REKLAMA, BREND VA BOSHQA TARG`IBOT
TURLARINING JAMIYAT ESTETIK HAYOTIGA TA`SIRI
Sharifova Madinabonu Marifdjon qizi
Toshkent amaliy fanlar universiteti, Ijtimoiy fanlar kafedrasi o’qituvchisi, Gavhar 1, Tashkent 100149, Uzbekistan.
https://doi.org/10.5281/zenodo.10466950
Annotatsiya:
zamonaviy sharoitda reklama ijtimoiy hayotning muhim mexanizmi hisoblanadi. Zamonaviy reklama
kundalik madaniyatning bir qismi bo`lib, aloqa jarayonlarining axborot komponenti va ijtimoiy rivojlanishning eng muhim
ko`rsatkichlaridan biri bo`lib, reklama mahsulotlarining qiymat yo`nalishlarining ta`siri, xususan, televizion reklamalarda eng katta
ahamiyatga ega bo`lgan muammolarni o`rganish dolzarb masala. Bunday sharoitda reklama ko`pincha tijorat manfaatlaridan
tashqariga chiqadi va iste`molchining ongida muayyan qadriyatlar, dunyoqarash va g`oyalar tizimini shakllantiradi.
Reklama targ`ibotining estetik ta`siri madaniy-tarixiy kontekstga, iste`molchining estetik aks etishi darajasiga va reklama
ijodkorlarining ijodiy yondashuviga, ularning bilimlariga, professionalligiga, badiiy mahoratiga bog`liq.
Kalit so’zlar:
Reklama, ijtimoiy rivojlanish, axborot, qadriyat, dunyoqarash, go’zallik, estetik ehtiyoj va san’at.
1.
Kirish
O`zbekistonda bozor iqtisodiyotiga bosqichma
– bosqich o`tish davrida inson faoliyatining barcha
jabhalarida islohotlar olib borilmoqda. O`zining
tuzilishi bilan yetarlicha qiyin bo`lgan bu jarayon
fuqarolarning dunyoqarashi va o`zini tutishi jihatidan
juda katta vazifalarni o`rtaga qo`yadi. Hozirgi kecha-
kunduzda ijtimoiy hayotni reklamalarsiz tasavvur etib
bo`lmaydi, chunki reklama kundalik ehtiyojga,
aniqroq qilib aytganda bozor talabiga aylanib qoldi.
Reklama shiddat bilan ijtimoiy hayotimizga kirib
kelmoqda. XX asr tarixga ilmiy-texnika taraqqiyoti
davri bo`lib kirgan bo`lsa, XXI asr axborot
texnologiyasi davri bo`ladi. Chunki dunyoning bu
chekkasidagi axborot manbalari, yangiliklar, xabarlar
tez sur`atlar bilan dunyoning u chekkasida namoyon
bo`lmoqda. Axborotlarning bunday tez tarqalishi
jamiyat a`zolariga, ijtimoiy hayotimizga, insonlarning
turmush tarziga, kundalik hayotiga kuchli ta`sir etadi.
Reklama axborotning san`at darajasidagi ommaviy
turi bo`lib, u turli uslublar orqali mahsulotlar va
xizmat turlarining belgilari va texnologiyalarini
yorituvchi vositadir. Uning ahamiyati, ayniqsa
jamiyatda ishlab chiqaruvchi kuchlar o`rtasida
raqobatning kuchaygan bir davrida oshib boradi.
Reklama bu – aholiga mahsulot yoki biror xizmat turi
haqida
axborot
berish,
uning
afzalligi
va
imkoniyatlarini tushuntirish demakdir. Reklama
mahsulotning kelib chiqishi yoki xizmat turining
afzalliklarini, unga bo`lgan ehtiyojning darajasini ham
o`zida aks ettiradi.
Targ`ibot turi bo`lishi barobarida reklama
insonlar ongiga va duyoqarashiga ta`sir ko`rsata
oladigan ma`naviy qurol hamdir. Tarix shundan
dalolat beradiki, reklama, brend va boshqa targ`ibot
turlari odamlarni hech qachon o`z xohishlari bilan
harid qilmaydigan narsalarni harid qilishga undaydi.
