MILLIY MOLIYAVIY HISOBOTNING XALQARO
STANDARTLARINI CHET-EL DAVLATLARI BILAN
TAQQOSLASH
Xaydarqul Berdaliyev Kattaboyevich
Toshkent amaliy fanlar universiteti
Toshkent shaxar Chilonzor tumani Gavxar ko’chasi 1-uy
https://doi.org/10.5281/zenodo.10467825
Kalit so’zlar:
Xalqaro moliya
Annotatsiya.
Xalqaro miqyosda chuqurlashib borayotgan iqtisodiy inqiroz iqtisodiyotning barcha tarmoqlariga ta’sir
ko‘rsatmoqda. Bunday sharoitda aholining barqaror o‘sishi, iqtisodiyotning barqaror rivojlanishiga erishish,
aholi farovonligini ta’minlash, doimiy ish o‘rinlari yaratish kabi masalalar kun tartibidan o‘rin olgan. O‘z
navbatida, mamlakatimizda buxgalteriya hisobi va hisobot tizimini xalqaro moliyaviy hisobot standartlari
talablariga moslashtirish iqtisodiyotni rivojlantirishning asosiy omillaridan biridir. Yuqoridagi talablarga
muvofiq, ushbu maqolada men milliy va xalqaro moliyaviy hisobot standartlariga muvofiq moliyaviy
vositalarni hisobga olishdagi farqlarni ko‘rib chiqdik.
KIRISH
O‘zbekiston Respublikasining Prezidenti Shavkat
Mirziyoevning Moliyaviy hisobotning xalqaro
standartlariga o‘tish bo‘yicha qo‘shimcha chora
tadbirlar
to‘g‘risidagi
qarorida
aksiyadorlik
jamiyatlari, tijorat banklari, sug‘urta tashkilotlari va
yirik soliq to‘lovchilar toifasiga kiritilgan yuridik
shaxslar
uchun
2021-yil
yakuniga
qadar
buxgalterlarni
xalqaro
sertifikatlash
doirasida
“MHXS bo‘yicha moliyaviy hisobot” fanini
muvaffaqiyatli topshirganligi to‘g‘risida hujjatga
yoxud “Sertifikatlangan xalqaro professional
buxgalter (CIPA)”, “Sertifikatlangan diplomli
buxgalter (ASSA)”, “Sertifikatlangan jamoatchi
buxgalter (SRA)” va “Xalqaro moliyaviy hisobot
bo‘yicha diplom (DipIFR)” sertifikatlaridan (keyingi
o‘rinlarda – xalqaro buxgalter sertifikati) biriga ega
kamida uch nafar mutaxassis miqdorida MHXSni
sifatli qo‘llash uchun yetarli bo‘lgan buxgalteriya
xizmati xodimlari bilan ta’minlanishi natijasida
yurtimizda ushbu yo‘nalishda ham jiddiy ishlarga
qo‘l urilayotganidan dalolat.
Xalqaro moliyaviy hisobotning
xalqaro standartlarini mohiyati va
ahamiyati.
Bunday imkoniyatga faqat moliyaviy hisobotning
xalqaro standartlarini (MHXS) tan olish va unga
muvofiq holda hisobotlar tuzish orqali erishish
mumkin. Buxgalteriya hisobi to‘g‘risidagi qonunning
yangi tahririda ham buxgalteriya hisobi sub’ektlari
belgilangan tartibda MHXSlarni qo‘llash mumkinligi
e’tirof etildi. MHXSlarni qo‘llash zaruriyati quyidagi
omillar bilan belgilanadi: – turli mamlakatlarda
investorlar
va
aksionerlar
potensial
kompaniyalarning bir xil tamoyillar, ya’ni
taqqoslanuvchanlik asosida tayyorlangan moliyaviy
hisobotni yaxshiroq tahlil qilish imkoniyatiga ega
bo‘ladilar; – turli mamlakatlarda turli fond birjalariga
ularning har biriga o‘sha mamlakatning standartlari
asosida tuzilgan moliyaviy hisobotdan ko‘ra
hammasi uchun yagona tan olinadigan bitta
moliyaviy hisobotni tuzish maqsadga muvofiqdir.
Natijada hisobotni tuzish xarajatlari qisqaradi va
kapitalni jalb qilish imkoniyatlari kengayadi. Xalqaro
moliyaviy
sekin
xalqaro
standartlarga
yaqinlashmoqda, ammo moliyaviy investitsiyalarni
hisobga olishda sezilarli tafovutlar mavjud.
