255
EGRI SOLIQLAR
Ravshanov Xurshid Akramovich
Denov Tadbirkorlik va Pedagogika instituti Moliya va Bank ishi kafedrasi
o‘qituvchisi
https://doi.org/10.5281/zenodo.10523956
Annotatsiya.
Ushbu tezisda soliq turlari, uning ahamiyati, bugungi kundagi mohiyati haqida
ma’lumotlar berilgan, ayniqsa soliqning iqtisodiy mohiyatiga ko‘ra bo‘lingan turi egri (bilvosita)
soliqlarga alohida e’tibor qaratilgan. Bu tezisda aynan egri soliqning aksiz turi bo‘yicha keng va
to‘liq ma’lumotlar berishga harakat qilingan.
Kalit so‘zlar.
Soliqlar, egri soliqlar, to‘g‘ri soliqlar, iqtisodiy mohiyati, byudjetga tushishi,
soliq to‘lovchilari, aksiz.
INDIRECT TAXES
Abstract.
In this thesis, information is given about the types of taxes, their importance, and
their essence today, with special attention being paid to indirect (indirect) taxes, which are divided
according to the economic nature of the tax. In this thesis, an attempt was made to provide
extensive and complete information on the excise type of indirect tax.
Keywords.
Taxes, indirect taxes, direct taxes, economic nature, budget, taxpayers, excise.
КОСВЕННЫЕ НАЛОГИ
Аннотация.
В данной дипломной работе даются сведения о видах налогов, их
значении и сущности на сегодняшний день, при этом особое внимание уделяется косвенным
(косвенным) налогам, которые подразделяются по экономической сущности налога. В
данной дипломной работе предпринята попытка предоставить обширную и полную
информацию об акцизном виде косвенного налога.
Ключевые слова.
Налоги, косвенные налоги, прямые налоги, экономическая природа,
бюджет, налогоплательщики, акциз.
Kirish.
Bugungi kunda respublikamizda turli xil islohotlar olib borilmoqda, har bor sohada
yangiliklar, qulayliklar yaratilmoqda. Jumladan, soliq siyosatini yanada takomillashtirish,
soliqlarning turlari va ularga amal qilish borasida ishlar olib borilmoqda, bu, albatta, muhim
ahamiyatga ega va asosiy masalalaridan biri hisoblanadi. Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan
islohotlarni, ayniqsa, soliq sohasidagi islohotlarni xalqqa, talabalarga yetkazish, aniq va tushunarli
dasturlar ishlab chiqish, darsliklar tayyorlash, amaliy tadqiqotlar olib borish, ilg’or texnologiya va
istiqbolli dasturlarni tatbiq qilish borasida amalga oshirilayotgan ishlar jamiyatimiz,
256
hukumatimizdagi insonlar o’rtasidag asosiy vazifalardan biridir. Bundan tashqari, bozor
iqtisodiyotida biznes sohasi erkin rivojlanmoqda, biznes subyektlari o’rtasida raqobat
rivojlanmoqda. Har qanday biznes bilan shug’ullanuvchi odam, tadbirkorlar iqtisodiy mohiyatiga
ko’ra, byudjetga tushishiga ko’ra, soliq tortish obyektiga ko’ra, soliq to’lovchilar turiga ko’ra
soliqlar to’laydi.
Rivojlangan va rivojlanayotgan davlatlar soliq tizimiga e’tibor qaratadigan bo’lsak, ular
amaliyotda soliq stavkalarini tabaqalashtirilgan holda qo’llanilishini guvohi bo’lish mumkin,
chunki soliqlarning rag’batlantiruvchilik rolini yuzaga chiqishi, asosan, uch xil ko’rinishda yuzaga
chiqadi. Bular soliq imtiyozlarini amalga oshirish (soliq obyektini kamaytirish), soliq
to’lovchilarni soliqdan ozod etish hamda soliq stavkalarini tabaqalashtirish hisoblanadi. Qayd
etish joizki, soliq stavkalarini tabaqalashtirish soliq tizimi hamda iqtisodiyotning real sektori
uchun ham foydali bo‘lsada, ammo bu jarayonda eng asosiy muammo soliq stavkalarini
tabaqalashtirish masalasi hisoblanadi. Agar, soliq stavkalarini tabaqalashtirishda to‘g‘ri va egri
soliqlar holatiga e’tibor beradigan bo‘lsa, egri soliqlarga nisbatan to‘g‘ri soliqlarda soliq stavkalari
ko‘proq tabaqalashgan. Buning asosiy sababi, soliqlarning rag‘batlantiruvchilik roli, asosan,
to‘g‘ri va egri soliqlar orqali yuzaga chiqishi, shunga asoslangan holda soliq stavkalarini
tabaqalashtirishda to‘g‘ri va egri soliqlar orqali korxonalarni turli xil faoliyat bo‘yicha
rag‘batlantirish hisoblanadi.
