (mantiqiy fikrlashga
doir
harakatlar
amaliy
faoliyat
usullaridan
foydalanishida ko‘rinadi). Uchinchidan, refleksiv
baholash (bunda o‘z-o‘zini tahlil qilish, o‘z-o‘zini
baholashda ko‘rinadi). Tarbiyachi-pedagog o‘zida
kreativlikni rivojlantirishda quyidagilarga e’tiborini
qaratmog‘i lozim:
1. O‘quv mashg‘ulotlarni tashkil etishda nostandart
usullardan foydalanish.
2. O‘zida tanqidiy, kreativ tafakkurni shakllantirish va
rivojlantirish.
3. Ijodiy fikirlash, yangi g‘oyalarni o‘ylab topishga va
yangilik yaratishga intilish. Bir qolipda fikrlamaslik.
4. Bolalarning har qanday yutuqlarini maqtashi,
rag‘batlantirishi.
5. Bolalarga nisbatan ijodiy yondoshish va ijodiy
muhitni tashkil qilish.
6. Muammoni qo‘yish yoki muammoli vaziyatni
yaratish .
7. Kreativ maydonni yarata olish.
8. Kreativ insonlar bilan ko‘proq muloqotda bo‘lish.
Bu kabi sifatlarni o‘zida mujassamlashtirish uchun
tarbiyachi pedagog o‘z ustida tinmay mehnat qilishi
talab etiladi. Tarbiyachi bu - faqat hamma bilan oson
til topishadigan insongina emas, balki bolalarni
rivojlanishi uchun eng yuqori imkoniyatlarni yaratgan
holda materiallarni tanlaydigan insondir. Bolalarning
kreativ, ijodiy rivojlanishi, muloqot qila olishi uchun
imkoniyat yaratish, bolalar o‘z his tuyg‘ularini
ifodalashda o‘zlarini erkin sezishlari tarbiyachining
pedagogik mahoratiga, kreativligiga bog‘liq.
MUHOKAMA
Zamonaviy ta’lim barcha turdagi ta’lim
tashkilotlarida faoliyat yuritayotgan tarbiyachilarning
kreativ bo‘lishlarini taqozo etadi. Ko‘p holatda
maktabgacha ta’lim tashkiloti tarbiyachilari o‘zlarida
kreativlik qobiliyatini mavjud emas, deb hisoblaydilar.
Buni ikki xil sabab bilan asoslash mumkin:
birinchidan, aksariyat tarbiyachilar ham aslida
“kreativlik” tushunchasi qanday ma’noni anglatishini
yetarlicha izohlay olmaydilar; ikkinchidan, kreativlik
negizida bevosita qanday sifatlar aks etishidan
bexabarlar. Ayni o‘rinda shuni alohida qayd etib o‘tish
joizki, har bir shaxs tabiatan kreativlik qobiliyatiga
ega. Bu o‘rinda Patti Drapeau shunday maslahat
beradi: Agarda o‘zingizni kreativ emasman deb
hisoblasangizda,
hozirdanoq
kreativ
tafakkurni
rivojlantirishga qaratilgan darslarni tashkil eta
boshlashingizni maslahat beraman. Aslida, gap
sizning ijodkor va kreativ bo‘lganingiz yoki
bo‘lmaganingizda emas, balki darslarni kreativlik
ruhida tashkil etishingiz va yangi g‘oyalarni amalda
sinashga intilishingizdadir. Patti Drapeau nuqtai
nazarida, kreativ fikrlash, eng avvalo, muayyan
masala yuzasidan har tomonlama fikrlash sanaladi.
Kreativlik - bu insonning fikrlashida, his tuyg’ularida,
muloqotida namoyon bo‘ladigan ijodiy qobiliyatidir.
G‘arb kishilari uchun kreativlik, umuman olganda,
yangilik
sanaladi.
