ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 1 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
1184
PUQARALIQ JÁMIYETTI RAWAJLANDIRIWDA PUQARAWIYLIK HÁM
BELSENDI PUQARALIQ POZICIYANIŃ ÁHMIYETI
Ulmeken Yeldashbayeva Dauletbayevna
Nókis mámleketlik pedagogikalıq institutı 1-basqısh magistrant.
https://doi.org/10.5281/zenodo.10609378
Annotatsiya. Maqalada puqaralıq jámiyetti rawajlandırıwda puqarawiylik hám belsendi
puqaralıq poziciyasınıń mánisi hám áhmiyeti haqqında pikir júrgiziledi.
Gilt sózler: Puqara, puqaralıq jámiyet, puqaralıq, jaslar.
THE IMPORTANCE OF THE POSITION OF THE PEOPLE IN THE
DEVELOPMENT OF THE PEOPLE'S SOCIETY
Abstract. In the article, the meaning and importance of the position of the republican was
discussed in the development of the republican society.
Key words: citizen, civil society, citizenship, youth.
ЗНАЧЕНИЕ ПОЗИЦИИ НАРОДА В РАЗВИТИИ НАРОДНОГО ОБЩЕСТВА.
Аннотация. В статье рассмотрено значение и значение позиции республиканца в
развитии республиканского общества.
Ключевые слова: гражданин, гражданское общество, гражданственность,
молодежь.
Puqaralıq jámiyet túsinigi – adamzat jámiyetiniń ásirler dawamında qáliplesken oy-pikir
ónimi bolıp, insan huqıqları hám erkinlikleriniń jaǵdayı menen belgilenedi. Puqaralıq jámiyetiniń
fundamentin jaratıw hám onı ámelde qáliplestiriw ushın eń dáslep ol haqqındaǵı ideyalar
genezisin, tiykarların biliw lazım. Puqaralıq jámiyet belgili bir tiykarlar (ekonomikalıq, social-
siyasiy, huqıqıy, ruwxıy) jaratılǵanda ǵana qáliplesiwi múmkin.
Puqaralıq jámiyet puqarawiylik sanası hám belsendiligi joqarı bolǵan puqaralar járdeminde
qurılıwı múmkin. Puqaralıq mámlekettiń rawajlanıw basqıshlarında, basqasha aytqanda ótiw
dáwirinde anıq kóriniske iye boladı. Búgingi kúnde de social-siyasiy ózgerislerdi basınan keshirip
atırǵan, anıqraǵı puqaralıq jámiyetin qurıp atırǵan túrli mámleketlerde puqaralıq úlken áhmiyetke
iye. Puqarawiylik belsendiliktiń negizin ańlaw ushın eń dáslep puqaralıqtıń teoriyalıq mánisin
túsiniw talap etiledi.
Puqaralıq bir mámleketke tiyislilikti ańlaw, mámleketke sadıqlıq hámde watanpárwarlıq
sezimi sıpatında analizleniwi múmkin. Bunda mámleketti, konstituciyanı, mámleket belgilerin
húrmet etiw, mámleket dúzimin hám nızam ústinligin qorǵawǵa tayarlıq názerde tutıladı.
Puqaralıqtı insanǵa huqıqıy, sociallıq, ruwxıy hám siyasiy tárepten uqıplı ekenligin seziwdi
támiynlewdi jámlewshi túsinik sıpatında da analizlew múmkin.
V.Daldıń atap ótkenindey, “puqaralıq - puqaralıq jámiyetin dúziw ushın jámiyettiń sanası
hám bilim dárejesin kórsetetuǵın jaǵday bolıp esaplanıladı
”. Kórinip turǵanınday, puqaralıq tek
ǵana insannıń huqıqıy status emes, bálkim onıń bilimine hám jámiyettiń jaǵdayın ańlawına,
sociallıq ólshemlerden xabardarlıǵına hám olardı orınlawına baylanıslı. Bul jerde puqaralar
1
Даль В.И. Толковый словарь живого великорусского языка (современное написание слов). Изд.
―Цитадель‖, г. Москва, 1998
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 1 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
1185
tárepinen jámiyet rawajlanıwı jolında ámelge asırılatuǵın birlik, óz-ara birge islesiw sıyaqlı
ıqtıyarlı iskerlik te kózde tutıladı. Bunday jaǵdayda puqaralıqta huqıqqa salıstırmalı mánawiyattıń
ústinligi kórinedi. Haqıyqatında da kópǵana dástúriy jámiyetlerde bárqulla puqaralıq huqıqıy
mazmunda emes, bálki kóbirek ruwxıy ádep ikramlıq kóriniste boladı.