Egri (bilvosita) soliqlar – iste’molga solingan soliq bo’lib, u ishlab chiqarilgan tovarlar,
ishlar va xizmatlar qiymatiga ustama tarzida qo’yiladi. U yaratilgan mahsulotni va jamg’armalarni
sarflash jarayonida undiriladi. Ularga: QQS, aksiz solig’I, yer qa’ridan foydalanganlik uchun soliq,
bojxona boji, jismoniy shaxslarning transport vositalari uchun benzin, dizel, yoqilg’I va gaz
ishlatganlik uchun soliq va shu kabilar kiradi.
Egri soliqlarning yana bir turi bo‘lgan
aksiz solig‘i
bo‘yicha ham tabaqalashtirilgan soliq
stavkalari qo‘llanilgan bo‘lib, bu soliq turida soliq stavkalarini tabaqalashtirishda boshqa
soliqlardan farqli ravishda soliq stavkalari soliq to‘lovchilarning ishlab chiqarish faoliyati sohalar
yoki soliq to‘lovchilarning joylanishiga qarab emas, balki aksiz solig‘iga tortiladigan tovarlar
ro‘yxati bo‘yicha tabaqalashtirilgan.
Jahon soliq amaliyotida Davlat budjeti daromadlari tarkibida to‘g‘ri va egri soliqlarning
nisbatiga qarab u yoki bu mamlakat iqtisodiyotining rivojlanganlik darajasiga baho berish
mumkin. Masalan, AQSHda budjet daromadlari tarkibida to‘g‘ri soliqlar salmog‘ining 90 foizga
yaqin bo‘lishi bu mamlakat iqtisodiyotining yuqori darajada rivojlanganligidan darak beradi.
O‘zbekiston Respublikasi davlat budjeti ijtimoiy xarajatlarini o‘sish tendensiyasiga ega ekanligi
257
davlat budjeti daromadlari hajmini uzluksiz oshirib borishni taqozo qiladi. Bu esa, qo‘shilgan
qiymat solig‘i, aksiz solig‘i kabi barqaror daromad manbalarini budjet daromadlarining tarkibidagi
yuqori salmog‘ini ta’minlashni taqozo qiladi. Yevropa mamlakatlarida egri soliqlarning roli
AQSH, Yaponiya, Kanada va Avstraliyaga qaraganda yuqoridir. Yevropa mamlakatlarida jami
soliq tushumlarining hajmida egri soliqlarning salmog‘i 40 foizdan yuqori bo‘lib, ayrim
mamlakatlarda 50 foizni tashkil etadi. Mazkur ko‘rsatkich 50 foizdan yuqori bo‘lgan mamlakatlar
guruhiga Meksika, Turkiya va Koreya kiradi. AQSH, Yaponiya, Kanada va Avstraliyada esa
ushbu ko‘rsatkich 25—30 foizni tashkil qiladi.