Bu achinarli holat albatta, lekin odamlar o`z xohishlari
bilan harid qilmoqchi bo`lgan tovarlarga reklamaning
ta`siri juda kam. Unchalik yaxshi bo`lmagan
reklamalarni ham faoliyatini ko`rishimiz mumkin.
Reklama sohasidagi mutaxassislar mijozlar bilan
qanday muomala qilishni yaxshi bilishmaydi, ular
o`zlariga
berilgan
juda
ko`p
imkoniyatlardan
yetarlicha foydalana olishmaydi.
[1]
Darhaqiqat,
reklamada bizni jalb qiladigan shunday xususiyatlar
borki, o`zimiz bilmagan holda ong ostimiz bizga
reklama qilingan tovarni harid qilishga undaydi.
Fikrimcha, reklamadagi bu xususiyat uning estetik
jihati bilan bevosita bog`liq. Nafaqat reklama uchun,
balki boshqa targ`ibot turlari uchun ham estetika
muhim ahamiyatga ega. Targ`ibot turlari bo`yicha
mutaxassis estetika qonunlari bo`yicha o`zining
ijodini yaratadi. Estetika targ`ibot turlari san`atiga
bevosita
ta`sir
o`tkazib,
hayot
va
shaxs
tushunchalariga o`zining qonunlarini kiritadi. Barcha
targ`ibot turlarining estetik xususiyati qanchalik
yuqori darajada bo`lsa, xaridorlar soni ham shunchalik
ortib boraveradi. Targ`ibot turlari obyektiv dunyoni
estetik tushunishga, go`zallikka sezgirlik darajasini
oshirishga, idrok madaniyatini tarbiyalash
va
rivojlantirish, uning didaktik yo`naltirilganligi nimada
namoyon bo`lishini anglashga yordam beradi. U xuddi
san`at kabi insonning hissiyotlariga ta`sir qilish orqali
uning estetik ehtiyojlarini qondiradi.
Lekin, ming afsuslar bilan shuni ta`kidlash
mumkinki, hozirgi kunda O`zbekistonda targ`ibot
turlarining estetikasi biroz oqsamoqda. Agar bu soha
isloh qilinmasa, O`zbekistondagi reklamani san`at
darajasiga mutlaqo ko`tara olmaymiz. Targ`ibot turlari
bo`yicha ba`zi mutaxassislar, qo`pol qilib aytganda,
chet
davlatlar
reklamalarini
“o`g`irlab”
iste`molchilarning e`tiborini qozonishmoqda. Bu bilan
chet davlatlar tajribasidan foydalanish kerak emas,
degan fikrdan yiroqmiz, har bir targ`ibot turi chet
davlatlar tajribasiga va har bir millatning o`z
mentalitetiga tayangan holda jamiyatga taqdim etilishi
lozim. Targ`ibot turlarining jamiyat hayotida tutgan
o`rni, ularning jamiyat estetik ongiga ta`siri,
zamonaviy targ`ibot turlarida estetik regressiyaning
oldini olish kabi jihatlar mavzuning dolzarbligini
belgilaydi.
[2]
2.Asosiy qism
Tajribada reklama juda kam hollarda bir
maqsadni ko‘zlaydi, qonundagidek, bir reklama
tadbirida maqsadlar kesishadi. Reklama faoliyati
boshidan oxirigacha bozorni chuqur o‘rganishga
asoslanadi.
Ma'lum
bir
maqsadga
qaratilgan
reklamaning vazifalari quyidagilardan iborat:
- korxona obro‘-e'tiborini ko‘tarish. Tovarni
tayyorlagan korxona xaridorga tanish va yaxshi nom
chiqargan bo‘lsa, ana shu taqdirdagina xaridor tovarni
yuqori bahoda sotib olishga tayyor turadi;
- mazkur tovarga ehtiyoj paydo bo‘lishiga
ko‘maklashish, ya'ni talabni yuzaga keltirish;
- iste'molchilarga tovar to‘g‘risidagi zarur
axborotni berish;
-tovarlarni o‘tkazish, sotishni ta'minlash, shu
sohada erishilgan natijalarni qo‘llab-quvvatlash va
kengaytirib borish.