Puqarawiylikti belsendilik kóz-qarasınan shártli túrde dárejelerge ajıratıw múmkin:
- puqara juwapkershilikli, sanalı hám hújdanlı bolsa ol dáslepki basqıshta, yaǵnıy puqaralıq
ózgesheliklerine iye bolǵan shaxslar qatarına kirgiziledi;
- eger puqarada átirapta bolıp atırǵan waqıya-qubılıslarǵa bolǵan belgili bir qatnası
qáliplesken bolsa, onı puqaralıq poziciyasına iye bolǵan shaxs sıpatında tán alınadı;
- eger puqarada óz haq-huqıqları hámde minneti ushın ámeliy háreketti orınlaw kónlikpesi
bar bolsa, onı belsendi puqara qatarına kirgiziledi.
Puqarawiylik sanası ekonomikalıq, siyasiy, huqıqıy, ruwxıy tarawlarda normativ,
qáliplestiriwshi, baǵdarlawshı, pikir sáwbetlerge jeteklewshi sıyaqlı túrli wazıypalardı orınlaydı.
Bul wazıypalar tásirlengen jaǵdayda óz-ara kesisedi hám bir-birin tolıqtıradı. Olardıń kópshiligi
mámleket hám onıń institutlarına tán. Biraq mámleket organları nızamlar, normativ hujjetler,
qaǵıyda hám talaplardan ibarat huqıqıy shegarada xızmet júritse, puqarawiylik sanası erkin
qáliplesedi. Puqarawiylik sana ólshemleri social-siyasiy processler nátiyjesinde qáliplesedi, onı
muwapıqlastıratuǵın yaki onı ámelge asıratuǵın arnawlı arnawlı strukturalar bolmaydı. Puqaralıq
sananıń wazıypaları ayrıqsha individ emes, bálki pútin jámiyet xızmeti menen baylanıslı.
Puqarawiylik sanası jámiyet turmısında túrli formalarında kórinedi. Adamlar jeke hám
social qádiriyatlar boyınsha óz kóz qarasları, oy pikirleri, qádiriyatları, umtılıwları, ólshemlerdi
túrli kórinislerde kórsetedi. Jámiyet, toparlar, shaxstıń social mápleri kórinetuǵın puqaralıq mápler
struktura jaǵdayına keledi. Struktura jaǵdayında bolǵanlıǵı sebepli puqaralıq mápler hár bir
shaxstıń qádiriyatların turmısqa engizedi, onıń jámiyetke, mámleketke, basqa puqaralarǵa
salıstırma qatnasıqların qáliplestiredi. Puqaranıń juwapkershiligi, maqsetleri, wazıypalardı
belgilewge, social áhmiyetke iye bolǵan ózgesheliklerin qáliplestiriwge kómeklesedi. Mine sol
túrde qáliplesken puqarawiylik sana Puqaralıq jámiyetiniń qáliplesiwine xızmet qılıwshı
qádiriyatlar, ólshemler, ideya hámde kóz qaraslardı qáliplestiriw, jámiyetti kámillik hám
erkinlikke jeteklewge xızmet qıladı.
Demokratiyalıq jámiyettiń turaqlılıǵı demokratiyalıq qádiriyatlar menen bayıwdı
támiynleydi. Bul process jámiyettegi puqaralardıń social erkin sharayatta jasawǵa qanshelli tayar
ekenlikleri, yaǵnıy shaxslardıń puqaralıq jetikligi hám belsendiligine baylanıslı. Óz náwbetinde
puqaralıq jetiklik hám puqaralıq juwapkershilik jámiyet aǵzalarınıń puqarawiylik sanası dárejesi
menen belgilenedi. Puqarawiylik sana jámiyettiń ruwxıy, intellektual hámde social-ekonomikalıq
potencialın qáliplestiredi.
Puqarawiylik sana jámiyetti birlestiriwge xızmet qıladı, ulıwma mápler jolında puqaralar
ortasında kelisiw bolıwına xızmet qıladı. Jámiyette júz beretuǵın túrli social-mádeniy faktorlar
tásirinde puqarawiylik sana ózgerip baradı hám puqaralıq haqqındaǵı ideyalar rawajlanıwında óz
kórinisin tabadı.
Mámleket hám jámiyet, mámleket hám shaxs ortasındaǵı qatnasıqlardıń tábiyatı
haqqındaǵı bilimlerdiń keńeyiwi ―puqaralıq túsinigi haqqında qayta qayta oylanıwǵa shaqıradı.
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 1 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
1186
Social processler nátiyjesinde jetilisken puqaralıq mádeniyat hám puqaralıq sana adamlardı
ekonomikalıq, siyasiy, huqıqıy, ádep ikramlıq tárepten qáliplestiredi.
