TO`Y MAROSIMLARINI TEJAMKORLIK BILAN
O`TKAZISHDA NURONIYLARNI TUTGAN O`RNI
Zoir Axmedov
1
Mustaqil tadqiqotchi: Jizzax viloyati, Sh. Rashidov tumani 49-maktab
Yoshlar masalalari va ma’naviyat ishlar
bo‘yicha direktor o‘rinbosari.
13-maktab direktor o`rinbosari Fotima Qosimova
https://doi.org/10.5281/zenodo.10467025
Annotatsiya:
Mustaqillika erishganimizdan so`ng davlatimiz tomonidan nuroniylarga berilayotgan e`tibor hamda o`zbek
davlatchiligi tajribasidan kelib chiqib, keksalar duosi albatta qabul bo`lajagiga ishonib, ularni hurmatini joyiga
qo`yib, bugungi globallashuv davrida Yangi O`zbekistonda yoshlar tarbiyasida ularning hayotiy tajribasidan
foydalanib, aytgan o`gitlariga amal qilib, jamiyat va davlat boshqaruvida ularning o`rnini oshib borishini
ko`rsatish.
Kalitso`zlar:
Nuroniylar maslahati, mahalla, to`ylar haqida jadidlar fikrlari, hukumat qarorlari, tejamkorlik haqida Qur`oni
karim va hadis ilmlardagi muqaddas so`zlar, nikoh haqida tarixiy shaxslar o`gitlari.
1 KIRISH
O‘tgan asr boshlarida milliy madaniyatimiz
ravnaqiga munosib hissa qo‘shgan jadidlar millatni
yuksaltirishning asosiy omili xalq turmush tarzi,
dunyoqarashini o‘zgartirish, odamlarni zamonaviy
fikrlashga o‘rgatishdir, degan xulosaga kelishgan.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020 yil 18
fevraldagi PQ-4602-son
“O‘zbekiston Respublikasi
Mahalla va oilani qo‘llab-quvvatlash vazirligi
faoliyatini tashkil etish to‘g‘risida”gi
Qarori,
O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020 yil 18
fevraldagi
“Jamiyatda ijtimoiy-ma`naviy muhitni
sog`lomlashtirish, mahalla institutini yanada
qo`llab-quvvatlash hamda oila va xotin-qizlar
bilan ishlash tizimini yangi darajaga olib chiqish
chora-tadbirlari
to`g`risida”gi PF-5938-sonli
Farmoni
qabul qilindi. Mazkur Farmonning 11-
bandiga muvofiq O`zbekiston Respublikasi Mahalla
va oilani qo`llab-quvvatlash vazirligi hududiy
bo`linmalari boshliqlarining keksalar va faxriylar
ishlari
bo`yicha
o`rinbosarlari-nuroniylar
jamoatchilik kengashlari raislari etib belgilangan.
Farmon ijrosini ta`minlash maqsadida
O`zbekiston
Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2020 yil 23
maydagi “Qoraqlpog`iston Respublikasi,
viloytlar,
Toshkent shahar hamda tuman va shaharlarda
nuroniylar jamoatchilik kengashlarining tashkil etish
chora-tadbirlari to`g`risida” gi 326-sonli qarori bilan
viloyatlar, shaharlar va tumanlarda nuroniylar
jamoatchilik kengashlari tashkil etilgan. Ushbu
qarorda va tasdiqlangan namunaviy Nizomda
nuroniylar
jmoatchilik
kengashlarining
asosiy
vazifalari
va
yo`nalishlari,
vakolatlari
va
majburiyatlari hamda ularning ishini tartibli tashkil
etish bo`yicha aniq vazifalar belgilab berilgan.
Adabiyotlar tahlili.
Abdurauf Fitrat, Abdulla
Avloniy, Mahmudxo`ja Behbudiy
kabi ulug`
ajdodlarimiz ta`lim-tarbiya, axloq-odob haqida
qanchalik
qayg`urgan
bo`lishsa,
milliy
qadryatlarimizning ajralmas qismi bo`lgan to`y
haqida ham shu qadar kuyunib yozishgan.
Ma`rifatparvar bobolarimiz dabdabali to`ylarni
madaniyatsizlik, ma`naviy qashshoqlik belgisi, deb
bilishgan. Bir so`z bilan aytganda, to`y-ma`rakalar
mavsusi bugun ham
nuroniylar aralashuvisiz
o`tmaydi.