Ular
kreativlik
negizida
noan’anaviylik, qiziquvchanlik, tasavvur, hazil-
mutoyiba tuyg‘usi va erkinlik mavjud bo‘lishiga
e’tiborni qaratadilar. Sharqliklar esa, aksincha,
kreativlikni ezgulikning qayta tug‘ilish jarayoni, deb
tushunadilar.
V.A.Suxomlinskiyning
fikricha:
Maktabgacha ta’lim tashkiloti tarbiyachisining ijodi
“faoliyat ob’yekti bola, doimo o‘zgarib turadigan,
bugun, yangi kechagiday emas” bo‘lishi kerak, deya
ta’kidlab o‘tgan.
Maktabgacha ta’lim tashkiloti tarbiyachilari
tarbiyalanuvchilar bilan muloqotida avvalo qanday
qilib o‘zida kreativlik qobiliyatini yuzaga chiqarishni,
ta’lim-tarbiya
jarayonida
ularning
tayanch
kompetensiyalarini oshirishga qaratilgan qator ishlarni
amalga oshirishni ko‘zda tutadi.
XULOSA
Maktabgacha yoshdagi bolalarga ta’lim-tarbiya
berishdagi
asosiy
vazifalardan
biri,
bolalarga
tarbiyachi tomonidan mashg‘ulot jarayonini noodatiy
qilib o‘tkazish talab qilinadi. Chunki, har bir bola
o‘yin orqali, turli qiziqarli mashg‘ulotlar bo‘lsagina
mashg‘ulot jarayoniga qiziqadi va bor e’tiborini
qaratadi. Ta’lim-tarbiya jarayonida tarbiyalanuvchi
o‘zaro muloqotga kirishadi. Tarbiyalanuvchilarni
mashg’ulot jarayoniga qiziqtira olishi va ular bilan
muloqot qila olishida tarbiyachining kreativligi asosiy
jihatlardan biri hisoblanadi. Tarbiyachi kreativ fikrlari
va qiziqarli o‘yinlari bilan mashg‘ulotni olib borish
jarayonida o‘zaro bolalar bilan kreativ muloqotga
kirisha olishi bolalarning rivojlanishiga, o‘qishga,
ta’lim olishga bo‘lgan qiziqishini yanada oshirishi,
ularning eng katta yutug‘i hisoblanadi. Bu
samaradorlik esa, har bir bolaning jamoa bilan
muloqotga kirishishida qiyinchilik tug‘dirmaydi,
chunki atrofidagi tengdoshlariga qarab, o‘zini yengil
his qiladi. Bu esa, tarbiyachining tarbiyalanuvchilar
bilan muloqotida kreativ yondashuvining natijasi
sifatida namoyon bo‘ladi.
Foydalanilgan
adabiyotlar
ro‘yxati
1.
O‘zbekiston
Respublikasi
Vazirlar
Mahkamasining “Maktabgacha ta’lim tizimiga ilg’or
axborot va pedagogik texnologiyalarni joriy etish
chora-tadbirlari
to‘g’risida”gi
487-sonli
qarori.11.06.2019.
2.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining
“2022-2026-yillarga
mo‘ljallangan
yangi
O‘zbekistonning taraqqiyot strategiyasi to‘g‘risida”gi
PF-60 son Farmoni.
28.01.2022.
3.
Mirzayeva D.Sh.Maktabgacha pedagogika
/ O‘quv qo‘llanma -Toshkent, 2022.
4.
Akbarovna,
Abdullajonova
Shaxnoza.
“Inclusive education and its essence”. International
journal of social science & interdisciplinary research.
ISSN:2277-3630.Impact factor: 7.429 11.01 (2022):
248-254.
5.
O‘zbekiston Respublikasi Maktabgacha
ta’lim tashkilotlari uchun davlat o‛quv dasturi “Ilk
qadam”. Takomillashtirilgan ikkinchi nashri. 2022-yil,
4-fevral.
6.
