TA’LIM TIZIMI UCHUN O‘QUV VOSITALARINI YARATISH TEXNOLOGIYASI
Usmonov Sodiq
-Jizzax davlat pedagogika universiteti dotsenti
Quraqov Sardor
- Jizzax davlat pedagogika universiteti magistranti
130100.Jizzax viloyati, Jizzax Shahar, Sharof Rashidov ko’chasi , 4-uy.
https://doi.org/10.5281/zenodo.10466996
Annotatsiya:
Maqolada multimediya texnologiyalaridan
o‘quv jarayonida foydalanish muammolariga bag‘ishlangan.
Multimediya texnologiyalari asosida interfaol elektron o‘quv
kurslaridan va kompyuterdan foydalanilganda o‘quv jarayoni
samaradorligini oshishi ko‘rsatilgan.
O‘quv jarayonida interfaol usullardan foydalalanilganda
dars sifati va talabalar bilim darajasi oshishiga alohida to‘xtalgan.
Kalit so‘zlar
: multimediya, interfaol, elektron o‘quv
kursi, axborot texnologiyasi.
Bugungi
kunda
ta’limini
axborotlashtirish
o‘qituvchi uchun o‘qitishda mavjud bo‘lgan kompyuter
vositalarini yaratish va modernizatsiya qilish bo‘yicha keng
imkoniyatlarni beradi. Yaqin vaqtgacha bunday vositalarni
ishlab chiqish bo‘yicha maxsus guruhlar shug‘ullangan, ular
tarkibiga dasturchilar, dizaynerlar, psixologlar kirgan. Oxirgi
paytlarda avtomatizatsiyalashgan kompleks dasturlarning
paydo bo‘lgani axborot texnologiya sohasida boshlang‘ich
tayyorlovga ega bo‘lgan pedagogga kompyuter o‘quv
vositalarini mustaqil ishlab chiqishga imkon beradi. Bular
orasida multimedia vositalari yetakchi o‘rinlardan birini
egallaydi. Yangi avlod standartlari doirasida o‘qituvchining
tayyorgarligi o‘quv multimedia vositalarini yaratish
sohasidagi
umummadaniy
va
kasbiy
mahoratlarini
shakllantirishning dolzarb masalalarini yechilishini taqozo
etadi. Uzluksiz ta’limni axborotlash dasturi, ta’lim tizimi
xodimlarining lavozimlarini malakaviy xarakteristikasini
aniqlab beruvchi yagona malakaviy ro‘yxat, meyoriy aktlar,
ta’lim tizimini axborotlashtirish masalalari bo‘yicha
O‘zbekiston Respublika Prezdenti tomonidan qabul qilingan
farmoyish va qarorlar zamonaviy pedagogdan o‘quv
multimedia vositalarini yaratish uchun axborotlashtirishning
turli vositalaridan foydalanish ko‘nimlariga ega bo‘lishni
talab
qiladi.
Pedagogika
institutlarida
bakalavrlarni
tayyorlashda o‘quv multimedia vositalari texnologiyalarini
ishlab chiqish zaruriyatini inkor qilib bo‘lmaydi. Ushbu
texnologiyani ishlab chiqilishi o‘quv multimedia vositalarini
asosiy tayanch modelini qurishga asoslangan. O‘quv
multimedia vositalari mazmunli, dasturiy-apparatli va
platformali mustaqillik xususiyatlariga ega. Tayanch
modelini qurish uchun multimedia tushunchalarini, o‘quv
multimedia vositalarini mazmunini aniqlab olish zarurdir.
O‘quv multimedia vositalarini yaratish texnologiyalarini
ishlab chiqish muammosi dasturiy ta’minotni aniqlashni talab
qiladi. Dasturiy ta’minot yordamida o‘quv multimedia
vositalarini yaratishning asosiy prinsiplari o‘rganilib
chiqiladi, ularni yaratish bo‘yicha faoliyatning ko‘nikma va
usullari shakllanadi.
Dasturli va apparatli vositalar turlari jarayonlarini
avtomatizatsiyalash, asosiy obyektlarni tahrirlash, axborot
obyektlaridagi elementlar o‘rtasidagi bog‘liqlikni tashkil
etish,
hamda
multimedia
vositalarini
foydalanuvchi
interfeysini shakllantirishga yo‘l beradi. Yetakchi vosita
bo‘lib muallif tizimiga qarashli dasturiy vositalar aniqlandi.