Hozirgi kunda oliy ta’lim muassasalar
ida «Moliyaviy hisobotning xalqaro
standartlari
Hozirgi kunda oliy ta’lim muassasalarida «Moliyaviy
hisobotning xalqaro standartlari kursi» alohida fan
sifatida o‘rganilmoqda. Fikrimizcha, ushbu kurs
«Moliyaviy buxgalteriya hisobi va hisoboti» fanining
ma’lum bir qismini o‘rganadigan bo‘lim bo‘lib
hisoblanishi kerak.
Ma’lumki, moliyaviy buxgalteriya hisobi va
hisoboti moliyaviy hisobotning standartlari asosida
yuritiladigan tizim sifatida tavsiflangan. Moliyaviy
hisobotning
xalqaro
standartlari
moliyaviy
buxgalteriya hisobi va hisobotining me’yoriy
huquqiy asosini tashkil etadi.
Moliyaviy hisobotning xalqaro standartlari
«Moliyaviy buxgalteriya hisobi va hisoboti» fanining
bo‘limi sifatida uning predmeti bo‘lib, xalqaro
standartlarni ishlab chiqishda asos bo‘lib xizmat
qiladigan ob’ektlar hisoblanadi. Ushbu ob’ektlarga
moliyaviy hisobotning elementlari hisoblangan pul
mablag‘lari, baholangan majburiyatlar, shartli
majburiyatlar,
shartli
aktivlar,
valyuta
kursi
o‘zgarishi, zaxiralar, qurilish shartnomalari, asosiy
vositalar, aktivlarning qadrsizlanishi, nomoddiy
aktivlar, segmentlar, davlat subsidiyalari va davlat
yordamlari, tushumlar, qarzlar bo‘yicha xarajatlar,
foyda solig‘i, moliyaviy instrumentlar, bog‘liq
tomonlar, korxonalarning birlashishi, hisob siyosati
va unda yo‘l qo‘yilgan xatolar, oraliq moliyaviy
hisobot,
moliyaviy
hisobot
konsolidatsiyasi,
inflyatsiya sharoitida moliyaviy hisobot va boshqa
ob’ektlarni kiritish mumkin.
An’anaviy milliy hisobchilik tizimining
bugungi holati xususida fikp yupitishdan oldin shuni
alohida ta’kidlash o‘pinliki, O‘zbekictonda boshqa
davlatlapdagi kabi biznec cub’ektlapida hicob
xizmatlapining
aniq
taptib-taomillapi
shakllantipilgan.
Bu
japayon
O‘zbekicton
Pecpublikacining
1996
yil
30
avguctdagi
“Buxgaltepiya hicobi to‘g‘picida”gi Qonuni bilan
taptibga colinca, keyinchalik qabul qilingan boshqa
hujjatlap opqali milliy hicobchiligimiz bipmuncha
takomillashtipildi. Ammo ushbu o‘zgapishlapga
qapamacdan biznec cub’ektlapi boshqapuvi, bip
tomondan,
faoliyatni
pivojlantipish
va
moliyalashtipishda yig‘ilib qolgan muaomollapni hal
etishdagi funksionalligi o‘z qobig‘idan napiga o‘ta
olinmaganliklapi bilan izohlanca, boshqa tomondan
eca yuqori aniqlikdagi hapajatlap evaziga ma’lum
bo‘lgan ishlab chiqapish va cotish xapajatlapi tapkibi
hamda moliyaviy natijalapga bog‘liq ma’lumotlap
bazaci tashqi qiziquvchilapni talablapiga ham
shaklan, ham mazmunan moc kelmas edi. Budan
ko‘rinadiki ulapning e’tibopidan chetda qolish acociy
omil bo‘lib kelayotgandi. Aslida, hap qanday biznec
jarayoni shaffolik ta’minlangan joyda pavnaq topadi.
MHXSlarning turli xil milliy hisob tizimiga ega
bo‘lgan
mamlakatlarda
qo‘llanilishi
ko‘zda
tutilganligi sababli ular tarkibiy tuzilishi bo‘yicha
hamma.
