Raqamli iqtisodiyotning afzalliklari
Nigora Atametova
1
1
Toshkent Amaliy Fanlar Universiteti, Gavhar ko‘chasi. 1, Toshkent 100149, O‘zbekiston
https://doi.org/10.5281/zenodo.10467773
Kalit so‘zlar: Raqamli iqtisodiyot, internet, logistika, IT, electron hukumat, raqamli shahar, Elektron tijorat, internet-
banking, elektron savdo, yangi iqtisodiy texnologiyalar (YaIT).
Annotatsiya: Maqolada raqamli iqtisodiyotining amaliy ahamiyati, jihatlari va xorij tajribasi haqida so‘z yuritiladi.
Bugungi shiddat bilan rivojlanayotgan global iqtisodiyot sharoitida raqamli iqtisodiyot o‘z
rivojlanishining boshlang‘ich davrida bo‘lib, birinchi navbatda insonlarning turmush darajasini sezilarli
darajada oshira olishi va bu uning asosiy foydasi ekanligi yoritib berilgan.
Raqamli iqtisodiyotga qiziqish jamiyat va
iqtisodiyotda yuz bergan katta o‘zgarishlar tufayli
sezilarli darajada oshdi. Zamonaviy texnologiyalar va
platformalar korxonalar va jismoniy shaxslarga
mijozlar, sheriklar va davlat idoralari bilan shaxsiy
aloqalarni minimallashtirish va o‘zaro aloqalarni
tezroq va osonroq osonlashtirish uchun imkoniyatlar
yaratish hisobiga xarajatlarni kamaytirishga yordam
berdi. Natijada tarmoq resurslariga asoslangan raqamli
yoki elektron iqtisodiyot.
“Raqamlashtirish” so‘zi aslida yangi atama
bo‘lib, IT-echimlarni innovatsion menejment va
protseduralar jarayoniga jalb qilishni va natijada
Internet-elementlardan tortib elektron hukumatgacha
bo‘lgan barcha tizimlarda axborot texnologiyalaridan
foydalanishni anglatadi.
Davlatimiz
rahbarining
ta’kidlashicha,
“...yurtimiz
xalqaro
axborot
kommunikatsiya
texnologiyalarini rivojlantirish indeksi bo‘yicha 2019-
yilda 8 pog’onaga ko‘tarilgan bo‘lsa-da, hali juda ham
orqada. Aksariyat vazirlik va idoralar, korxonalar
raqamli texnologiyalardan mutlaqo yiroq, desak, bu
ham
haqiqat.
Albatta,
raqamli
iqtisodiyotni
shakllantirish kerakli infratuzilma, ko‘p mablag’ va
mehnat resurslarini talab etishini juda yaxshi bilamiz.
Biroq, qanchalik qiyin bo‘lmasin, bu ishga bugun
kirishmasak, qachon kirishamiz?! Ertaga juda kech
bo‘ladi. Shu bois, raqamli iqtisodiyotga faol o‘tish -
kelgusi 5 yildagi eng ustuvor vazifalarimizdan biri
bo‘ladi [1].
Iqtisodiyotning raqamli segmentiga tegishli
asosiy manba tortish sektorining o‘sishi hisoblanadi.
Rivojlangan
mamlakatlarda
bu
ko‘rsatkich
ma'muriyat, konsalting, axborot xizmatlari, moliya,
ulgurji, chakana savdo va xizmatlar (kommunal,
individual,
ijtimoiy)
sohalarini
birlashtirgan
YaIMning 70% dan ortig’ini tashkil etadi.
Iqtisodiyotning diversifikatsiyasi va dinamikasi
qanchalik yuqori bo‘lsa, uyda va chet elda noyob
ma'lumotlarning aylanmasi shunchalik katta bo‘ladi va
milliy iqtisodiyot ichidagi axborot trafigi shunchalik
muhim bo‘ladi. Shu sababli, IT xizmatlari keng
tarqalgan va raqamli iqtisodiyot jadal sur'atlar bilan
rivojlanayotgan bozor ishtirokchilari soni.
