ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 1 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
546
ÁYYEMGI XALIQLARIŃ JAZIW MÁDENIYATI
X.Shamshetova
Ózbekstan mámleketlik
kórkem óner hám mádeniyat insitutı
Nókis filialı studenti
Dilbar Sharipova
Ilimiy basshı.
https://doi.org/10.5281/zenodo.10535739
Anotaciya. Ushbu maqolada qadimgi dunyo xaliqlarining o'ziga xos bo'lgan yozuv uslubi
va uning shakllanishi shuningdek rivojlanish bosqichlari haqida keng turda bayon qilingan.
Kalit so'zlar: Grek yozuvi, mifologiya, madaniy dasturlar, markaziy osiyo, tarixchilar, qo'l
yozmalar, asarlar.
WRITING CULTURE OF ANCIENT PEOPLES
Annotaciya. In this article, the writing style, culture and its formation and development
stages, which are unique to the peoples of the ancient world, are described in a broad way.
Key words: Greek writing, mythology, cultural programs, Central Asia, manuscripts,
works, historical facts.
ПИСЬМЕННАЯ КУЛЬТУРА ДРЕВНИХ НАРОДОВ.
Аннотация. В данной статье в широком смысле описываются стиль
письменности, культура и этапы ее становления и развития, присущие народам древнего
мира.
Ключевые слова: Греческая письменность, мифология, культурные программы,
центральная Азия, рукописи, произведения, исторические факты.
Jaqın Shıǵıs ellerinde jazıwdıń payda bolıwı hám tarqalıwı bul jerde jasaǵan xalıqlardıń
adamzat civilizaciyasi tariyxındaǵı úlken xizmeti bolıp tabıladı. Erte dáwirlerde Jaqın Shıǵıs
xalıqları menen dáslep greklerdiń, soń rimlilerdiń hár tarepleme tıǵız baylanısta jasawı grek, rim
mádeniyatınıń qáliplesiwine unamlı tásir jasadı. Egipetliler, finikiyliler, siriyalılar, evreyler h.t.b
etnos wákilleri menen uzaq dawam etken baylanıslar nátiyjesinde grek hám rimliler jaqın shıǵıs
elleriniń ilimi, mádeniyati ham mifologiyası, egipet miflerindegi til hám jazıwdıń quday tárepinen
dóretilgenligi tuwralı ápsanalar menen jaqınnan tanıs boldı.
Olar jaqın Shıǵıs elleriniń mifologiyasın, óz qudayları tuwralı ayırım personajlardı
ózlestirip aldı. Finikiy alfavitin ózlestirip áyyemgi grek jazıwın qáliplestiriwi de bunıń ayqın dálili
bolıp tabıladı.
Shumer klinopis jazıwı, Vavilon xat jazıw dástúri Kishi Aziya mámleketlerine keri
túrde tarqaladı. Lubiyada ieroglif jazıwı rawajlanadı, batıs semitlerde áyyemgi sillabikalıq jazıw
(protosinay, protopalestin, protobibliya) payda boladı. Usı aymaqlarda b.e.sh 1800-1700-jılları
Finikiy mámleketinde tek dawıssız seslerdi ańlatatuǵın dáslepki alfavit oylap tabıladı. Finikiy
kvazi alfavitinde 40 grafema, yaǵnıy tańba qollanılǵan. Bul alfavit sońın ala kóplegen ellerdiń
jazıw sistemasınıń qáliplesiwine tiykar jasadı. Aldınǵı
Aziyada aramey jazıwı tiykarında evrey jazıwı hám onıń eki variantı, palmir jazıwı, keyin
ala arab jazıwınıń payda bolıwına tiykar jasaǵan nabatei jazıwları payda boldı. Shıǵıs
mámleketlerinde aramey jazıwınıń tiykarında Persiyada pehleviy, avesto jazıwları, Indiya hám
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 1 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
547
oǵan qońsılas mámleketlerde kxaroshti, braxma, devanagari h.t.b. jazıwlar Oraylıq Aziya hám
Sibirde xorezmiy, sogdiy, uyǵır, orxon jazıwları payda boldı. Evropa mámleketlerinde b.e.sh IX-
VII ásirlerde grek jazıwı qáliplesti.
Grek jazıwında dáslepki ret dawıslı seslerdi ańlatıw ushın da tańbalar qabıl etildi. Eski
grek jazıwı tiykarında Evropa mámleketleriniń jazıw sisteması payda bola basladı.
Adamzat
tariyxındaǵı eń áyyemgi jazıw biziń eramızǵa shekemgi 4000 jilları Egipette piktografiyalıq
jazıwlar túrinde payda boldı. Biziń eramizǵa shekemgi 2800-2700-jılları Shumer jazıwı qáliplesti.