Reklama
iste'molchining
ruhiyati,
xarid
qilinadigan narsani tanlab olishdagi rag‘batlarini
o‘rganish va tahlil qilib chiqish bilan mahkam
bog‘langan: mazkur tovarga muayyan obraz (imidj)
berish; tovarning firma nomi, tashqi ko‘rinishi va
o‘rovlari qanday bo‘lishini ishlab chiqishdan oldin
potensial xaridorlar doirasini, ularning madaniy
saviyasini, urf-odatlari, o‘rganishlari va boshqalarni
har tomonlama tahlil qilib, aniqlab olish kerak.
Tekshiruvlar natijasida odamlar har kuni 600 ga yaqin
reklama xabari ta'siriga uchrashi aniqlandi. Ana
shuncha
xabarlarning
kichik
bir
qismigina
odamlarning
diqqat-e'tiboriga
tushishi,
qiziqish
uyg‘otishi mumkin, xolos.
[3]
G‘arbdagi eng yirik
reklama va tijorat firmalari o‘zlarining amaliy
faoliyatlarida
reklama
kompaniyasidan
avval
iste'molchilarga ruhiy jihatdan ta'sir o‘tkazishning shu
kompaniya samaradorligini oshiradigan turli-tuman
usullarni oldindan o‘rganib chiqishga tobora ko‘proq
ahamiyat
bermoqdalar.
Ana
shuni
o‘rganib
chiqilgandan keyin reklama beruvchilar bilan
iste'molchilarning til topishishlari yaxshilashadi,
xaridorlar ahlini aniqlab olib, reklama xabarlarining
shakli va mazmunini ularning ijtimoiy ahvoliga
yarasha belgilash osonroq bo‘ladi. Bu ishning eng
muhim tomoni quyidagi savollarga javob topishdir:
-
iste'molchilarning
diqqat-e'tiborini
reklamaning qanday vositalari bilan hammadan ko‘ra
ko‘proq jalb etish mumkin;
-
xabarlardagi
qanday
dalil
isbotlar
iste'molchiga hammadan ko‘ra ko‘proq ta'sir qilishi
mumkin;
-
axborotni
uzatishning
eng
ma'qul
vositalari(kanallari) qanaqa va ulardan foydalanish
usullari qanday?
Jamoatchilik bilan aloqalarni rivojlantirishda
OAVning o`rni beqiyos. Fikrlar xilma-xilligini
hisobga olgan holda OAV yurtimizda amalga
oshirilayotgan ichki va tashqi siyosatni, yurtimizda va
xorijda sodir bo`layotgan voqealarni yanada faolroq
yoritishi talab etilmoqda. Ko`p marta televizorda
ko`rsatilgan reklama yaratuvchilar uchun zarur bo`lib,
tomoshabinlarning ongiga va dunyoqarashiga kuchli
ta`sir ko`rsatadi. Televizion reklama iste`molchilarga
ma`lumot yetkazishning eng samarali usullaridan
biridir. Reklamada ishlatiladigan muayyan ifoda
vositalari
tomoshabinlarni
turli
guruhlarga
uyushishiga olib kelishi mumkin. Misol sifatida Coca-
Cola kompaniyasini olishimiz mumkun. Reklama
hayotning go`zal lahzalari: konkida uchish, birinchi
sevgi va go`zal xotiralarni tasvirlash bilan birga,
kompaniya
odamlarni
birlashtiradigan
ichimlik
sifatida o`rin egallagan. Mashhur G`arb olimlari,
umuman olganda, televizor odamlarning ongiga ta`sir
qilishning kuchli mexanizmi deb hisoblashadi. Inson
va
jamiyatga
televideniye
ta`sirini
o`rganish
sohasidagi dunyodagi eng yirik mutaxassis Marshal
Maklyuen shunday deb yozgan edi:"Televizor bolasi
nogiron bo`lib, imtiyozlarga ega emas "(1964)
[4:23]
;
“Televizor mozayka sifatida ishlaydi”; "Amerikada
hech qanday televizor bo`lmasa, bu juda yaxshi bo`lar
edi" (1967). Zamonaviy dunyoda televideniye
reklamasining foydasi yoki zarari haqida mutlaqo
boshqa fikrlar mavjud. Aloqa sohasida reklama
xaridorga kerakli ma`lumotni taqdim etishda muhim
rol o`ynaydi va qaror qabul qilishda iste`molchiga
yordam beradi. Biroq, reklama yaratuvchilar nuqtai
nazaridan televizion reklamaning asosiy afzalligi -
yuqori hissiy va ishonarliligida. Bir necha soniya
ichida iste`molchida mahsulotga nisbatan barqaror va
to`liq estetik munosabat shakllanadi. TV e`lon -
reklamaning eng hissiy va ajoyib turi. San`at, uning
o`zgarishi
pragmatik
maqsadlar
va
reklama
amaliyotining maqsadlarini hal qilishda muhim
ahamiyatga ega. Reklama jarayonida badiiy tasvirni
o`zgartirish jarayoni reklamaning estetik jihatdan
aniqligini va uning tijorat samaradorligini belgilaydi.
