ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 1 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
408
QORAQALPOG’ISTONDA TEATR SAN’ATINING SHAKLLANISHI VA
O’ZIGA XOS XUSUSIYATLAR
Tleumuratova A.J
Qoraqalpoq davlat universiteti
https://doi.org/10.5281/zenodo.10523752
Аnnotatsiya. Mazkur maqolada Qoraqalpogʻistonda teatr sanʼatining shakllanishi va
rivojlanish bosqichlari oʻrganib chiqilgan. Shuningdek, “Tong nuri” truppasi ijodidan
boshlangan havaskorlik keyinchalik, Qoraqalpoq davlat teatrini tuzishi va professional tarizda
ijodiy ishlarni olib borish yoʻllari haqida fikr mulohoza yuritilgan.
Kalit soʻzlar: havaskorlik, ijod, teatr, rivojlanish, rejissyor, aktyor, truppa, dramaturgiya.
FORMATION AND SPECIFIC FEATURES OF THEATER ART IN
KARAKALPAKSTAN
Abstract. This article examines the stages of formation and development of theatrical art
in Karakalpakstan. The hobby, which began with the work of the troupe “Tong nuri”, was followed
by discussions on the creation of the Karakalpak State Theater and ways to carry out creative
work in a professional manner.
Keywords: amateur, creativity, theater, development, director, actor, troupe, dramaturgy.
ФОРМИРОВАНИЕ И ОСОБЕННОСТИ ИСКУССТВА В
КАРАКАПАКСТАНЕ
Аннотация. В данной статье рассматриваются этапы становления и развития
театрального искусства Каракалпакстана. Также были рассмотрены увлечение,
начавшееся с создания труппы «Тонг Нури», позже созданного Каракалпакского
государственного театра и способы осуществления творческой деятельности на
профессиональном уровне.
Ключевые слова: хобби, творчество, театр, развитие, режиссер, актер, труппа,
драматургия.
Teatr xalqqa na’muna bo’ladigan ulug’ dargoh, “Teatr –bu ibrathonadir” degan edi ulug’
marifatparvarlarimizdan biri Mahmudxo’ja Behbudiy. Darhaqiqat, teatr ibrat va ma’naviyat
maskanidir. Sababi jamiyatta yuz berayotgan voqealarning barchasi teatr hunarida o’z aksini
topadi. Har bir millat, xalq o’z tarixi va madaniyati bilan bir-biridan farq qilgan holda ajralib
turadi. O’zining chuqur tarixiy merosi va boyliklari, urf-odatlarini saqlab qola olgan millat
o’zligini anglagan xalq dunyo miqyosida o’zining alohida o’rin egallashi shubhasizdir.
Ajdodlarimiz tafakkuri va dahosi bilan yaratilgan eng qadimgi toshyozuv va bitiklar, xalq
og’zaki ijodi namunalaridan tortib, bugungi kunda kutubxonalarimiz xazinasida saqlanayotgan
ming-minglab qo’lyozmalar, ularda mujassamlashgan tarix, adabiyot, san’at, siyosat, axloq,
falsafa, tibbiyot, me’morlik, dehqonchilik va boshqa sohalarga oid qimmatbaho asarlar bizning
buyuk ma’naviy boyligimizdir. Bunchalik katta merosga ega bo’lgan xalq dunyoda kamdan kam
topiladi
1
I.A.Karimov-Yuksak ma’naviyat -yengilmas kuch-Toshkent “Ma’naviyat”2010
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 1 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
409
Ma’rifatparvar yozuvchi va teatr arbobi Mahmudxo‘ja Behbudiy “Teatr o‘yinbozlik emas!
Masxarabozlik ham emas! Teatr bamisoli oynavand bir uykim, kirgan har bir kimsa o‘z husnu
qabihini ko‘ra olur”, deb yozgan edi. Darhaqiqat, teatr jamiyatning ma’naviy va madaniy hayotini
aks ettiradigan o‘ziga xos ko‘zgudir. Insoniyat tarixida alohida o’rin egallagan XX asr o’zining
ko’plab o’zgarishlari va yangiliklari bilan tarix betlarida o’chmas iz qoldirdi. Bu asr bir qator
jamoat o’zgarishlari, ko’p yillik qirg’inlarga sabab bo’lgan urushlar, fan va texnika, madaniyat va
san’at olamidagi misli ko’rilmagan yangiliklar bilan tarixga kirib keldi. Ushbu asr qoraqalpoq
teatrining ham paydo bo’lishi va rivojlanib, munosib o’rin tutishining guvohi bo’ldi. Dunyoda
qanchama xalqlar va millatlar bo’lsa ularning har birining o’ziga xos bosib o’tgan yo’li, tarixi bor.
