100
BOSHLANGʻICH SINF OʻQUVCHILARINI ONA TILI VA O‘QISH SAVODXONLIGI
DARSLARIDA TANQIDIY FIKRLASH QOBILIYATINI SHAKLLANTIRISH
METODIKASI
Haydarova Kamola
Guliston davlat universiteti o’qituvchisi
https://doi.org/10.5281/zenodo.10949997
Annotatsiya.
Mazkur maqolada ona tili va o’qish darslarining o‘quvchilar tanqidiy
fikrlash ko‘nikmalarini shakllantirishdagi ahamiyati yoritib berilgan. Shu bilan bir qatorda ushbu
pedagogik texnologiyaning o‘ziga xos xususiyatlari misollar yordamida ilmiy jihatdan
izohlangan. Ma’lum bir didaktik o’yin namunalari ham kiritilgan.
Kalit so‘zlar:
tanqidiy fikrlash,kognitiv faoliyat, qiyinchilik bosqichi, semantik bosqich,
fikrlash bosqichi, ijodiy fikrlash.
METHODOLOGY OF FORMATION OF CRITICAL THINKING ABILITY OF
PRIMARY SCHOOL STUDENTS IN NATIVE LANGUAGE AND READING
LITERACY CLASSES
Abstract.
This article highlights the importance of mother tongue and reading classes in
the formation of students' critical thinking skills. At the same time, the specific features of this
pedagogical technology are scientifically explained with the help of examples. Examples of certain
didactic games are also included.
Key words:
critical thinking, cognitive activity, difficulty stage, semantic stage, thinking
stage, creative thinking.
МЕТОДИКА ФОРМИРОВАНИЯ СПОСОБНОСТИ КРИТИЧЕСКОГО
МЫШЛЕНИЯ УЧАЩИХСЯ НАЧАЛЬНЫХ КЛАССОВ НА ЗАНЯТИЯХ ПО
РОДНОМУ ЯЗЫКУ И ГРАМОТНОСТИ ЧТЕНИЯ
Аннотация.
В данной статье подчеркивается значение занятий родным языком и
чтением в формировании навыков критического мышления учащихся. При этом на
примерах научно объясняются особенности данной педагогической технологии. Также
включены примеры некоторых дидактических игр.
Ключевые слова:
критическое мышление, познавательная деятельность, этап
сложности, смысловой этап, этап мышления, творческое мышление.
Bolalarning fanlarga boʻlgan qiziqishlarini oshirish va ularning oʻzlashtirish darajasini
aniqlash, bashorat qilish, taʼlim jarayonida interpretatsiya metodlaridan oqilona foydalanish uchun
101
taʼlim jarayonidagi psixologik va pedagogik xususiyatlarni aniq tasavvur eta olish lozim.
Bolalarda tanqidiy fikrlash koʻnikmalarini shakllantirish uchun oʻqituvchi oʻquvchilarning fanlar
boʻyicha individual xususiyatlarining raqamli koʻrsatkichlarini aniq tasavvur etgan taqdirdagina
ushbu pedagogik jarayonni obyektiv tafsirlash imkoniyatiga ega boʻladi.
Bunda pedagogik diagnostikadagi shkalalar va solishtirish metodlaridan oʻrinli
foydalanish muhim ahamiyat kasb etadi.
O‘quvchilarning tanqidiy fikrlashi o‘qituvchining savollariga javob berishdan emas, balki
savol va muammolardan boshlanadi. Insonga tanqidiy fikrlash kerak, bu unga insonlar orasida
yashashga va ijtimoiylashishga yordam beradi. Demak, tanqidiy fikrlash alohida mahorat emas,
balki bolaning rivojlanishi va tarbiyasi jarayonida asta-sekin shakllanadigan ko'plab ko'nikma va
qobiliyatlar majmuasidir. Tanqidiy fikrlash sinfdagi bolalar passiv tinglovchi bo'lishni
to'xtatganda, lekin haqiqiy tadqiqotchilarga aylanganda shakllanadi. Ta'lim jarayoniga tanqidiy
fikrlashni tizimli ravishda kiritish alohida fikrlash va kognitiv faoliyat uslubini shakllantiradi.
O'qish va yozish orqali tanqidiy fikrlashni rivojlantirish texnologiyasi uch bosqichdan
iborat bo'lgan dars tuzilishi: qiyinchilik bosqichi, semantik bosqich va fikrlash bosqichi.