Ayniqsa, bu-Internet va transport, savdo,
logistika va boshqalarda faol ishlaydigan sohalarda
cheksiz
imkoniyatlarni
taqdim
etadi.
Ba'zi
tadqiqotchilarning fikriga ko‘ra, ushbu elektron
segmentlarning ulushi YaIMning 10% ga yaqinlashib,
aholining 4% bandligini ta'minlaydi. Eng muhimi, bu
ko‘rsatkichlar barqaror o‘sib boradi.
Shubhasiz,
raqamli
iqtisodiyotning
samaradorligiga nafaqat axborot texnologiyalari
qamrovi va infratuzilmaning mavjudligi, balki
ishbilarmonlik
muhiti,
inson
kapitali
va
muvaffaqiyatli boshqaruv vositalari kabi standart
iqtisodiy standartlar ham ta'sir qiladi. Shuning uchun
iqtisodiy rivojlanish aniq ularga bog’liq, shuning
uchun ushbu standartlar raqamli iqtisodiyotni
rivojlantirishda avvalgidek muhim o‘rin tutadi.
RAQAMLI IQTISODIYOT BIZNING
KO‘Z O‘NGIMIZDA
YARALMOQDA
Hozirgi vaqtda butun dunyo bo‘ylab yangi
xizmatlar va biznes modellarini yaratish uchun IT-
uskunalardan
foydalanayotgan
yangi
va
eski
kompaniyalar aksariyat sohalarda etakchi bo‘lgan
kompaniyalar uchun kuchli raqobatni yaratmoqda.
Prognozlariga
ko‘ra,
kelgusi
yillarda,
Makroiqtisodiyot “oriq ishlab chiqarish”, addictiv,
nano va biotexnologiya standartlari tayanib ishlab
chiqaruvchilari tayanib kutilmoqda. Shu munosabat
bilan oqilona boshqarish uchun zarur bo‘lgan
ma'lumotlar ko‘lami ham oshadi, ishlab chiqarish va
fuqarolik muloqoti tuzilmasi, korxonalar va davlat
idoralari rahbariyati sezilarli o‘zgarishlarga uchraydi
[2].
Bunda quyidagilar ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish
yo‘liga bosqichma-bosqich chiqishning asosiy
shartlari va omillari sifatida tavsiflanadi:
•
Elektron hukumat va raqamli shaharlar
kontseptsiyasini
kompyuterlashtirish
va
ma'muriy
va
kommunal
xizmatlarni
birlashtirish hisobiga amalga oshirish;
•
(Masalan,
haydovchisiz
avtomobillar
kabi)yangi texnologiya avlod mahsulotlar
umumiy ishlab chiqarish;
•
Muayyan dekorativ va qurilish materiallari
yordamida “aqlli” va ekologik uyni qurish
bilan bog’liq g’oyalarni amalga oshirish;
•
Autsorsing, o‘z-o‘zini ish bilan ta'minlash va
hokazolar
orqali
bandlikning
muqobil
shakllarini keng targ’ib qilish.;
•
Muayyan vazifalarni bajarish uchun ishchi
freelancerlarni qidirishga yordam beradigan
professional tarmoq yarating.
Yuqorida aytilganlarning barchasi biznesga
zamonaviy platformalar yordamida xarajatlarni
kamaytirish imkoniyatini beradi, bu erda tovarlar va
elektron xizmatlar ishlab chiqarishga birlashtirilgan va
management.In birinchi holda, bu masala xizmat
buyurtmalarini birlashtirish, resurslardan birgalikda
foydalanish,
kontragentlarni
tanlash,
elektron
operatsiyalarni amalga oshirish, to‘lov uchun
qo‘llaniladi va hokazo [2].
