Talabalarning jismoniy tarbiya to‘garak mashg‘ulotlarida jismoniy
sifatlarini tarbiyalash xususiyatlari
F.R.Odilov
Toshkent
Amaliy fanlar universiteti
E-mail:odilovfarhodjonro`zalialievich@gmail.uz
https://doi.org/10.5281/zenodo.10467815
Annotatsiya:
Ushbu maqolada jisomniy tarbiya va sport oliy o‘quv yurtlari talabalarini sport to‘garaklarining asosiy
maqsadi, ularni salomatligini mustaxkamlash va har tamonlama garmonlarni rivojlantirish.
Kalit so‘zlar
: Jismoniy tarbiya, sport, talaba-yoshlar, sport to‘garaklari, sport turlari.
KIRSH.
Ta’lim tizimidagi umumiy jismoniy
tayorgarlikning asosiy vazifalaridan biri talaba-
yoshlarni jismoniy sifatlarini rivojlantirishdir.
Fiziologiya nuqtai nazaridan har tomonlama
tayyorgarlik I.P.Pavlovning ta’limotiga asoslanadi. U
organizimni yaxlit sifatida ko‘rib chiqadi, unda
insonning barcha jismoniy sifatlari o‘zaro bir
-biriga
bog‘liq, harakat sifatlaridan birining rivojlanishi
bosh
qalarining rivojlanishiga ijobiy ta’sir qiladi yoki
uni teskarisi, rivojlanishining kechikishi boshqalarini
ham rivojlanishidan to‘xtatadi deb hisoblaydi.
Jismoniy tarbiya jarayonida talaba-yoshlarni har
tomonlama jismoniy rivojlantirish tamoili muhim
ahamiyat kasb etadi talaba-
yoshlar ta’lim olish
davrida o‘smirlik chog‘ida ularga maqsadli ta’sir
ko‘rsatish zarur. Chunki bu ta’sir ko‘rsatish keyingi
faoliyati uchun muximdir.
Yoshga xos xususiyatlarini hisobga olgan holda
jismoniy mashqlarga o‘rgatishni u yoki bu jismoniy
sifatlarini namoyon qilish samaradorligiga
yo‘naltirish lozim. Ularni rivojlantirish uchun yoshga
xos qulay shart-
sharoitlar bo‘lishi lozim.
Pedagogik tajribalar shunga guvohlik beradiki, xatto
haftada bir juftlik jismoniy tarbiya darsi bo‘lgan
sharoitda ham talaba-yoshlarda asosiy jismoniy
sifatlarni rivojlantirishda ijobiy natijalarga erishish
mumkin va asosiy etiborni tezkorlik, tezkor-kuch,
egiluvchanlik, chaqqonlik va umumiy chidamlilik
sifatlarini rivojlantirishga qaratish lozim.
Ma’lumki, jismoniy mashiqlar barcha harakat
sifatlarini, ba’zilari esa faqat ayrim jismoniy
sifatlarni rivojlantiradi. Masalan, 10 metr masofaga
pastgi startdan chiqib yugirish asosan tezkorlikni
rivojlantirsa, shitanga bilan mashiq qilish mushak
kuchini rivojlantirishga yordam beradi..
Jismoniy mashqning jismoniy sifatlarni
rivojlantirishga ta’sir ko‘rsatish samarasi, uning
qo‘llanilish usulyati bilan belgilanadi. Masalan
shtanga bilan bir marotaba mashq bajarish asosan
mushak kuchini va tezkor-kuch sifatlarini
rivojlantiradi, shu mash
qni ko‘p marotaba, lekin
kamroq og‘irlik bilan bajarish kuch chidamliligini
rivojlantiradi.
Tezkorlik jismoniy sifatini rivojlantirish jarayonida
xarakat faoliyatining har xil turlarida tezlik
tavsiflarini belgilab beruvchi organizmning
funksional imkoniyatlarini oshirish zarur.
Shug‘ullanuvchi uchun daslabki jismoniy
tayyorgarlikdan so‘ng funkso
nal tayyorgarlikni
oshirib keyinchalik sportda ixtisoslashish maqsadga
muvofiqdir.
Harakat tezligini rivojlantirishda ma’lum bir ijobiy
natijalarga erishish uchun ko‘piroq tezkor
-kuch va
kuch talab qilinadigan mashqlardan foydalanish
maqsadga muvofiq. Harakat reaksiasini yaxshilash
uchun vaziyatning o‘zgarishiga signalga bir zumda
reaksiya qilishga taqozo etuvchi mashqlardan
foydalaniladi. Standart chiqishni dastlabki va turli
ovozlarda buyruqlari orasidagi tanaffuslarning
davomiyligini o‘zgartirib, mashq qilish zarur va shu
orqali diqqat reaksiyasini rivojlantirib boriladi.
Tezkorlikni rivojlantirish va harakat reaksiyasini
yaxshilashning eng qimmatli vositasi sport va
harakatli o‘yinlardir.
Oliy o‘quv yurti dasturlarida sportning siklik turlari
yugurishlar, krosslar kiritilgan bo‘lib chidamlilik va
teskorlik, asosan harakat tezligida namoyon bo‘ladi,
bu yerda harakatlarning yuqori sur’ati
mushaklarning tez qisqarishi va tez bo‘shashishi
bila
n bog‘liq. Tezkorlikni rivojlantirish va
bo‘shashtirish san’atini egallash uchun foydali
mashq joyida turib yugurish bo‘lib, bunda
shug‘ullanuvchini maksimal harakat tezligiga
erishishga imkoniyat yaratiladi.
Talaba-yoshlarda tezkorlikni
rivojlantirishnishning asosiy vositasi bo‘lib maksimal
tezlikda bajariladigan mashqlarni qo‘llash kiradi.