O‘zbekistonda aksiz solig‘i 1992- yilda qo‘shilgan qiymat solig‘i bilan birgalikda oborot
solig‘i va sotuvdan olinadigan soliqlar o‘rniga joriy qilingan. Uning qo‘shilgan qiymat solig‘idan
farqli tomoni shundaki, u ayrim tovarlar va mahsulotlarni chegaralab olgan va u bajarilgan ish,
ko‘rsatilgan xizmatlarga nisbatan qo‘llanilmaydi. Aksiz solig‘i individual xarakterga ega bo‘lib,
faqat aksiz osti tovarlarga nisbatan qo‘llaniladi. Aksiz solig‘i qo‘shilgan qiymat solig‘iga
tortiladigan bazada va narxda hisobga olinadigan yuklab jo‘natilgan tovarlar qiymatining bir
qismini egri soliq sifatida budjetga undirish shakli hisoblanadi. Aksiz solig‘i Davlat budjeti
daromadlarini shakllantirishda salmoqli o‘rin egallaydi, Hozirgi vaqtda aksiz solig‘ining ulushi
davlat budjeti daromadlari tarkibida kam salmoqni egallamoqda. Aksiz solig‘i to‘liq respublika
budjetining daromadlar qismiga kelib tushadi va uning soliq yuki iste’molchilar zimmasida
bo‘ladi.
258
Soliq hisbolash chiqish tartibi, hisob-kitobni taqdim etish tartibi:
Soliq davri 1 oy;
Aksiz solig‘i hisoboti soliq bo‘yicha hisobda turilgan joydagi soliq organlariga har oyda,
soliq davridan keyingi oyning 10-kunidan kechiktirmay taqdim etiladi
Soliqni to‘lash soliq hisobotini taqdim etish muddatidan kechiktirmay amalga oshiriladi.
Import qilinadigan tovarlar bo‘yicha soliqni to‘lash bojxona to‘g‘risidagi qonun
hujjatlarida belgilangan muddatlarda amalga oshiriladi. Aksiz markalari bilan tamg‘alanishi lozim
bo‘lgan olib kiriladigan aksiz to‘lanadigan tovarlar bo`yicha soliq aksiz markalari olinguniga
qadar to‘lanadi.
Aksiz markalari ishlab chiqariladigan va import qilinadigan aksiz tovarlarining turlariga
bog‘liq ravishda harfiy va raqamli belgilar bilan markalanadi hamda quyidagi turlarga bo‘linadi:
— IM – mahsulot O‘zbekiston Republikasi hududiga import bo‘yicha olib kelingan; — O’Z –
mahsulot O‘zbekiston Republikasi hududida ishlab chiqarilgan; — 98 – dastlabki ikki belgi – aksiz
markasi bosib chiqarilgan yil; — 01 yoki 001 – keyingi ikki yoki uchta belgi – ishlab chiqaruvchi
korxonalarga (importchilarga) tegishlicha tamaki mahsuloti yoki alkogolli ichimlik bo‘yicha
259
beriladigan kod raqamlari; — 4 raqam belgisi aksiz markalarida tamaki mahsulotini bildiradi; —
5 raqam belgisi aksiz markalarida alkogolli mahsulotni bildiradi; — 98 bilan tugaydigan oxirgi
raqamlar O‘zbekiston Respublikasi hududiga aksiz tovarlari mayda turkumlar bilan olib
kelinganligini anglatadi; — 99 bilan tugaydigan oxirgi raqamlar musodara qilingan aksiz
tovarlarini anglatadi.
REFERENCES
1.
Soliqlar va soliqqa tortish: Oliy o‘quv yurtlari talabalari uchun darslik / A.V. Vahobov, A.S.
Jo‘rayev; O‘zR oliy va o‘rta-maxsus ta’lim vazirligi, Toshkent Moliya in-ti, — Toshkent:
Sharq, 2009. — 448 b.
2.
SCIENCE AND INNOVATION INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME I
ISSUE8 UIF-2022: 8.2/ISSN: 2181-3337. Egri soliqlarni huquqiy tartibga solish.
3.
O‘zbekiston Respublikasining Qonunlari, Prezident Farmonlari, Vazirlar Mahkamasi
qarorlari, me’yoriy hujjatlar.
4.
O‘zbekiston Respublikasining Soliq kodeksi.
5.
O‘zbekiston Respublikasining Qonuni, 30.12.2020 yildagi O‘RQ-659-son“2021-YIL
UCHUN O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASINING DAVLAT BUDJETI TO‘G‘RISIDA”GI
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI QONUNI QABUL QILINGANLIGI MUNOSABATI
BILAN O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASINING AYRIM QONUN HUJJATLARIGA
O‘ZGARTISH VA QO‘SHIMCHALAR KIRITISH HAQIDA