Texnik raqamli muhit-bu “Akvarium” bo‘lib,
unda yuridik va jismoniy shaxslar birgalikdagi faoliyat
uchun butunlay yangi muloqot o‘rnatadilar. Axborot
texnologiyalari korxonalarga mutlaqo yangi, yanada
intensiv ish tezligini o‘zlashtirish va xizmatlar va
mahsulotlar
shaklini
diversifikatsiya
qilish
imkoniyatini beradi. Bundan tashqari, tadqiqotchilar
qisqa muddatli mahsulotlarning sotilishi haqida ham
gapirishmoqda.
Xizmat ko‘rsatish sohasi haqida gapirganda,
axborot texnologiyalari ko‘plab kundalik vazifalarni
hal qiladi.Uning yordamida keng ko‘lamli harakatlar
tezroq, arzonroq, qulayroq va oraliq vositachilarsiz
amalga oshiriladi.
Elektron
tijorat,
internet-banking
va
hokazolarning zamonaviy yo‘nalishi. kundan kunga
rivojlanmoqda.
Natijada,
daromadni
oshirish
maqsadida avtomatlashtirilgan tarmoq xizmatlari
aksariyat sohalarda (masalan, yuqori sifatli veb-saytlar
va
mobil
ilovalar)
biznes
vositachilarini
almashtirmoqda.
Buning natijasida biznes xizmatlar uchun
belgilangan narxlarni sezilarli darajada pasaytirishi
mumkin va makroiqtisodiy yo‘nalishda individual
ishlab chiqarish va ish bilan ta'minlanmaslik
ko‘rsatkichlari o‘sishi mumkin. Bundan tashqari,
kraudfanding va kraudsorsing kabi yo‘nalishlar endi
yangi iqtisodiy texnologiyalar qatoriga kiritilgan.
Shu bilan birga, iqtisodchilarning fikriga ko‘ra,
bunday o‘zgarishlar natijasida qo‘shimcha qiymat
olish amaliyotiga asoslangan iqtisodiyot hamkorlik va
foyda
keltiradigan
iqtisodiyotga
almashtiriladi
(“almashish-iqtisodiyot”). Bu bozorda raqobat vertikal
aloqadan teng huquqli munosabatlar va qo‘shimcha
xizmatlarga faol ravishda o‘tib, o‘zaro manfaatli
hamkorlik va hamkorlikdagi o‘rnini bo‘shatishiga
umid qilmoqda.
Bu
xizmatlar
sonining
ko‘payishi
va
xizmatlarning elektron savdosi hajmining oshishida
aks etadi deb taxmin qilinadi.
RAQAMLI SEKTORNING
IQTISODIY AHAMIYATI
Shuni ta'kidlash kerakki, raqamli texnologiyalar
iqtisodiyot bilan bog’liq tarmoqlarning 50% dan
ortig’ini keskin o‘zgartiradi. Ushbu qarash axborot
texnologiyalari va raqamli platformalar biznes
modellarini keskin o‘zgartirishi, vositachilarni yo‘q
qilishi
va
jarayonlar
samaradorligini
optimallashtirishga asoslanadi.
Jahon banki hisob-kitoblariga ko‘ra, yuqori
tezlikdagi Internet foydalanuvchilarining 10% o‘sishi
yillik YaIMni 0,4% dan 1,4% gacha oshirishi mumkin.
Shuningdek,
uning
ahamiyatini
belgilaydigan
ko‘rsatkich sifatida raqamli iqtisodiyotning YaIMdagi
ulushi har yili taxminan 20% ga oshadi (rivojlangan
mamlakatlarda taxminan 7%).
2010 yilda Boston konsalting guruhi 20
mamlakat guruhidagi raqamlashtirish ko‘lamini 2,3
trln (GDP4.1%) da baholadi. Agar bu tendentsiya
saqlanib
qolsa,
10-15
yil
ichida
bunday
iqtisodiyotning jahon YaIMdagi ulushi 30-40 foizga
yaqin bo‘ladi.