Puqaralıq hám puqarawiylik sananı úyreniwden tiykarǵı maqset puqaralıq jámiyetin
qurıwda puqarawiylik belsendilikti úyreniwden ibarat. Sebebi puqaralıq jámiyet tek ǵana
puqaralıq ózgesheliklerge iye sanalı puqaralar járdeminde, bálki belsendi bolǵan puqaralar menen
qurıladı. Mine sol belsendilikti keltirip shıǵarıwshı faktorlardı úyreniw áhmiyetke iye. Sebebi olar
puqaralıq jámiyetin qurıwdıń ulıwma hám jeke nızamlılıqların ańlaw imkaniyatın beredi.
Puqarawiylik belsendilikti social-siyasiy hám miynet xızmetine dóretiwshilik qatnas
sıpatında bahalaw múmkin. Insannıń puqaralıq belsendiligi shaxstıń tolıq rawajlanıwına, ondaǵı
imkaniyatlardıń tolıq júzege shıǵıwına xızmet qıladı. Puqaralıq poziciyası hámde puqarawiylik
belsendilikke iye bolıw jámiyette júz berip atırǵan barlıq waqıya-hádiyselerdi, olardıń aqıbetleri
hám bar bolǵan mashqalalardıń sheshimin tereń ańlawdı bildiredi.
Puqaralıq jámiyetin qurıwda puqaralıq belsendilik júdá áhmiyetke iye ekenligin este tutıw
lazım. Sebebi passiv puqaralar hesh qashan óz huqıqları ushın gúrespeydi. Puqaralıq belsendilik
óz kúshine iseniw, bar bolǵan jaǵdaydı ózgertiwge uqıplılıq seziminiń anıq kóriniwi menen júzege
keledi. Kópǵana jaǵdaylarda puqaralıq belsendiliktiń baslanǵısh tochkası sociologlardı qızıqtırǵan
másele bolıp esaplanıladı. Sebebi kópshilik jámiyetlerde social ózgerisler mámleket
jetekshiliginde ámelge asırıladı hám jámiyet aǵzaları keyin ala bul ózgerislerge maslasadı.
Kóbinese puqarawiylik belsendilik jaslarda gúzetiledi. Álbette puqarawiylik belsendilikke
tásir kórsetiwshi faktor tek ǵana jas penen shegaralanbaydı. Bilim dárejesi, dúnyaǵa kóz qaras,
tárbiya hám hátte jasaw mánzili de buǵan tásir kórsetedi.
Kóbinese jaslar puqarawiylik belsendilik kórsetiwdi qálese de, siyasiy tarawda bunday
xızmet kórsete almaydı. Basqasha aytqanda, jaslar mámleket siyasatı quramalı bolǵanlıǵı sebepli
óz tileklerin siyasatshılar aldında durıs qáliplestiriwge uqıplı bolmaydı. Basqa tárepten siyasiy
taraw jaslardan bir qansha uzaq bolǵanlıǵı sebepli jaslar óz máplerin mámleket siyasatı menen
muwapıqlastırıwda quramalılıqlarǵa dus keliwleri múmkin. Sol sebepli olardıń bazıları siyasiy
partiyalarǵa aǵza boladı, kópshiligi bolsa ulıwma siyasatqa qızıqpay qoyadı.
Qanday da bir tarawdaǵı mashqalalardı saplastırıw imkaniyatı mámleketlik emes
kommerciyalıq emes shólkemlerde bar bolǵanlıǵı sebepli jaslardıń kópshiligi sonday
shólkemlerge aǵza bolıp kiredi. Mámlekettiń siyasiy dúzilmelerinde professional xızmetke kiriw
puqara jaslardan belgili is tájiriybesi, bilim hám kónlikpe talap qılsa, jámiyetlik birlespelerine aǵza
bolıp kiriw ushın is tájiriybe talap etilmeydi, bálki tek ǵana qızıǵıwdıń ózi jeterli boladı.
Insandı ıqtıyarlı xızmet, yaǵnıy óz erki menen iske baǵdarlawshı negizinde hár bir adamǵa
tán bolǵan jeke hám social talaplar jatadı. Onıń menen birge, basqalarǵa payda keltiriw, ózin
kórsetiw hám pikirlesiw tilegi adamdı belsendilikke jetekleydi. Adamda social tárepten tán bolǵan
talaplarda bar. Professional hám turmıslıq tájiriybeni qollaw tilegi de adamda sonday xızmetke
baǵdarlawı múmkin. Óz imkaniyatların iske salıw, óz ideyaların engiziw tilegi de adamdı
háreketlendiriwshi kúshke aylanıwı múmkin. Social processlerge tásir kórsetiw hám qatnasıw
tilegi de adamdı belsendilikke jetekleydi.