MHXSlar Buxgalteriya hisobi xalqaro
standartlari qo‘mitasi
Buxgalteriya hisobi xalqaro standartlari
qo‘mitasi (IASC) – butun dunyodagi buxgalteriya
hisobi sohasi faoliyatidagi vakillardan iborat
a’zolarni birlashtirgan, hukumatga oid bo‘lmagan
xalqaro buxgalteriya hisobi tashkiloti bo‘lib, uning
asosiy maqsadi moliyaviy hisobotlarni tayyorlash
uchun buxgalteriya hisobining xalqaro standartlarini
ishlab chiqish, qabul qilish va doimiy takomillashtirib
borish hisoblanadi.
IASC bosh qarorgohi London shahrida
joylashgan. Bu xalqaro tashkilotning Kengashiga
global tashkilot va kompaniyalarda, dunyo banklarida
katta mansablarda ishlagan yuqori obro‘-e’tibor va
malakaga ega bo‘lgan mutaxassislar jalb qilingan.
Davlatning investitsion siyosati umumiy
iqtisodiy siyosatning eng muhim tarkibiy qismidir.
Bu kapital qo'yilmalarni ko'paytirish, ularning
tarkibini optimallashtirish va samaradorligini oshirish
bo'yicha amalga oshiriladigan maqsad, vazifalar,
yo'nalishlar va tadbirlar majmuidir.
O‘zbekiston moliya bozorining globallashuv
bosqichida bo‘lib, milliy tovar, mehnat bozorlari,
shuningdek, valyuta va moliya bozorlari o‘rtasida
o‘zaro bog‘liqlik mavjud.
Ayni
paytda
o‘zimizda
aksiyalari
sotilayotgan kompaniyalar bir vaqtning o‘zida ham
milliy
buxgalteriya
hisobi
standartlari,
ham
moliyaviy hisobotning xalqaro standartlari bo‘yicha
hisobot berilmoqda. Bundan bilish mumkinki, taqdim
etilgan moliyaviy natijalar bir-biriga mos kelmaydi.
NAS tartibga soluvchi va soliq organlarini ma'lumot
bilan ta'minlash uchun mo'ljallanganligi sababli,
UFRS hisoboti investorlar va kreditorlar tomonidan
investitsiya qarorlarini qabul qilish uchun ko'proq
qo'llaniladi.
O‘zbekiston Respublikasida MHXSlarga
o‘tishda milliy iqtisodiyotimizga xos va mos yo‘l
tanlandi. Bu xalqaro standartlarga monand keladigan
buxgalteriya hisobi bo‘yicha milliy standartlarni
ishlab chiqish hamda amaliyotga joriy qilish yo‘li
bo‘ldi. Hozirgi kunda ishlab chiqilgan milliy
standartlarimiz xalqaro standartlarga muvofiq keladi.
Shu bilan bir qatorda hozirgi kunda korporativ
boshqaruvga asoslangan aksiyadorlik jamiyatlarida
xalqaro standartlar asosida moliyaviy hisobotni
tuzishga o‘tilmoqda. Bu esa bevosita xalqaro
standartlar asosida moliyaviy hisobotni tuzish yoki
milliy standartlar asosida tuzilgan moliyaviy
hisobotni xalqaro standartlarga transformatsiya qilish
orqali erishilishi mumkin. Birinchi yo‘l xalqaro
standartlar asosida to‘g‘ri va sifatli moliyaviy hisobot
tuzishga erishishni ta’minlaydi. Ikkinchi yo‘lda esa
transformatsiya jarayonida ko‘plab muammo va
to‘siqlarga duch kelish mumkin. Lekin ikkita
yo‘lning yechimi ham xalqaro standartlarning
mazmun va mohiyatini chuqur o‘rganish, uning
metodologik
masalalarini
qo‘llash,
milliy
standartlarimizni imkon qadar xalqaro standartlarga
muvofiqlashtirish,
dunyo
universitetlarida
o‘qitilayotgan «Moliyaviy buxgalteriya hisobi va
hisoboti»
fanini
o‘rganish,
ingliz
tilidagi
adabiyotlarni
o‘zbek
tiliga
tarjima
qilish,
buxgalteriya hisobi sohasida xalqaro atamalarni
qabul qilish, amaliyotchi xodimlar va ilmiy
tadqiqotchilarni
xorijiy
mamlakatlarda
tajriba
almashinishini
tashkil
etish
va
amaliyotchi
buxgalterlarni
sertifikatlash
ishlarini
yo‘lga
qo‘yishda kerak bo‘ladi.