Rivojlanayotgan mamlakatlarda aholining qariyb
1 foizi IT sohasida ishlaydi, bu esa boshqa tarmoqlarga
nisbatan ish o‘rinlarini yaratadi. Biroq, it
yo‘nalishining ko‘tarilishi yangi texnologiyalarni
o‘zlashtirayotgan boshqa sohalarda ish o‘rinlarini
yaratishga turtki beradi (IT bo‘limida yaratilgan har 1
ta yangi ish uchun tegishli ma'lumotlar taqdim etiladi).
Raqamli iqtisodiyot tadbirkorlar va o‘zlari uchun
ishlaydiganlar uchun yangi ufqlarni jasorat bilan ochib
beradi.
Ko‘pincha IT sohasini rivojlantirishga qo‘shgan
hissasi iqtisodiyotni rivojlantirish, yangi ish o‘rinlarini
yaratish, odamlar va biznes uchun yangi xizmat
turlarining paydo bo‘lishi va elektron hukumat
loyihalari doirasida xarajatlarni kamaytirish uchun
zamin yaratadi.
Shu bilan birga, axborot texnologiyalarini joriy
etish natijasida yuzaga keladigan umumiy effekt
kutilganidan ancha samarasiz bo‘lib chiqdi va bir xil
tartibda taqsimlanmadi.
Ushbu turdagi investitsiyalardan maksimal
natijalarga erishish uchun jahon banki tomonidan
tayyorlangan hisobotda texnologiyaning “analog
plomba” deb nomlangan boshqa omillar bilan o‘zaro
ta'sirini yaxshi tushunish kerak [3].
Ular orasida:
•
Faol ishbilarmonlik muhitini qo‘llab-
quvvatlash va korxonalar va odamlarga
raqobat va innovatsiyalarni yaxshilash,
xarajatlarni kamaytirish, shuningdek, hayot
farovonligini
oshirish
uchun
raqamli
iqtisodiyot texnologiyalaridan foydalanishga
imkon berish;
•
Biznesni boshqarish va davlat xizmatida
axborot texnologiyalarini qo‘llash bo‘yicha
to‘liq ko‘nikmalar;
•
Axborot
texnologiyalaridan
foydalanish
yo‘nalishi bo‘yicha konsalting xizmatlarini
ko‘rsatuvchi muassasalar (davlat va xususiy)
tashkil etilgan.
Raqamli
iqtisodiyot
tomonidan
yaratilgan
effektlarni to‘liq sanab o‘tish ancha murakkab
vazifadir, buning natijasida elektron xizmatlar va
metama'lumotlardan foydalanish imkoniyati uning
iqtisodiy ob'ektlar bilan aloqalarini to‘liq baholashni
ancha qiyinlashtiradi. Shuning uchun, ayniqsa, davlat
darajasida
axborotlashtirishga
sarmoya
kiritish
muhimligini asoslash juda qiyin vazifadir. Haqiqiy
holat bo‘lgan u yoki bu sohada yaratilgan gigabayt
ma'lumotni doimiy ravishda hisoblashning mumkin
emasligi o‘z-o‘zidan tushunilishi mumkin bo‘lgan
hodisadir.
RAQAMLASHTIRISH-BU YANGI
IQTISODIY TEXNOLOGIYANING
SUN'IY YO‘LDOSHI
Axborot
platformalarining
integratsiyasi
natijasida hosil bo‘lgan aloqa modeli yangi iqtisodiy
texnologiyalar (Yait) paydo bo‘lishiga turtki beradi.
YaIT-bu tashkilotning boshqaruv tizimini bir
necha maqsadlar uchun ta'minlaydigan va ularni
uzatish, saqlash va aks ettirish uchun keng qamrovli
texnologik platformaga birlashtirgan axborot (axborot,
g’oyalar va bilimlar) mahsulotlarini qayta ishlash
bilan bog’liq har jihatdan yangi “sozlanishi” vositalar
va usullarning yig’indisi, traxacion narxi xo‘jalik
yurituvchi sub’ektlarning aloqasiga sarflangan.