O‘zbek
adibi,
tarixchi
va
tilshunos,
ma’rifatparvar
shoir
Isxoqxon
To‘ra
Junaydullaxo‘ja o‘g‘li Ibrat
“Hali ham biz o‘z
dinimizga harakat qilmay, aqcha topsak, ho-yu havas,
ovloq to‘ylarga o‘n ming so‘m behuda isrof qilamiz”,
{1,3} deya xalqni mashaqqat bilan topilgan
mablag‘ni o‘tkinchi havasga emas,
farzandlarning
ilm-hunar egallashi uchun ishlatishga da’vat
etgan.
Jadid adabiyotining yetuk vakili Abdulhamid
Cho‘lpon “...
ilgari vaqtlarda bundog‘ behuda
isroflik to‘ylar ham bo‘lmasdi...” {1,3}
deya “Sadoi
Farg‘ona” gazetasida xalqni ortiqcha mol-mulkni
millat ravnaqi yo‘lida sarflashga chaqirgan. Turkiston
musulmonlari
s’ezdida
“Sho‘roi
Islomiya”
tashkilotining to‘y va ma’rakalarni
tartibga solish
to‘g‘risidagi qarori muhokama qilingan.
1917 yil 27
aprelda “Najot”
gazetasida chop etilgan mazkur
qarorda sovchilik, fatir, kichik to‘y, qozon qaytarish,
yuz ko‘rar, hayitda mol yoyib, kelin ko‘rmoq, sandiq
to‘la sarpo bermoq, mashinalarda ko‘plab ko‘rpa -
yostiq, yuk yubormoq taqiqlangan. Bunga amal
qilmaganlarga
jarima
solinib,
qozilar
orqali
undirilishi bayon etilgan.
Demak,
yuz yil ilgari ham
to‘y-ma’raka va boshqa oilaviy tadbirlarni
o‘tkazishda muammolar bo‘lgan. Dabdabali to‘y
orqali
shuhrat
qozonishni
salbiy
oqibatlari
Muqimiyning
“To‘y”,
“Iqonbachcha”,
Qodiriyning
“To‘y”,
“Baxtsiz
kuyov”,
Shuhratning “Besh kunlik kuyov”
asarlarida,
shuningdek, “Mahallada duv-duv gap”, “Uchrashuv”
kabi o‘lmas filmlarda tanqid qilingan.
Ma’lumki,
xalqimiz o‘tmishda og‘ir yillarni boshidan
kechirgan.
Qanchalik qiynalmasin, boriga shukur
qilib, sabr-qanoat bilan yashagan. Bugun yurtimiz
tinch, yon atrofimizga boqsak, mudom yangilanish,
bunyodkorlik shukuhini his etamiz. Shu aziz yurt
ravnaqi yo‘lida xizmat qilish, jamiyatda munosib
o‘rin topishga bo‘lgan ishtiyoq tobora kuchayib
boraveradi. Xo‘sh, shunday sharoitda nima uchun
yillar davomida topgan mablag‘imizni
jadid
bobolarimiz aytganidek,
farzandlar kamoliga emas,
bir-ikki kunlik to‘yga sarflashimiz kerak?
Bu haqda
jurnalist Lobar Jalilova Toshkent viloyati bir
guruh faollari bilan suhbati haqida quyidagilarni
keltiradi:
“Afsuski, oramizda “O‘z pulimga to‘y
qilyapman, boshqalar aralashmasin” qabilida fikr
yuritadigan kishilar ham yo‘q emas. Ular bilan
ko‘proq tushuntirish ishlari olib borishdan
erinmayapmiz, – deydi Toshkent viloyati Olmaliq
shahar fuqarolar o‘zini o‘zi boshqarish organlari
faoliyatini muvofiqlashtirish kengashining diniy-
ma’rifiy ishlar bo‘yicha
bosh mutaxassisi Dilbar
O‘rinboeva
.
– Binobarin, dabdabali to‘ylar oqibatida oilaviy
ajrimlar ko‘paymoqda. Masalan, shu yilning (2018)
birinchi choragi davomida Bobur mahallasida
8 ta
oila ajralib ketdi. Shulardan birining sababini
eshitsangiz, hayron qolasiz. O‘rtahol oila farzandi
bo‘lgan o‘g‘il kelin tanlagan qimmatbaho oq libosni
olib bermagan. To‘y esa bekor qilingan. Holbuki,
yoshlar qonuniy nikohdan o‘tib bo‘lishgan edi.