Reklama kontekstida badiiy tasvir ajoyib, mazmunli
xabarni yaratish, estetik kategoriya, uning tilini o`ziga
xos xususiyatlari haqidagi g`oyalarni o`zida aks
ettiradi, bu narsaning noyob qiyofasini yaratishga
xizmat qiladi. Bugungi kunda reklama-turli xil
tasvirlar, g`oyalar va tushunchalar mavjud bo`lgan
joy, tillar va badiiy ifoda vositasi, bu sehrli o`zaro
o`zgarish, almashtirish sohasi. Metamodern davrining
falsafasi ikki asosiy kanal bo`yicha vakillik
strategiyalarini ajoyib tarzda ishlab chiqadi: bir
tomondan
globallashgan
moddiy
madaniy
haqiqatlarining mohiyatini ishlab chiqish va shaxsiy
qadriyatlar to`plami ma`naviy tarkibiy qismining
o`ziga xosligini sharaflash, boshqa tomondan
mintaqaviy madaniyatning milliy o`lchovi bilan
bog`liq.
Go`zallikka bo`lgan estetik ehtiyoj bor va
reklama
aloqalari
uni
qoniqtirishga
intiladi. Iste`molchilarning reklamadan o`zi kutgan,
shuningdek,
atrofdagilar
tomonidan
yaratilgan
haqiqati mavjud. Misol uchun, ijtimoiy tarmoqlarning
paydo bo`lishi bilan odamlar shaxsiy muloqotni
kamaytirdilar
[4]
. Zamonaviy
aloqa
vositalari
odamlarni birlashtirishga, muloqotga ko`proq vaqt
ajratishga mo`ljallangan bo`lsa-da, lekin u sifat
jihatidan tabiiy muloqotning kamayishiga olib
keldi. Insonning muloqotga bo`lgan ehtiyojini
to`ldirishga qodir brend unga yaqin bo`ladi.
Hissiyotlarga va birinchi navbatda estetik ehtiyojlarni
qondirishga qaratilgan muloqotning yorqin namunasi
Tropicana sharbat markasi loyihasidir. 2010 yil 8
yanvar kuni Kanadada bahoriy reklama kompaniyasi
ishga tushirildi. Reklama shiori: “Yorqin kunlar uchun
yorqin tong” bo`lib, unda Kanada shimoli-g`arbiy
qismidagi Inuvik nomli kichik bir shaharchada 31 kun
qutbli kechada yashaydigan 3500 kishilik aholi uchun
Tropicana brendining yaratuvchilari va “BB do
Toronto” reklama agentligi geliy bilan to`ldirilgan o`n
metrli porlab turgan sharni osmonga uchirgan. Porlab
turgan
Quyosh
manzarasini
qutbli
kunlarda
gavdalantirish g`oyasi ajoyib bo`lib, bu reklama
insonlarda minnatdorlik tuyg`usini uyg`otib, ularga
estetik zavq bag`ishladi
[5:64,6:237]
.