Masalan, uncha katta bo‘lmagan masofalarni
yugurib o‘tish, 50
-60mtrga keskin yugurish, startdan
turib yoki turgan joyidan, 60, 100 va 200 metrga
yugurish, estafeta yugurishlari, maxsus yugurish
mashqlari, qumli yerda yugurish, toqqa yugurib
chiqish va boshqa mashqlarni qo‘llash asosida
imkoniyat yaratadi.
Bosib o‘tilgan masofa uzunligi shunday bo‘lishi
lozimki, uning oxirigacha tezlikni kamaytirmaslik
lozim, harakatlarni oxirgi tezlikkacha bajariladi: dam
olish oralig‘i shunchalik katta bo‘lishi kerakki,
kuchning nisbatan to‘liq tiklanishni tv’minlashi
zarur.
N.Gozolin, I.N.Nikutushka va boshqalar fikricha
tezkorlik shug‘ullanuvchilarning “portlovchan”
kuchining yuqori darajasiga bog‘liq, shuning uchun
tezlik mashqlarini o‘zgaruvchan usullar va
shakillarda qo‘llash maqsadga muvofiq.
Tezkorlikni rivojlantirishning asosiy uslubi bu
kompleksli bo‘lib, uning mohiyati harakatli va sport
o‘yinlarini, shuningdek, maxsus –
tayyorgarlik
jismoniy mashqlarini tizimli qo‘llashdan iborat.
Tezkorlikni rivojlantirishning boshqa samaraliroq
uslubi
–
tezkorlik
–
kuch (og‘irliklarsiz va kichik
og‘irliklar bilan), o‘ta katta va chegara atrofidagi
tezlik bilan, yengillashtirilgan sharoitlarda “mashqni
takroriy bajarish” uslubi xisoblanishini ko‘rs
atib
o‘tilgan.
Mualliflarning fikriga ko‘ra, shug‘ullanuvchilardi,
jismoniy tarbiya tizimida mushak kuchini
rivojlantirishga alohida o‘rin ajiratishishi lozim. Kuch
tayyorgarligi to‘qimalar, butun organizim va
tizimlarining faolligini hamda ishchanligini
kuchaytiradi, harakat korordinatsiyasining
takomillashishiga, harakat sifatlarning shakillanishi
va namoyon bo‘lishiga yordam beradi. Muhimi shuki
barcha mushaklarning har tomonlama rivojlanishi
ma’lum bir harakatlarda mushak kuchini namoyon
qilish qobiliyati bilan uy
g‘unlashishi munkin
ekanligini ko‘rsatadi.
Shug‘ullanuvchilarni kuch tayyorgarligining asosiy
vazifasi ularni butun harakat apparati mushak
guruhlarini mustahkamlash turli sharoitlarda
dinamik xususiyatni namoyon qila olish ko‘nikmasini
tarbiyalashdan iboratdir.
Shug‘ullanuvchilarda kuchni rivojlantirish uchun
kichik va o‘rta vazndagi og‘irliklar bilan bajariladigan
vosita usullar eng samarali hisoblanadi.
Dvornik, R.Matkarimovlar sport bilan
shug‘ullanuvchilarni mashg‘ulotlar jarayonida
shtanga bilan mashiq bajarish maqsadga
muvofiqligini ko‘rsatib o‘tishgan. Bunda
shug‘ullanuvchining yoshga xos xususiyati va
tayyorgarlik darajasini hisobga olish va mashqlarni
to‘g‘ri tanlash va meyorlashtirish maqsadga
muvofiqdir.
18-20 yoshlilarda nisbatan qisqa muddat ichida
hajmiga ko‘ra optimal bo‘lgan kuch yuklamalarining
qo‘llanilishi mushak kuchini 18
-20% ga, kuch
chidamliligini esa 35-45% ga oshirishiga imkon
yaratishni ular tomonidan ko‘rsatib o‘tilgan.
Talabalarni kuch tayyorgarligiga har tomonlama
ta’sir ko‘rsatish va mashg‘ulotlarning
emotsionalligini oshirish uchun shtanga va giryalar
qatorida qum to‘ldirilgan qoplar bilan mashqlardan,
gimnastika snaryatlaridagi mashqlardan, gantellar,
prujinali yoki rezingali espanderlar bilan
mashqlardan foydalanish zarur. Gantel bilan
bajariladigan mashqlar qo‘l kafti va ko‘krak
mashqlarini, girya bilan mashqlar bel va oyoqlar
mushaklarini rivojlantiradi, yengil vazinli shtanga
bilan mashqlar hamma mushaklarni rivojlantirish
uchun foydali ekanligi ko‘rsatib o‘tilgan.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
RO‘YXATI
1. Abdullaev M.J., Olimov M.S., To'xtaboev N.T. Yengil
atletika va uni BE
oʻqitish metodikasi. Darslik. "Barkamol fayz media"
nashriyoti Toshkent-2017 |620 bet.
2. Abdullaev M.J. Sport mahoratini oshirish (Yengil
atletika). Darslik "Cho‘lpon nomidagi nashriyot va matba
ijodiy uyi" Toshkent-2019 y. 472 bet.
3. Normurodov A.N. Yengil atletika. Toshkent: Oʻquv
-
uslubiy qoʻllanma ToshDShI 2002 yil.
4. Niyozov I. Yengil atletika. Farg‘ona: O'quv qo'llanma.
Farg'ona:O'quv qo'llanma. Farg'ona nashriyoti 2005 yil.
5. Abdullayev M.J., Smurigina L.V. Organizatsiya
fizkulturno ozdorovitelnix i sportivnix meropriyatiy v
obsheobrazovatelnoy shkole uchebnoye posobiye.
Buxoro. "Durdona" - 2015 yil.