YaITning asosiy tamoyillari:
•
Mutlaqo yangi biznes modellarini yaratish;
•
Real iqtisodiyot sektoridagi tashkiliy va
texnologik jarayonlarga oqilona integratsiya
va turli it xizmatlaridan foydalanish
•
Ishlab
chiqarishda
foydalaniladigan
tranzaksiya xarajatlari va moddiy resurslarni
minimallashtirish.
YaIT raqamli texnologiyalarga asoslangan
mavjud iqtisodiyot haqiqatlarida rivojlanmoqda.
Ishlab chiqarish, savdo va moliya bilan bog’liq oldingi
texnologiyalar paydar-pay yaxshilandi, ammo hozirda
paydo bo‘layotgan Yaitlar gorizontal munosabatlar
(o‘zini o‘zi tashkil etish va o‘ziga xoslik), innovatsion
tadbirkorlik (o‘z-o‘zini rivojlantirish), axborot
muhandisligi (o‘z-o‘zini rivojlantirish) va boshqalar
bilan tavsiflanadi.
YaITning haqiqiy asosini ma'lumotlar markazlari
va axborotni tizimlashtirish va tahliliy qayta ishlash
uchun mo‘ljallangan zamonaviy IT-platformalar
tashkil etadi. Menejment bo‘yicha konsalting va
biznesni tahlil qilish bilan bog’liq xizmatlarni taqdim
etish yo‘nalishini ishlab chiqish muhimdir. Axborot-
konsalting xizmatlari va davlat taraqqiyot agentliklari
kabi yangi muassasalar ishbilarmonlik muhitini
yaxshilash uchun tashkiliy asos bo‘lib xizmat
qilmoqda.
RAQAMLI TEXNOLOGIYALAR VA
XAVF
Raqamli iqtisodiyotning eng faol haydovchisi
davlatdir. U raqamli iqtisodiyotning asosiy mijozi va
iste'molchisi. Masalan, Xitoy taxminan sarflagan bu
maqsadlar uchun 990 milliard. Alibaba Internet
resurslari, bozor kapitallashuvi 2,100 milliarddan
ortiq,
bu
investitsiyalar
to‘g’ri
konsentratsiyalanganligini isbotlaydi.
Raqamlashtirishdan maksimal foyda olishni
istagan
davlatlar
kerakli
yuqori
texnologiyali
mahsulotlar uchun bozorlarni yaratishi va qo‘llab-
quvvatlashi kerak. Shu bilan birga, elektron
iqtisodiyotning asosiy platformalarini o‘z izm bilan
boshqaradigan uskunalarni saqlash va ma'muriy,
muhim sanoat va korxonalar uchun parallel ravishda
xususiy dasturlarni ishlab chiqish ham muhimdir.
Xususan,
Yaponiya
raqamli
iqtisodiyotda
etakchi o‘rinni qo‘ldan boy berdi, chunki texnologiya
sotib olinishiga qaramay, bu yo‘nalishda o‘z ishlab
chiqaruvchilar tarmog’ini yaratdi va texnologik
rivojlanish darajasini doimiy ravishda yuqori darajada
ushlab tura olmaydi.
Boshqa tomondan, Janubiy Koreya elektron
hukumat va elektron vositachilikka (elektron tijorat
faoliyati va ommaviy tender xaridlari uchun) davlat
byudjetining 1 foiziga teng miqdorda sarmoya kiritib,
har yili 10-15 milliard dollar ishlab, daromad keltiradi.
Xarajatning 30-40 baravarini qoplaydi. Xususan,
bunday natijalarga davlat-xususiy call-markazlarni
tashkil etish, mobil ilovalar yaratish va davlat Internet-
platformalarini qayta tiklash orqali erishish mumkin.
Davlat boshqaruvida axborot tizimlari bilan
shug’ullanadigan kadrlarni tayyorlash ushbu sohaning
muhim yo‘nalishlaridan biridir. Masalan, o‘tgan
asrning 70-yillarida Belgiyada Davlat xizmatchilarini
tayyorlaydigan va ular uchun to‘g’ridan-to‘g’ri ular
uchun tizimni tashkil etadigan maxsus mobil
mutaxassislar guruhi (shu jumladan ixtisoslashtirilgan
ta'lim muassasalari o‘qituvchilari va talabalari) tashkil
etilgan [4].