Bul eki jazıw sisteması Kishi ham Oraylıq Aziyada basqa xalıqlardıń jazıwınıń payda bolıwı hám
rawajlanıwına túrtki boldı. Jazıwdıń payda bolıwı hám tarqalıwı jazıwdı úyreniwge bolǵan talaptı
kúsheytti. Solay etip, Egipet, Shumer, Vavilon mámleketlerinde xatkerler tayarlaytuǵın mektepler
payda bola basladı.
Tariyxshılardıń Bergen maǵlıwmatlarına qaraǵanda, b.e.sh 2700-jılları Vavilonda
xatkerler tayarlaw joqarı dárejede bolǵanlıǵın kórsetedi, onda Mesopotamiya (eki darya aralıǵı)
mámleketleriniń basqariw-xojalıq, diniy-mádeniy hám diplomatiyalıq islerinde qollanılǵan
shumer jazıwın akkadlarǵa úyretiw boyınsha alıp barılǵan isler boyınsha derekler ushırasadı.
Xatkerler tayarlaytuǵın bunday mekteplerde oqıw maqsetlerinde kop sanlı tekstler, bir tilli ham
kóp tilli sózlikler kiritilgen. Qıtay jazıwı. Qıtay grammatikalıq táliymatı ieroglif jazıw dástúrine
baylanıslı payda boldı. Qıtay grammatikalıq dástúriniń ózine tán ózgesheliklerin túsiniw ushın
qıtay ieroglif jazıwınıń payda bolıw qáliplesiw ózgesheliklerine dıqqat awdarıw talap etiledi.
Qıtayda eski dáwirlerde tús jorıw boyınsha súyeklergc jazılǵan jazıwlar biziń eramizǵa
shekemgi XV ásirlerde payda bolǵan. Sol waqıtlar 22 ásirde aq, legendaǵa aylanǵan Shan
patshalıǵında, sonday-aq In qáwimleri rawajlanǵan jazıw sistemasına iye bolganlıǵı tuwralı
maǵlıwmatlar ushırasadı. Qıtay tilindegi sózlerdiń tiykarınan bir buwınlı bolıp keliwi ham qıtay
xalqınıń ózine tán bolǵan tariyxi ideografiyalıq jazıwdıń payda bolıwı hám keń túrde tarqalıwına
jaǵday jaratıp berdi.
Biziń eramızǵa shekemgi VIII ásirde Chjau dáwirinde Syuan Vannıń imperatorlıǵı
waqtında qıtay jazıwın qaliplestiriwdiń dáslepki reforması ótkerildi. Bul reformanıń maqseti —
bronza hám taslarǵa jazıwǵa beyimlestirilgen standart tańbalardı qáliplestiriw hám jazıw
ámeliyatında hár qıylılıqtı saplastırıw boldı. Sonlıqtan da bul jazıw dástúriniń ati czinshiven
yaǵnıy metall hám taslar ushın tańbalar dep ataldı. Biziń eramizǵa shekemgi III ásirde Chjango
(urısıwshı patshalıqlar) dáwiri tamamlanǵannan soń altı provinciyanıń birlesiwi nátiyjesinde
birden bir mámleketlik dúzim payda boldı hám mámleket kóleminde tańbalardı unifikaciya qılıw
jazıwdı qáliplestiriw zárúrligi tuwıldı.
Bul imperator Cin Shi-Xuan tárepinen ótkerilgen eki reformada óziniń sáwleleniwin taptı,
Birinshisi onıń basqarıwınıń dáslepki jılları ámelge asırıldı, yaǵnıy dachjuan (úlken jazıw)
grafikasınıń qáliplesiwine tiykar saldı, ekinshisi onıń basqarıwınıń 26-jılında yaǵnıy b.e.sh 221-
jıl ámelge asırıldı hám syaochjuan (kishi jazıw) grafikası payda boldı. Mámleketlik kólemdegi
qollanılatuǵın baspa (chjuan) jazıw menen bir qatarda puqaralar ortasında bir-birine xabar
jetkeriw xat jazıwda, rásmiy is qaǵazlarında qollanılatuǵın lishu jazıwı da usı dáwirde payda
boladı. Maǵlıwmatlarǵa qaraǵanda, bul jazıwdıń tiykarın salıwshı Chen Mao degen uezdlik
hámeldar bolıp tabıladı. Ol islegen jinayatları ushın qamaqta jatıp sol jerde uzaq jıllar
dawamında bul jazıwdı oylap tabadı. Chjuan (baspa) jazıwınan lishu (is qaǵazları) jazıwınıń
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 1 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
548
ózgesheligi, onda ieroglifler tolıq túrinde emes, al qısqartılǵan túrinde qollanıladı, Bir ierogliftiń
qısqarǵan túri tekstte ekinshi ierogiiftiń qurılısında jumsalsa ekewi birdey túrde qısqartılıp
jumsaladı. Máselen, «Suw» degendi ańlatatuǵın ieroglif qospa ierogliflerdiń shep tárepinde
qollanılsa barqulla birdey qısqarǵan túrinde jumsaladı.