Muallif tizimi –bu multimedianing element va obyektlarini
tuzilmalarga
qo‘yish
uslubi
hamda
maxsus
avtomatizatsiyalashgan
jarayonlar
yordamida
ularni
boshqarish usulidir. Muallif tizimidan foydalanish-bu
dasturlashning tezkor shaklidir. Bu yerda API (Application
Programm Interfeys) ishining detallariga yoki tilning nozik
tomonlariga e’tibor berishga zaruriyat yo‘q. Foydalanuvchi
nuqtai nazaridan, muallif tizimlarining klassifikatsiyalash
asosida muallif metafora deb nomlagan metodologiya yotadi.
Unga muvofiq muallif tizimining instrumental vositalari aniq
masalalarni bajarishga undaydi.
1-rasm. O‘MVlarini tayanch modeli
Mazmunli modul
•
Asosiy elementlar:
•
Ro‘yxatli ensiklopediya bloki
•
Elektron konspekt
•
Tushunchalar beriladigan va rasmli
•
Muammoli masalalar
•
Nazorat test materiallari
•
Qo‘shimcha elementlar:
•
Dasturiy trenajyorlar
Elektron tashuvchiga yozilgan tayyor O‘MV
O‘MV ning tarkibi
Mul’timedia vositalari komponentlari, ularning
yaratishning o‘rgatish Oliy o‘quv yurtlarda
kasbiy tayyorgarlik jarayonida olib boriladi
Texnologik modulning tarkibi
Mul’timedia vositalarining qo‘shimcha
komponentlari , unga o‘rgatish qo‘shimcha
o‘rgatish mashg‘ulotlarida olib boriladi
Texnologik modul
Asosiy elementlar:
O‘MV obyektlarini yaratish va o‘zgartirish
texnologiyasi
O‘MV obyektlarini boshqarish texnologiyasi
(Interfaol obyektlar)
Муҳитни
бошқариш
технологияси
(Мультимедия воситаларининг тузилмаси ва
дизайни)
•
Matnli,
grafikli,
tovushli
videoinformatsiyaga ishlov berish
texnologiyasi
•
Interfaollik oddiy (passiv) darajasi
•
Giperssilkalar,
boshqaruv
tugmalar,
sekin paydo bo‘ladigan yordamchi
so‘zlar.
•
Interfaollikni chegaralangan darajasi
•
Matn kiritishning chegaralari, buyruq
tugmalari, yoqish-o‘chirish tugmalari.
•
Interfaollikni to‘liq darajasi
•
Tanlov imkoniyatiga ega bo‘lgan
ro‘yxatlar
•
Rang
•
Materialning joylashish tuzilmasi.
•
Ishchi soha hajmi
o
Qo‘shimcha elementlar
o
Vaqtning real masshtabi
darajasi
o
Hodisalarga ishlov berish
funksiyasi bilan
boshqarishning
dasturlashtirilgan
elementlari
o
Dasturli va apparatli vositalar turlari jarayonlarini
avtomatizatsiyalash, asosiy obyektlarni tahrirlash, axborot
obyektlaridagi elementlar o‘rtasidagi bog‘liqlikni tashkil
etish,
hamda
multimedia
vositalarini
foydalanuvchi
interfeysini shakllantirishga yo‘l beradi. Yetakchi vosita
bo‘lib muallif tizimiga qarashli dasturiy vositalar aniqlandi.
Muallif tizimi –bu multimedianing element va obyektlarini
tuzilmalarga
qo‘yish
uslubi
hamda
maxsus
avtomatizatsiyalashgan
jarayonlar
yordamida
ularni
boshqarish usulidir. Muallif tizimidan foydalanish-bu
dasturlashning tezkor shaklidir. Bu yerda API (Application
Programm Interfeys) ishining detallariga yoki tilning nozik
tomonlariga e’tibor berishga zaruriyat yo‘q. Foydalanuvchi
nuqtai nazaridan, muallif tizimlarining klassifikatsiyalash
asosida muallif metafora deb nomlagan metodologiya yotadi.
Unga muvofiq muallif tizimining instrumental vositalari aniq
masalalarni bajarishga undaydi.
Pedagogika universitet va institutlar bakalavrlari
tomonidan ma’lum masalani yechish misolida tadbiq qilishga
bag‘ishlangan bu masallar turli funksional imkoniyatga ega
bo‘lgan dasturli va apparatli ta’minotni qo‘llash bilan
yechiladi. O‘quv multimedia vositalari (O‘MV) texnologiyasi
tushunchasi
algoritmik
yozuvlarning
ketma-ketligini
ifodalaydi. Ularning bajarish natijalari bo‘lib, interfaollikning
turli darajalariga ega bo‘lgan va o‘qitish vositalariga
quyiladigan talablarni
qondiradigan
tayyor O‘MV
hisoblanadi. Bundan kelib chiqib, multimedia o‘qitish
vositalarini yaratish bosqichlari quyidagicha aniqlandi:
1. O‘MV ni tayanch modeli ko‘rinishi. 2. O‘MV
ko‘rinishi. 3. O‘MV ni tadbiq qilish.