Bunday noxush holatlarning oldini olish maqsadida
7
may kuni Toshkent davlat texnika universiteti
Olmaliq filialida barcha mahalla raislari ishtirokida
suhbat o‘tkazildi”.{2,3}
Demak,
inson hayotining
mazmuni faqat to‘y bilan belgilanmaydi. To‘y
kelgusida farovon, ahil va tinch-totuv yashash uchun
qo‘yiladigan ilk qadamdir. Hamma gap qanday oila
barpo etishda. Bu esa, avvalo, dunyoqarashimiz va
tafakkurimizga bog‘liq masaladir.
O`zbekiston Respublikasi Oliy majlisi
Qonunchilik
palatasi
va
Senati
Kengashlarining 2019 yil 14-sentyabrdagi
“To`ylar, oilaviy tantanalar, ma`raka va
marosimlar o`tkazilishini tartibga solish tizimini
yanada takomillashtirish tog`risida” gi
2736-
III/QQ-592-III-sonli
qo`shma
qarorining
tartibli o`tkazish bo`yicha komissiyalarning
ishini
yanada
jonlashtirishda
nuroniylar
jamoatchilik
kengashlari ham faol ishtirok
etmoqda. Bu haqda
Toshkent shahar nuroniy
jamg`armasi raisi, senator Rustam Kolonov
quyidagilarni keltiradi. Jumladan;
“3 451 nafar
yoshning nikoh to`ylari Nuroniylar maslahat
kengashlari orqali ixcham tarzda o`tkazishga
erishildi”. {3,6}
Bugungi kunda aholisining
asosiy qismi musulmon bo‘lgan davlatlarda, hatto
neftga boy Yaqin Sharq mamlakatlarida ham
qashshoqlik muammosi mavjud. Qashshoqlik
boshqa musibatlar kabi Ollohning sinovi yo
bandaning Yaratgan oldida maqomi ortishiga
sabab yoki qilgan gunohlariga jazo bo‘lishi
mumkin. Biroq inson o‘z-o‘zidan qashshoqlashib
qolmaydi. Bunga asosan, uning shariat ruknlariga
amal qilmasligi yoki noz-ne`matlarni isrof qilishi
sabab bo‘ladi. Ushbu dolzarb masala necha o‘n
yillardan beri xalqimizning o‘tkir muammolaridan
biri bo‘lib kelmoqda. XX asr boshida jadid
bobolarimiz
to‘y-ma’rakalarimizdagi
isrofgarchilik va dabda-babozlikning millatimizni
ma’naviy
tanazzul
va
qashshoqlikka
yetaklaydigan illat ekani haqida kuyunib yozgan
edi.
Fikrimizni
isboti
sifatida:
“
Ulug‘
ma’rifatparvar
bobomiz
Mahmudxo‘ja
Behbudiy millatimiz taraqqiyotiga to‘g‘anoq
bo‘ladigan ikki narsa bor: bu – to‘y va azadir,
deb ayni haqiqatni yozgan edi”. {4, 3}
Barcha
zamonlarda ham to‘y bo‘lgan. Ammo ota-
bobolarimiz
me’yorga
rioya
etganlar,
isrofgarchilikdan
tiyilganlar.
Hozir
ham
keksalarimiz uchun
tejamkorlik muhim taomil
hisoblanadi.
Bunga tarixdan mashhur bir hadisni
misol qilib keltiramiz. Bu haqda Qur’oni karimda:
“Englar, ichinglar, lekin isrofgarchilikka yo‘l
qo‘ymanglar.
Zero,
Alloh
taolo
isrof
qilguvchilarni sevmagay”
, {4,3}deb buyurilgan.
To‘y tugagach, dasturxonda non ushoqlari sochilib
yotganini ko‘rib, inson dilini xira qiladi.