Xulosa
Xalqaro miqyosda chuqurlashib borayotgan iqtisodiy
inqiroz iqtisodiyotning barcha tarmoqlariga ta’sir
ko‘rsatmoqda. Bunday sharoitda aholining barqaror
o‘sishi, iqtisodiyotning barqaror rivojlanishiga
erishish, aholi farovonligini ta’minlash, doimiy ish
o‘rinlari yaratish kabi masalalar kun tartibidan o‘rin
olgan. O‘z navbatida, mamlakatimizda buxgalteriya
hisobi va hisobot tizimini xalqaro moliyaviy hisobot
standartlari talablariga moslashtirish iqtisodiyotni
rivojlantirishning
asosiy
omillaridan
biridir.
Yuqoridagi talablarga muvofiq, ushbu maqolada men
milliy va xalqaro moliyaviy hisobot standartlariga
muvofiq moliyaviy vositalarni hisobga olishdagi
farqlarni ko‘rib chiqdik
.
ADABIYOTLAR
1. Negrao MV, Lam VK, Reuben A, Rubin ML, Landry LL,
Roarty EB, Rinsurongkawong V, Lyuis J, Roth JA, Swisher
SG, Gibbons DL, Wistuba II, Papadimitrakopoulou V,
Glisson BS, Blumenschein JGR, Jr. , Heymach QK, Chjan
J. PD-L1 ifodasi, o'simta mutatsion yuki va saraton geni
mutatsiyalari kichik hujayrali bo'lmagan o'pka saratonida
HLA sinf I genotipiga qaraganda immunitetni nazorat qilish
punkti blokadasidan ko'proq foyda keltiradi .
J Torak
Onkol
. 2019; 14 :
1021–1031. [
] [
2. Hosmer DW, Lemeshow S, Sturdivant RX.
Amaliy
logistik
regressiya
,
3-nashr. Wiley; 2013. [
3. Hastie TJ, Tibshirani RJ.
Umumlashtirilgan qo'shimcha
modellar
. Boka
Raton,
AQSh:
Chapman
&
Hall/CRC; 1990. [
4. Harrell FE.
Chiziqli modellarga, logistik va tartibli
regressiyaga va omon qolish tahliliga ilovalar bilan
regressiyani
modellashtirish
strategiyalari
. Springer; 2015. [
5. Grenlandiya S, Pearl J, Robins JM. Epidemiologik
tadqiqotlar
uchun
sabab
diagrammalari .
Epidemiologiya
1999; 10 :
37–
48. [
6. Williamson EJ, Aitken Z, Lawrie J, Dharmage SC,
Burgess JA, Forbes AB. Aralashtirgichni tanlash uchun
sabab diagrammalariga kirish .
Respirologiya
2014; 19 :
303–311. [
7. Heinze G, Dunkler D. O'zgaruvchan tanlov haqida
beshta
afsona .
Transpl
Int
. 2017; 30 :
6–
] [
9. Steyerberg EW, Vickers AJ, Kuk NR, Gerds T, Gonen
M, Obuchowski N, Pencina MJ, Rattan MW. Bashoratli
modellarning ishlashini baholash: an'anaviy va yangi
o'lchovlar uchun asos .
Epidemiologiya
2010; 21 : 128–
138. [
] [
10. Mandrekar
SJ,
Schild
SE,
Hillman
SL
va
boshqalar. Ilg'or bosqich kichik bo'lmagan hujayrali o'pka
saratoni uchun prognostik model shimoliy markaziy saraton
11. Negrao MV, Lam VK, Reuben A, Rubin ML, Landry
LL, Roarty EB, Rinsurongkawong V, Lyuis J, Roth JA,
Swisher
SG,
Gibbons
DL,
Wistuba
II,
Papadimitrakopoulou V, Glisson BS, Blumenschein JGR,
Jr. , Heymach QK, Chjan J. PD-L1 ifodasi, o'simta
mutatsion yuki va saraton geni mutatsiyalari kichik
hujayrali bo'lmagan o'pka saratonida HLA sinf I genotipiga
qaraganda immunitetni nazorat qilish punkti blokadasidan
ko'proq foyda keltiradi .
J Torak Onkol
. 2019; 14 : 1021–
12. Hosmer DW, Lemeshow S, Sturdivant RX.
Amaliy
logistik
regressiya
,
3-nashr. Wiley; 2013. [
13. Hastie TJ, Tibshirani RJ.
Umumlashtirilgan qo'shimcha
modellar
. Boka
Raton,
AQSh:
Chapman
&
Hall/CRC; 1990. [