Raqamli sohaning yana bir nozik tomoni
shundaki, murakkab raqamli tizimlarni ishlab chiqish
va ularni amaliy qo‘llash jiddiy va batafsil
yondashuvni talab qiladi. Bu sizga g’ayrioddiy
tuyulishi mumkin, lekin ko‘p hollarda dasturlash (o‘z-
o‘zidan) aslida etarli texnik hodisa emas. Natijada,
vazifani belgilaydigan dasturchi vazifani qanday
tushunishiga qarab ko‘p jihatdan harakat qiladi.
Ahamoniylarning aksariyat echimlari bu jarayonda
tushuntirishsiz qoladi, chunki ikkala tomon ham ularni
o‘z-o‘zidan ravshan deb hisoblaydi.
Dastur bilan bog’liq yon hujjatlar ba'zan para
qismini tashkil etiladi. Natijada, mahsulot bilan
ishlash jarayonida mijoz endi buyurtma bergan va uni
yaratish uchun to‘lagan rivojlanishni nazorat qila
olmaydi.
Bunday
holda,
kompyuterlashtirish
loyihasiga
ajratilgan
byudjet g’oyada muhim
ahamiyatga ega, ammo xizmatlarni taqdim etish
xarajatlarini ta'minlamaydi.
Raqamli iqtisodiyot butun dunyoni qamrab
olganligi
sababli,
kompyuterlashtirish
va
raqamlashtirish bo‘yicha davlat loyihalari yagona
kodlash tizimi, iqtisodiyot va menejment bilan bog’liq
ma'lumotlarni
aniqlash
asosida
murakkab
va
o‘rganilishi kerak.
Raqamli iqtisodiyotni rivojlantirishning eng
muhim jihati va shu bilan birga eng murakkab bosqichi
ishbilarmonlik muhitini soddalashtirish va odamlar va
biznes
o‘rtasidagi
muloqotga
sarflanadigan
xarajatlarni maksimal darajada kamaytirishdir.
Shundan so‘ng, tomonlarning davlat va xususiy
sektorlari doirasida tashkilotlararo (ko‘p agentli)
muloqotni o‘rnatish zarur [4].
“Birma-bir” va “birdan ko‘pga” aloqa
formulasidan “ko‘pdan ko‘pga” formulasiga o‘tadigan
raqamli iqtisodiyot platformasi bu jarayonning eng
muhim sohasidir. Ushbu sohadagi siljish davlat
ko‘magida kichik va o‘rta korxonalar uchun mos
konsalting va texnik tashkilotlarni rivojlantirish orqali
iqtisodiyotning
Real
sektorlaridagi
vaziyatni
avtomatik ravishda va keskin o‘zgartiradi (va ushbu
sohalardagi tarkibiy islohotlarga turtki beradi) va
davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlanishi uchun sharoit
yaratishga yordam beradi. innovatsion iqtisodiyot.
ADABIYOTLAR
[1].
O‘zbekiston
Respublikasi
Prezidenti
Shavkat
Mirziyoevning 2020 yil 24 yanvarda Oliy Majlisga
yo‘llagan Murojaatnomasi.
[2].
Ostanaqulov M. Iqtisodiy tahlil va audit. Darslik. - T:
Talqin. 2008. 424 b
[3].
Qosimova G. Davlat byudjeti ijrosmmg g’aznachilik
tizimi. O‘quv qo‘llanma. - T.: “IQTISOD-MOLIYA”,
2008; 372 b
[4].
Xaydarov
Baxrom
Xolmuradovich
Iqtisodiy
islohotlarni
rivojlantirishda
kambag’allikni
qisqartirish. IQTISODIYOT VA TA’LIM 2021 4-son.
288-292 b