Demek, lishu jazıwında tolıq ieroglif emes, al onıń ayırım elementleri shártli tańba
sıpatında jumsaladı. Solay etip, qıtay jazıwı boyınsha ótkerilgen úsh reforma qıtay ieroglif
jazıwınıń qáliplesiwiniń úsh dáwirin ózinde sáwlelendiredi:
a) tańbalardı standartlastırıw tiykarında jazıwdaǵı har qıylılıqtı saplastırıw;
b) jazıw sistemasın mámleketlik kólemde unifikaciya jasaw;
v) tanbalardıń strukturalıq-mánilik aǵzalarınıń qáliplesiwi.
Bul úsh dáwir hazirgi qıtay jazıwınıń úsh stilinde belgili dárejede saqlanıp qalǵan.
Reformalar nátiyjesinde mámleket kóleminde qollanılatuǵın tańbalar sisteması qáliplesti, onda
hár bir tańba qatań hám ózgermeytuǵın formasına iye boldı. Házirgi qıtay jazıwınıń payda bolıwı
biziń eramızdıń I-II ásirlerine tuwra keledi, bul dáwirde qıtay ieroglif jazıwı normaǵa túsırildi,
jazıwda tiykarınan úsh stil qaliplesti: normaǵa túsirilgen jazıw (kaishu yamasa chjenshu), yarım
normalasqan jazıw (sinshu) ham jeńillestirilgen tóte jazıw (caoshu). Atama teoriyası menen
baylanıslı dáslepki grammatikalıq táliymat ta áyyemgi Qıtayda payda bolgan. At qoyıw, atama
teoriyasın qáliplestirgen biziń eramızǵa shekemgi 551-479-jılları jasaǵan qıtay filosofi Konfuciy
(Kun-Czi) boldı. Ol zat penen onıń ataması ortasında tábiyiy baylanıs boladı. Sonlıqtan da
zatlarǵa atama qoyıwda jiberilgen qáte-kemshiliklerdi dúzetiw mámleketti basqarıwdaǵı dáslepki
qádem bolıwı tiyis dep esapladı. Onıń atamalardı dúzetiw teoriyası legistler mektebi wákilleri
tárepinen basshılıqqa alındı.
Kerisinshe daos baǵdarındaǵı filosoflar zat penen onıń ataması ortasındaǵı baylanıs
tosattan boladı, - dep tastıyıqlaydı.Biraq mámleket tárepinen ierogliflerdi sistemaǵa túsiriw hám
tastıyıqlaw Qıtayda oraylasqan mámleketlik dúzimniń payda bolıw dáwirine tuwra keledi.
Qıtaylılarda grammatikalıq izertlewler Xan dinastiyası dáwirinde qıtay ieroglif jazıwınıń tolıq
qáliplesiwi menen payda boldı. Imperator Cin Shi-Xuan mámleketti basqarǵan dáwirde joq etilgen
budda diniy kitapların qayta tiklew, olardı qayta kóshirip jazıw, belgili bir qálipke keltiriw ham
kommentariyalar beriw, qullası rekonstrukciya jasaw - bul izertlewlerdiń payda bolıwına tásir
etti. Eski qitaylılardıń grammatikalıq táliymatı «Erya», «Fanyan», «Shoven czeczi» «Shimin» dep
atalatuǵın tórt miynette sáwleleniwin tapqan. «Erya» - qıtaylılardıń eń eski kitaplarınıń biri bolıp,
onı qıtay ieroglifleriniń toplamı dep ataw múmkin. «Erya» - bul sózlik. Ol eski qıtaylılardıń
orfografiyalıq hám enciklopediyalıq bilimleriniń normativi bolıp tabıladı. Sózlikte qıtay
ieroglifleri birinshi mártebe sistemaǵa túsirilgen, sonlıqtan da onı grammatikalıq miynetlerdiń
qatarına kirgiziwge boladı.
Sózlik 19 tematikalıq toparǵa bólingen. Olardıń ayırımları tómendegiler: ataw (gu),
sóylew (yan), túsındiriw (syun), tuwısqanlıq (cin), basqarıw (gun), qural (ci), muzika (yue), aspan
(tyan), jer (di), shıńlar (cyu), tawlar (shan), suw (shuy), haywanatlar (shou). Mal (chu), balıq (yuy)
h. t. b. Hár bir tematikalıq topar bir neshe mayda shaqapshaǵa bólinedi. Máselen, yan, yaǵnıy,
sóylew toparı, a) sóylewge túsinik (gu, yan, syun), b) adamlar arasındaǵı qatnasqa túsinik (cin,
gun, ci, yue) h.t.b.