O’sha tarixiy voqealar ta’siri sababli shakllanib rivojlangan musiqa madaniyati va san’ati
hisoblanadi. Shular qatorida qoraqalpoq xalqining asrlar davomida shakllanib, ota –bobolardan
zanjirma -zanjir o’tib kelayotgan xalq og’zaki ijodi bo’lgan milliy dasturlari bilan urf -odatlari,
to’y -tomoshalarining o’tkazish marosimlari, qiz -yigitlarning mutoyiba aytishlari, xalq raqslari
bubing yaqqol misolidir.
Xalqimiz orasida dasturga aylanib ketgan: «kúyew keldi», «qiz uzatiw», «kórimlik», «bet
ashar», «besik toy», «tusaw kesiw» marosimlari misolida ko’rishimizga mumkun, bu dasturlarni
jirov va baxshilarimiz aktyorlik mahorati bilan bajarǵanligi o’sha davrlardan buyon, xalqimiz
orasida teatr tomoshalarining dastlabki silsilalari bo’lganligidan darak beradi.
1918-yili mamlakatimiz tomonidan «Teatr bo’limini tuzish haqida» maxsus qarorinan
so’ng yurtimizda teatr hunarini shakllantirishga katta e’tibor berilib, respublikamizning barcha
o’rinlarida har hil madaniy-oqartirish ishlari bilan shug’ullanuvchi muassasalarni tashkil etish,
aholiga tomosha qo’yishda ijodkor insonlardan tashkil topgan, teatr, koncert truppalarini
tashkillashtirish bo’yicha bir qator ishlar amalga oshirildi. 1920-yillarning o’rtalaridan e’tiboran
qoraqalpoq xalqi orasida «Teatr», «Teatr truppasi»- degan atama so’zlar aholi hayotida paydo
bo’la boshladi.
O’sha yillardan e’tiboran azaldan o’zining milliy dasturida teatr hunari rivojlanmagan
xalqlarda yevropa na’munasidagi teatrlar ochilib, undagi ijodiy ishlar milliy tilda olib borila
boshladi. Bu yangi tashabbuslar xalqning teatr hunariga bo’lgan qiziqishini orttirib, uning
rivojlanishiga o’zining ijobiy ta’sirini ko’rsatti.
To’rtkul pedagogika texnikumining tabiatshunoslik o’qituvchisi Zarip Fatixovich Kasimov
1925-yilning boshida texnikum o’quvchilaridan qoraqalpoq milliy truppasini tashkillashtiradi. Bu
to’garak dastlab 13 iqtidorli yoshlardan iborat bo’ldi. 1925-yilning 3-maydagi buyrug’i bilan Z. F.
Qoshimov qoraqalpoq milliy truppasining badiiy rahbari lavozimiga tayinlanadi. 1926-yili 11-
aprelda «Qoraqalpoq milliy drama truppasini tuzish haqida» maxsus qaror qabul qilindi.
Qoraqalpoq milliy teatri tarixida bu qaror eng dastlabki rasmiy hujjat bo’lib hisoblanadi. «Tong
nuri» Qoraqalpoq milliy teatr truppasi degan atama berilib unga may oyidan e’tiboran Z. F.
Qoshimov badiiy rahbari etib tayinlandi.
1926-yilning 8-noyabrida Qosim Auezovtıń «Tilak yo’lida» nomli to’rt pardali tarixiy
dramasi bilan «Tong nuri» teatri pardasi tantanali ravishda ochildi. Qoraqalpoq milliy teatri
tarixiniing yilnomasi ayni ushbu kundan boshlanadi.
Spektaklga Z. F. Qosimov xalq musiqalarini o’zi tanlaydi. 1927-yili Z. F. Qosimov
rahbarligida «Tong nuri» truppasi Shabbaz, Qipchoq, Xojeli, Chimboy, Cho’rtanko’l, Qong’irot
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 1 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
410
bo’ylab gastrol tashrifini o’tkazib va o’sha yerlarning havaskorlar to’garaklarining ishlari bilan
tanishib, ularga amaliy maslahat berdi. O’sha yili «Tong nuri» truppasini badiiy rahbari etib
Abdiraman Zardaepovtni tayinlanadi. Qoraqalpoq musiqa madaniyatida drama va musiqiy drama
jonrlarining rivojida taniqli rejissyor T. Ollohnazarovning o’rni beqiyos. U qoraqalpoq musiqa
tarixida birinchi milliy rejissyor bo’lib iz qoldirdi.