Puqaralıq belsendiliktiń ózi bir neshe ózgeshelikler menen ajıralıp turadı;
- belsendi puqara toparına tiyisli adamlar tiykarınan siyasiy hám ekonomikalıq struktura
haqqında bilim alıwǵa tayar bolǵan adamlardan ibarat;
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 1 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
1187
- belsendi puqaralarda óz haq-huqıqların belsendi ámelge asırıw ushın bilim hám qábilet
boladı;
- belsendi puqaralarda mine sol bilimlerdi engiziw ushın kónlikpeler bar boladı.
Puqarawiylik belsendiligi búgingi kúnde mámleket ushın misli kórilmegen kómekshige
aylanbaqta. Túrli social proektlerge birlesken puqaralar júz berip atırǵan, tuwılıp atırǵan hám bar
mashqalalardı dodalaw, olardıń sheshimin tabıw hám húkimetke usınıs etiw imkaniyatına iye.
Túrli mámleketlik emes strukturalardaǵı jetik qánigeler bazar qatnasıqları sharayatında
kútilmegende júz beretuǵın mashqalalar, bazardıń tártipsiz processlerinde júzege keletuǵın
mashqalalardı saplastırıwǵa húkimetke járdem bermekte.
Bir sóz benen aytqanda, Puqaralıq jámiyet ushın puqaralıq, puqarawiylik sana hám
puqarawiylik belsendilik júdá áhmiyetke iye. Rawajlanıwdı maqset qılǵan hár qanday jámiyet
ushın insan potencialınan paydalanıw, insannıń ózliginde, onıń qálbinde bar bolǵan birdeylik,
saqıylıq, bawırıkeńlik sıyaqlı pazıyletlerge murajat etiwdin ózi jeterli.
Joqarıda atap ótilgen barlıq mashqalalardı saplastırıw, kemshiliklerdiń aldın alıw, hesh
gúmansız ruwxıylıq, aǵartıwshılıq, insan oy pikiri, olardıń jaǵdayına baylanıslı. Biz búgin
aǵartıwshılıq jámiyet qurıwdı óz aldımızǵa wazıypa qılıp qoyǵanbız. Aǵartıwshılık jámiyeti
puqaralardan, ásirese, jaslardan óziniń mánawiy álemin qáliplestiriwdi, olar ortasında kitabxanlıq,
atap aytqanda, elektron kitabxanlıqtı rawajlandırıwdı, zıyalılıar miynetin múnásip túrde qollap
quwwatlawdı talap etedi. Gúmansız, bul boyınsha úlken jetiskenliklerge eristic.
REFERENCES
1.
Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси. - Т.: Узбекистон, 2023.
2.
Мирзиѐев Ш.М. Eркин ва фаровон, демократик Ўзбекистон давлатини биргаликда
барпо eтамиз. Ўзбекистон Республикаси Президенти лавозимига киришиш тантанали
маросимига бағишланган Олий Мажлис палаталарининг қўшма мажлисидаги нутқ
/Ш.М. Мирзиѐев. - Тошкент: ―Ўзбекистон‖, 2016. - 56 б.
3.
Мирзиѐев Ш.М.Қонун устуворлиги ва инсон манфаатларини таъминлаш-.юрт
тараққиѐти ва халқ фаровонлигининг гарови // Ўзбекистон Республикасининг
Президенти Шавкат Мирзиѐевнинг Ўзбекистон Республикаси Конституцияси қабул
қилинганининг 24 йиллигига бағишланган тантанали маросимдаги маърузаси 07-12-
2016.-Тошкент: ―Ўзбекистон‖, 2017. -48 б. 8. Мирзиѐев Ш.М. Буюк келажагимизни
мард ва олижаноб халқимиз билан бирга қурамиз. - Тошкент: ―Ўзбекистон‖, 2017.-
491
4.
Даль В.И. Толковый словарь живого великорусского языка (современное написание
слов). Изд. ―Цитадель‖, г. Москва, 1998
5.
Карпова Н.В. Политическая культура в процессе становления гражданского
общества// Вестник Московского университета. – Сер. 18: Социология и политология.
– 2006. – №1.
2
Карпова Н.В. Политическая культура в процессе становления гражданского общества// Вестник
Московского университета. – Сер. 18: Социология и политология. – 2006. – №1.
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 1 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
1188
6.
Мамлакатни демократик янгилаш жараѐнида фуқаролик жамияти институтларининг
ролини тубдан ошириш чора-тадбирлари тўғрисида‖ги Ўзбекистон Республикаси
Президентининг ПФ-5430-сон Фармони. -Т.: 2018 йил 4 май
Intеrnеt saytlari:
7.
uz.m.wikipedia.org
8.
www.ziyonet.uz
9.
www.adolat.uz/
10.
www.mahalla.uz