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 1 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
549
«Erya»nıń «Dóretiwshi sóz tuwralı» birinshi bólimi onıń úshten birin quraydı. Bul bólimde
sózler sinonimlik qatarlar tártibinde izbe-iz ornalastırılǵan. Máselen, chu (baslaw, daslepki),
shaw- baslaw, czu-tiykar, baslanıw deregi, czi-shıǵıw punkti, yuan- baslanǵısh element h.t.b. Bizin
eramızdıń basında qıtay tilshisi Yan Syun «Fanyan» (Jergilikli sóylem) miynetin dóretti. Eger
«Erya»da diniy kitabiy tekstlerge uliwmalıq túsinikler berilse, al «Fanyan» da jazba ádebiytildegi
jergilikli dialektlik awızeki sóylem elementleri izertlenedi. Solay etip, «Fanyan»nıń tiykarǵı
maqseti diniy kitabiy tildi emes, al awizeki sóylew tilin bayanlaw bolıp tabıladı. Avtor «Fanyan»da
sózlerdiń payda bolıw, qollanıw aymaǵı tuwralı túsinik berip, qıtay dialektologiyasına tiykar
saladı. Áyyemgi qıtay til bilimindegi Syu Shannıń «Shoven czeczi» «Ápiwayi belgilerdi bayanlaw,
qospa belgilerdi túsındiriw» miyneti eń tiykarǵı miynetlerden esaplanıp, biziń eramızdıń 100-
jılları jazıp pitkerilgen.
Syu Shan 9353 ierogliftiń sózligin dúzdi. Bul tematikalıq sózlik emes, al shártli belgiler,
yaǵnıy ieroglifierdiń sırtqı forması tiykarında dúzilgen sózlik bolıp, onda ierogliflerdiń
ańlatatuǵın mánisi ekinshi orınǵa shıǵadı, yaǵnıy alfavitlik sózlik principi qollanılǵan. Avtor 540
elementti hár qıylı kombinaciyalarda qollanıw arqalı 10 000 ǵa jaqın ierogliftiń ańlatatuǵın
mánilerin kórsetedi. Ulıwmalıq elementi bolǵan ieroglifler sózliktiń óz aldına bólimi retinde
beriledi. Bólimler belgilerdin quramalasıw dárejesine qaray orın tártibinde berilgen. Qıtay
tilindegi belgilerdi sistemalastırıwdıń bul principi bir neshe ierogliflerge ortaq bolǵan
elementlerdi (bu) anıqladı. Solay etip, «Shoven czeczi» qıtay tili boyınsha dáslepki grammatikalıq
táliymat bolıwı menen bahalı. Qıtay jazıwın sistemalastırıw maqsetinde Syu Shan tárepinen
ieroglifler kategoriyası teoriyası jaratıldı. Syu Shan bunday kategoriyalardıń altawın atap ótedi:
kórkemlew, siltew, ideografiyalıq, fonografiyalıq, túri ózgergen hám basqa tillerden ózlestirilgen
ieroglifler. Kórkemlew kategoriyasına mısallar: kún, quyash, ay, siltew kategoriyasına mısallar:
bir, eki, úsh h.t.b. Áyyemgi Qıtay til bilimindegi kelesi miynet «Shimin» (Atamalarǵa túsinik) dep
ataladı. Bul miynet biziń eramızdıń ekinshi ásirinde Lyu Si degen adam tárepinen duzilgen sózlik
«Erya»daǵı sózlerdi beriwdiń tematikalıq principi bul sózlikte de basshılıqqa alınǵan. Bul
sozliktiń «Erya»dan ózgesheligi avtor hár bir ataman etimologiyalıq kóz-qarastan izertleydi.
Sonlıqtan da bul miynet\ «Atamalarǵa túsinik» yamasa «Diniy tekstlerdiń etimologiyası» dep
ataladı, Bul sózliktiń «Shoven czeczi»dan ózgesheligi – onda ierogliflerdiń ishki formaları hám
etimologiyası sóz etilse, «Shimin»de ierogliflerdiń aytilıwina tiykarǵi dıqqat awdarıladı. Lyu Sidiń
pikiri boyınsha, atamalardıń kelip shıǵıwı tuwralı haqıyqatlıqtı yaǵnıy etimondı, grafika yáki
shártli tańbadan emes, al ierogliflerdiń aytılıwınan hám mánisinen izlew kerek. Lyu Si tárepinen
usınılǵan etimologiyalıq princip qıtay filologiyası tariyxında «Shensyun» (aytıwdı tallaw)
atamasın aldı. «Erya», «Fanyan», «Shoven czeczi», «Shimin» — bul tórt miynet qıtay
lingvistikasınıń tiykarın salǵan miynetler bolıp tabıladı.