Demak,
isrofgarchilik va manmanlik dinimiz talablariga
ham zid. Ayrimlar bunga amal qilmayotgan ekan,
aholi o‘rtasida tushuntirish ishlarini yanada
kuchaytirish kerak. Afsuski, yillar o‘tsa-da,
zamon o‘zgarib borayotgan bo‘lsa-da, milliy
taraqqiyotimizga katta to‘siq va g‘ov bo‘lib
kelayotgan bu illatga barham berish, to‘y-
ma’rakalarni ixcham, zamonaviy ko‘rinishda
o‘tkazish o‘rniga, to‘ydan oldin va keyin
bo‘ladigan kerakli-keraksiz tadbirlarni o‘ylab
topish, dabda-babozlik qilib, haddan ziyod
isrofgar-chilikka yo‘l qo‘yish holatlari tobora
kuchayib bormoqda. Ibn Mas’ud roziyallohu anhu
Rasululloh sollallohu alayhi va sallamdan rivoyat
qiladi:
“Tejamkor bo‘lgan (kishi) kambag‘al
bo‘lmaydi” (Imom Ahmad, Ibn Abu Shayba va
Bayhaqiy rivoyati
)”.{5,4}
Hadis tarjimasidagi
“tejamkorlik”
so‘zi arabiy matnda “iqtisod” deb
keltirilgan. Mazkur lafz
“sarf-xarajatda o‘rtacha
yo‘l tutish, isrof ham, baxillik ham qilmay,
me’yorida sarflash” ma’nosini anglatadi.
Amallar va holatlarning eng yaxshisi o‘rtachasidir.
Shu jumladan, turmush uchun kerak bo‘ladigan
narsalardagi sarfda ham o‘rtaliq faqat foyda va
baraka keltirishini farzandlarimizga ko‘rsata
bilishimiz kerak. Ba’zilar tejamkorlikni baxillik
bilan almashtirib, bu ikkisi orasida katta farq
borligini anglamaydilar.
Keksalar oilalarni
poydevori, hikmati, aql-tafakkuri, ziynati, toji-
tarozisi, kamtarlik,
samimiylik, komillik, ibrat
namunasi. Shu bois, keksalar oila iqtisodida
jamg‘armaning o‘rni hisoblanadi. Keksalar
oilaning jami puli, daromadlari va sarf-xarajatlari
oila jamg‘armasini himoya qilish, o‘z o‘rnida
sarflash manbayidir.
Hozir tongga qadar davom
etadigan nikoh bazmlariga deyarli barham
berilgan.
Bu haqda Nuroniy gazetasi muxbiri
Adiba
Umarova
quyidagilarni
keltiradi:
“Ammo besh-olti yuz kishilik to‘yxonalarda ahvol
o‘sha-o‘sha. Yaqinda ana shunday to‘ylarning
birida bo‘lib, atrofni obdon kuzatdim. To‘y
dasturxoni
eng
sara
noz-ne’matlar
bilan
bezatilgan. Qarindosh-urug‘, qo‘ni-qo‘shni
chiroyli liboslarni kiygan. Faqat ma’naviyat
masalasida hali ham oqsayotganimiz ko‘rinib
qolmoqda. Ochig‘i, ayrim xotin-qizlar, yoshlarni
sarxush holatda ko‘rib, o‘zimni noqulay sezdim.
Hatto kelin-kuyovni ham spirtli ichimlik ichishga
majbur etishgani dilimni xira qildi”.{6,3}
Turmushning nozik tomonlariga nega e’tibor
bermayapmiz? Ichkilik oqibatida nogiron bolalar
dunyoga kelayotgani hech kimga sir emas-ku! Shu
o‘rinda, Amir Temur bobomizning purhikmat
o`gitlarini keltirib o`tishni vaqti deb bildik:
“O‘g‘illarim, nabiralarim va yaqinlarimga
biron tomchi sharob ichib, jufti haloliga
yaqinlashishni ma’n etdim. Sharobning
ta’sirida dunyoga kelgan farzand nasl-
nasabning buzilishiga ta’sir etgay, deb shu
pokiza yo‘lni tutdim”,
yozib qoldirgan.
Albatta, har bir ota-onaning eng katta orzu-
niyati jondan aziz far-zandining baxtu iqbolini
ko‘rishdir. Lekin bunga faqat dabdabali to‘y qilish,
moddiy boylik to‘plash bilan erishib bo‘lmaydi.
Bunga hayotda ko‘plab misollar keltirish mumkin.
Fikrimizni isboti sifatida, Turkistonda XIX asr
oxiri-XX asr boshlarida ilm-fan, ma`naviyat
sohasida katta muvaffaqiyatlarga erishildi. Bu
muvaffaqiyatlarga erishishda jadidlarning o`rni
katta bo`ldi.
Nusratulla Qudratilla qalamiga
mansub “To`y” asarida oilaviy va shaxsiy
fojialar sababchisiga aylangan serchiqim ba`zi
urf-odatlar va an`analar tanqid ostiga olindi.