T. Ollohnazarov 1940-yildan e’tiboran teatrning bosh rejissyori bo’lib tayinlanib, 1959-
yilga qadar teatrni boshqaradi. To’rash Ollohnazarov (1916-2000) Katta aktyor, rejjissyor,
islohatchi, novator, dramaturg, tilmoch, olim, ulug’ ustoz. U 1916-yili Qo’ng’irot tumanida
tug’ilib voyaga yetgan. T. Ollohnazarov butun ijodiy hayotini, qoraqalpoq milliy saxna hunarini
rivojlantirishga va teatrning o’tgan tarixiy yo’llarini o’rganib, keyingi avlodlarga yetkazishga
bag’ishlagan. 1934-yili Moskvadagi A. V. Lunocharskiy nomidagi davlat teatri, 1945-yilga qadar
K. S. Stanislavskiy nomidagi davlat teatrida rejissyor va aktyor bo’lib ishlagan. T. Ollohnazarov
1939-yillardan boshlab adabiyot bilan shug’illana boshlaydi. U Asan Begimov bilan birgalikda
«G’arip ashiq» (1954), Jolmurza Aymurzaev bilan birgalikda «Rawshan» (1956), Pirlepes
Tilaganovning «Birinchi gudok» (1960) piesalarini yozib o’zi sahnalastirdi. Yanada teatr uchun
bir qancha turdosh xalqlarning piesalarini qoraqalpoq tiliga tarjima qilgan.T. Ollohnazarov 1964-
yili «Qoraqalpoq teatrining rivojlanish yo’llari»-nomli mavzusi bilan san’atshunoslik bo’yicha
nomzodlik ishini yoqlab chiqqan.
Hozirgi kunda
mazkur teatr 90 yildan ortiq tarixga egadir.
Teatrning koʼp yillar davomida
erishgan yutuqlari, ayniqsa yoshlarni Vatanga sadoqat, insonparvarlik ruhida tarbiyalash, insonlar
qalbiga yaxshilik nurlarini singdirishni oʼzining ezgu minnati deb bilib, xalqqa fidokorona xizmat
koʼrsatib kelamoqda.
REFERENCES
1.
“Истоки и формирование Каракалпакский драматургии и театра”, Т.Алланазаров.
Автореферат.«Академия наук» 1964,20cт.
2.
“Yuksak ma`naviyat – yengilmas kuch” I. Karimov. Ma’naviyat.2012,176b.
3.
Aziza T. TARIXIY ASARLANING JAMIYAT TARAQQIYOTIDA TUTGAN
O’RNI:“YULDUZLI TUNLAR” ASARINING BOSH G’OYASI //Journal of Integrated
Education and Research. – 2022. – Т. 1. – №. 4. – С. 42-46.
4.
Aziza T., Zakir A. The Role of Animated Films Based on the Works of Alisher Navoi in
Shaping Children's Worldview //Zien Journal of Social Sciences and Humanities. – 2022.
– Т. 6. – С. 100-103.
5.
Tleumuratova A. JAHON ANIMATSIYA SAN'ATIDA TARIXIY MAVZU,
OBRAZLAR TALQINI VA O’ZBEK ANIMATSIYA SAN’ATIDA TUTGAN O’RNI
//ВЕСТНИК КАРАКАЛПАКСКОГО ГОСУДАРСТВЕННОГО УНИВЕРСИТЕТА
ИМЕНИ БЕРДАХА. – 2023. – Т. 61. – №. 3. – С. 221-223.
6.
Tajimuratova S. FORMATION OF STUDENTS'SKILLS OF INDEPENDENT
PERFORMANCE THROUGH THE TEACHING OF ART HISTORY //Modern Science
and Research. – 2023. – Т. 2. – №. 10. – С. 841-849.
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 1 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
411
7.
Saginbaevna T. S. FORMATION OF STUDENTS'SKILLS OF INDEPENDENT
PERFORMANCE THROUGH THE TEACHING OF ART HISTORY //Spectrum Journal
of Innovation, Reforms and Development. – 2022. – Т. 9. – С. 386-392.
8.
Sag’inbaevna T. S. Cultural Life in Uzbekistan during the Years of Independence //Spanish
Journal of Innovation and Integrity. – 2023. – Т. 18. – С. 39-41.
9.
Tajimuratova S. FORMATION OF STUDENTS'SKILLS OF INDEPENDENT
PERFORMANCE THROUGH THE TEACHING OF ART HISTORY //Modern Science
and Research. – 2023. – Т. 2. – №. 10. – С. 841-849.
10.
Saginbaevna T. S. Management and study of culture and art. – 2022.
11.
Тажимуратова Ш. С. САНЪАТШУНОСЛИК ФАНЛАРИНИ ЎҚИТИШ ОРҚАЛИ
ТАЛАБАЛАРНИНГ
МУСТАҚИЛ
ИШЛАШ
КЎНИКМАЛАРИНИ
ШАКЛЛАНТИРИШ. – 2023.
12.
Tajimuraova S. S. INFORMATION AND COMMUNICATIONS IN MANAGEMENT
//Journal of Integrated Education and Research. – 2022. – Т. 1. – №. 5. – С. 509-511.