Yuqori badiiy
san`atga jalb qilingan ommaviy san`at sifatida
reklamaning ta`sirini kengaytirish aloqa kanallarini
kengaytirish bilan bog`liq. Inson endi har tomondan
estetik jihatdan boy tasvirlar bilan o`ralgan bo`lib, u
qabul qiluvchi bilan muloqot qilib, dunyoqarash
g`oyalari, chiroyli va ulug`vor, go`zallik haqida
gapiradi. Reklama targ`ibotining estetik ta`siri
madaniy-tarixiy kontekstga, iste`molchining estetik
aks etishi darajasiga va reklama ijodkorlarining ijodiy
yondashuviga,
ularning
bilimlariga,
professionalligiga, badiiy mahoratiga bog`liq.
3.
Xulosa
Ta`kidlash joizki, so`nggi yillarda chet ellik
ishlab chiqaruvchilarning O`zbekiston bozoriga
qiziqishi ortib, ularning ko`plab mahsulotlari bizning
bozorimizga kirib kelmoqda. Bu holat bozorimizda
xalqimiz kundalik ehtiyojlari va talablari uchun zarur
bo`lgan mahsulotlarning ham mahalliy, ham xorijiy
ishlab chiqaruvchilar tomonidan taklif etilishiga olib
kelmoqda. Bu esa o`z navbatida mahalliy ishlab
chiqaruvchilar tomonidan milliy qadriyatlarimizni,
aholining kun sayin oshib borayotgan talab va
takliflarini, ehtiyojlarini, ijtimoiy turmush tarzini
inobatga olgan milliy reklama industriyasining rivojini
ham taqozo etadi.
Masalaning muhim jihati yana shundaki,
O`zbekiston Buyuk ipak yo`li o`tgan mintaqa sifatida
turli savdo-sotiq ishlari qadimdan yaxshi yo`lga
qo`yilgan
hududdir.
Bu
yirik
investorlarning
o`lkamizga muhim strategik ahamiyatga ega bo`lgan
hudud sifatida qarashlariga sabab bo`ladi.
Shunday
ekan
ushbu
sohani
yanada
rivojlantirish va mavjud kamchiliklarni bartaraf etish
zarurati paydo bo`ladi. Xulosa o’rnida quyidagi
tavsiyalar ishlab chiqildi:
-yosh avlodda estetik didni shakllantirish va
ularni yot mafkuralarning nojo`ya ta’sirlaridan himoya
qilish yo`lida targ`ibot materiallarini tahlil qilib,
OAVda keng tarqalishidan oldin ularni baholab,
litsenziya beradigan nazorat qiluvchi tashkilot tuzish
zarur;
-xalqaro
o`rgimchak
to`ri
–
Internet
tarmog`idagi mentalitetimizga xos bo`lgan ezgu
fazilatlar va milliy qadriyatlarimizni ulug`lovchi,
sog`lom turmush tarzi va boy madaniy merosimizni
targ`ib
qiluvchi
targ`ibot
materiallari
sonini
ko`paytirish;
-targ`ibot
materiallari,
peshtaxtalardagi
yozuvlar,
logotiplar
va
brendlar
nomlarini
milliylashtirish, ramziyligini oshirish borasida zarur
chora-tadbirlar ko`rish.
Adabiyotlar
:
1.
Garfild B. 10 zapovedey reklami. SPb, 2006,
256b.
2.
B.B.Inatullayev.
Ijtomoiy-madaniy
faoliyat
sohasida reklama. Ma’ruza matni, Namangan, 2014.
3. Marshal Maklyuen. Ponimaniye media.
4. Xolyigitova N.X., Abdumadjidova D.R. Kasbiy
psixologiya fanidan o`quv-uslubiy qo`llanma.T., 2018.
5.
Zaytseva A.F. Esteticheskiye ojidaniya potrebiteley v
sisteme reklamnix kommunikatsiy\Vestnik MGUKI, 2015,
2(64)
6. Slodivanyuk E. Klad dlya kopiraytera: Texnologiya
sozdaniya zaxvativayushix tekstov, M., 2014, 237b.