Birinchi
bosqich
o‘qitishning
multimedia
vositalarini vazifasi va mazmunini aniqlaydi, uning modeli
ko‘rinishini
ko‘rib
chiqadi.
Model
ko‘rinishi
modellashtirishning umumiy bosqichlariga muvofiq amalga
oshgan. Natijada O‘MV larinig tayanch modeli quyidagicha
qurilgan (1-rasm).
Platformali, apparatli mustaqilligining aytib o‘tilgan
xususiyatlariga muvofiq model 2 moduldan iborat.
Modullar bir-biri bilan juda bog‘liq, modelni
realizatsiya qilishda ketma-ketlik juda muhimdir. Mazmunli
modulni birinchi navbatda realizatsiya qilish zarurdir. Chunki
yechilayotgan didaktik masala va mavjud o‘quv materialiga
bog‘liq tarzda u yoki bu axborot texnologiyalar va mos
keladigan apparatli va dasturlash ta’minoti qo‘llaniladi.
O‘MVlarini ko‘rish bosqichi O‘MVlarini mazmunli
va texnologik modellarining komponentlari mazmuni
bo‘yicha tanlashga bag‘ishlangan.
Mazmunli model yaratish jarayonida o‘qituvchining
faoliyati quyidagilardan iborat:
Oldindan mavjud bo‘lgan o‘quv obyektlarini ishlab
chiqish va tanlab olish (matnli, grafikali, tovushli va video);
Informatsion texnologiyalar yordamida o‘quv
obyektlariga ishlov berish;
O‘quv materiallini elektron konspekt va nazorat test
materiali
blokiga,
ro‘yxat-ensiklopediya
blokiga
joylashtirish;
Mazmunli modelning belgilangan bloklardan har
birini mazmunini tanlab olish ishoralari Pedagogika
universitet va institutlarida bakalavrlarni tayyorlash o‘quv
rejimiga kiritilgan fanlar doirasida ko‘rib chiqiladi:
Pedagogika (nazariy bilimlar, amaliy pedagogika, kasbiy
masalalarni yechish bo‘yicha amaliy kurs) va o‘qitishning
texnologiya va metodikasi (Tayyorgarlik fanlari bo‘yicha).
Ushbu fanlarni o‘rgatish natijasida Pedagogika institutini
bakalavrlar o‘quv materiallarini mustaqil tanlab olish va
ishlab chiqishga imkon topadi (matn, rasm, animatsiya,
tovush, test va nazorat materiallari va boshqalar). O‘MVlarni
yaratish jarayonida mazmunli modelning asosiy elementlari
vizuallashtirish, animatsiya, tovush, ishlatish, interfaol
obyektlarni (misol uchun muammoli masala yechish)
ishlatish tufayli amalga oshiriladi. Shaxsiy O‘MV ni yaratish
uchun pedagog aynan mos keladiganini yaratish lozim.
O‘MV ni yaratishni yakunlash bosqichi O‘MVlarni tadbiq
etishdir. Ushbu bosqich natijasi bo‘lib, tugallangan O‘MV si
hisoblanadi. Tadqiqot orqali to‘plangan empirik ma’lumot
tahlili natijasini aks etadi.
Foydalanilgan adabiyotlar
1. Jo‘rayev R.H., Taylaqov N.I. Axborotlashgan ta’lim
muhiti–o‘qitish samaradorligini oshirish vositasi(( Uzluksiz ta’lim.
–2004.– №3. –B. 3–7.
2. Taylaqov N.I. Uzluksiz ta’lim tizimi uchun
informatikadan o‘quv adabiyotlari yangi avlodini yaratishning ilmiy
pedagogik asoslari. Monografiya. –T.: «O‘zbekiston milliy
ensiklopediyasi» Davlat nashriyoti, 2005. – 160 b.
3. M.S.Usmonov. Steps of creating interactive electron
teaching courses. The Advicend Science open access journal. ISSN
2219-746x. December 2012. USA. 2012.
4. M.S.Usmonov. Interaktivniye elektronniye uchebniye
kursi - novoye sredstvo povisheniya kachestva obrazovaniya.
Noviye texnologii v obrazovanii materiali XIV mejdunarodnoy
nauchno-prakticheskoy konferensii. 27 maya 2013. Moskva. 2013 g.