Pyesada oila boshlig`ining serhasham sunnat to`yi
uchun puli yetmay qolganida qarz olishga majbur
bo`lganligi va ko`p o`tmay to`lovga layoqatsizligi
oqibatida
qarzdorning
qamoqqa
oliishi
ko`rsatilgan. Bu asar tarbiyaviy tomoni bilan
xalqimiz ongida katta taasurot qoldirgan. Bunday
bema’niliklarga barham berib, millatimizga xos
bo‘lgan an’analarga qaytish choralarini ko‘rish,
avvalo,
to‘y
sohiblari,
qolaversa,
keng
jamoatchilikning
vazifasi.
Ko‘pni
ko‘rgan
keksalarimiz,
mahalla
faollari,
din
peshvolarining sa’y-harakatlari
bilan
qiz
yig‘inlari, kelin va sunnat to‘ylari oilaviy sharoitni
hisobga olgan holda o‘tkazilishiga erishilmoqda.
Xulosa
Xulosa shuki,
o‘zbek xonadoni to‘y bilan
fayzli. Shunday xayrli ishni ixcham, ortiqcha
dabdabavozlikdan xoli o‘tka zish uchun yuqoridan
ko‘rsatma kutib o‘tirish shart emas. Mahalla
faollari,
nuroniylar, profilaktika nozirlari,
posbonlar,
maslahatchilar
va
keng
jamoatchilik
mas’uliyat bilan yondoshsa,
yechimini kutib turgan ayrim muammolar hal
bo‘ladi. Me’yor va tartib bor joyda osoyishtalik
hukmron. Maqsadimiz bitta hayotimizni yanada
farovon,
oilalarimizda,
yurtimizni
tinchlik,
xotirjamlik va yurtni obod qilishdir. Me’yor bor
joyda tartib bo‘ladi. Tartib esa osoyishtalik
mezonidir. Hayotimizda osoyishtalik hokim ekan,
oilalarimizda farovonlik, obodlik barq uraveradi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati.
[1]
Nuroniy, ijtimoiy, ma`rifiy, ommabop gazeta. E-mail:
nuroniy-gazeta@umail.uz
Namangan
viloyati
To‘raqo‘rg‘on tumani Isroiljon Sattarov mehnat faxriysi.
“Dabdabali to`ylar chekinmoqda” 2018-yil 6-iyun, №
24(931). 3 b
[2]
2. Nuroniy, ijtimoiy, ma`rifiy, ommabop gazeta. E-mail:
nuroniy-gazeta@umail.uz
Jurnalist
Lobar
Jalilova
“Dabdabali to`ylarga hushimiz yo`q!-deyishmoqda
olmaliqlik onaxonlar ”
2018-yil 30-may, № 23(930). 3 b
[3]
3. Rustam Kolonov, Toshkent shahar nuroniy jamg`armasi
raisi, senator “Keksalik va hozirgi zamon: mavjud holat,
rivojlanish tendensiyalari va istiqboldagi muammolar”
mavzusidagi
respublika
ilmiy-amaliy
konferensiya
materiallari to‘plami (13-oktabr 2022-yil) “Toshkent
shahrida nuroniylarni qo`llab-quvvatlash borasida amalga
oshirilgan ishlar” “Mahalla va oila nashryoti” T; 2022. 6 b.
[4]
4. Nuroniy gazetasi E-mail: nuroniy-gazeta@umail.uz
nuroniy-gazeta@mail.ru 2018-yil 3-mart, № 10 (917).
Respublika
“Mahalla”
xayriya
jamoat
fondi
va“Nuroniy” jamg‘armasi faollarining murojaati. 3 b
[5]
5.Nuroniy ijtimoiy, ma`rifiy, ommabop gazeta E-mail:
nuroniy-gazeta@umail.uz nuroniy-gazeta@mail.ru № №
52(959) 18.12.2018 Mehriniso Saidjalolova, Xadichai Kubro
ayol-qizlar o‘rta maxsus Islom bilim yurti Axborot-resurs
markazi rahbari. “Tejamkorlikda farzandlarimizga o‘rnak
bo‘laylik” 4 b.
[6]
6. Nuroniy gazetasi E-mail: nuroniy-gazeta@umail.uz
nuroniy-gazeta@mail.ru 2018-yil 3-mart, № 10 (917) Adiba
Umarova “Mahallada “”duv-duv” gap bo`lishi shartmi? 3 b