I bosqich - "Challenge" (mavjud bilimlarni uyg'otish, yangi ma'lumotlarni olishga
qiziqish).Bola o'ziga "Men nimani bilaman?" Degan savolni so'raydi. bu masala
bo'yicha.O‘quvchilar o'rganilayotgan fan bo'yicha bilganlarini eslab qoladilar (taxminlar
qiladilar), uni o'rganishdan oldin ma'lumotlarni tizimlashtiradilar; ular o'z maqsadlarini
shakllantirishda javob olishni istagan savollarni berishadi. Birinchi bosqichda olingan ma'lumotlar
tinglanadi, yozib olinadi, muhokama qilinadi, ish individual - juftlik - guruhlarda amalga
oshiriladi.
II bosqich - tarkibni "tushunish" (yangi ma'lumotlarni olish).
Bu bosqichda bola o'qituvchi rahbarligida va do'stlari yordamida birinchi bosqichda o'ziga
bergan savollariga javob beradi (men nimani bilmoqchiman).
O‘quvchilar matnni o'qiydilar, o'qituvchi faol o'qish usullarini taklif qiladi, yangi
ma'lumotni tushunishda eslatma oladi va o'rganilayotgan material bilan ishlashda tushunishni
nazorat qiladi. Yangi ma'lumotlar (matn, film, ma'ruza, didaktik materiallari) bilan bevosita aloqa
qilish, ish individual yoki juftlikda amalga oshiriladi.
III bosqich - "Mulohaza" (tushunish, yangi bilimlarning tug'ilishi).
Ushbu masala bo'yicha darsda "bola nimani o'rgandi" ni aks ettirish va
umumlashtirish.O‘quvchilar tushunish bosqichida olgan bilimlaridan foydalanib, olgan
ma'lumotlarini allaqachon bilganlari bilan taqqoslaydilar. Ular o'rganilayotgan mavzuning
102
mohiyatini tushunish uchun eng muhim bo'lgan ma'lumotlarni tanlaydilar. qurish. O'rganilayotgan
ma'lumotlarni ijodiy qayta ishlash, tahlil qilish, izohlash va hokazolar, ish individual - juftlik -
guruhlarda amalga oshiriladi.
Pedagog olimlarning ta'kidlashicha, yuqorida keltirilgan dars tuzilishi ham o'quv jarayoni
ham, o'quv jarayonini o'quvchilarning o'zlari tomonidan o'rganishdir. Ushbu uch bosqich
muammosiz bir-biriga o'tishi mumkin, ammo ular har bir darsda mavjud bo'lishi kerak, chunki bu
sizga ma'lumotdan boshlanib, uni tushunish va qaror qabul qilish bilan yakunlanadigan murakkab
fikrlash jarayonini ko'rish imkonini beradi.
An'anaviy dars nuqtai nazaridan bu bosqichlar o'qituvchi uchun alohida yangilik emas.
"Qiyinchilik" o'rniga, o'qituvchi muammoga kirishni kiritish yoki o‘quvchilarning mavjud
tajribasi va bilimlarini yangilash uchun odatiy holdir, "tushunish" esa - bu yangi materialni
o'rganishdir. An'anaviy darsning uchinchi bosqichi - materialni mustahkamlash, bilimlarni
o'zlashtirishni tekshirish.
Xo'sh, tanqidiy fikrlash texnologiyasida tubdan yangiligi nima? Yangilik elementi - bu har
bir shaxsning erkin rivojlanishi uchun sharoit yaratishga qaratilgan ta'lim ishining uslubiy usullari.
Darsning har bir bosqichi o'ziga xos uslubiy usullardan foydalanadi. Ularning soni juda ko'p. Har
bir tanqidiy fikrlash texnikasi va strategiyasi o ‘quvchilarning ijodiy salohiyatini ochishga
qaratilgan.
Oʻquvchilarning tanqidiy fikrlash darajasini oʻrganish uchun ularning muloqotga kirishish
jarayonlarini kuzatish muhim ahamiyat kasb etadi. Kuzatish metodidan oʻquvchilarning fikrlash
va muloqotga kirishish koʻnikmalarini qiyoslashda
keng foydalaniladi.Oʻquvchilarda tanqidiy fikrlashning shakllanganlik darajasini
tashxislarda kuzatish metodi muhim ahamiyat kasb etadi. Kuzatish metodi kichik maktab
yoshidagi oʻquvchilarning dunyoqarashi, aqliy rivojlanishi, fikr yuritish dinamikasi, xulosalar
chiqarishdagi mustaqil fikr bayon qilishi, faol nuqtai nazarini oʻrganish va tahlil qilishga yordam
beradi.
Boshlangʻich sinf oʻquvchilarining faol darajada tanqidiy fikrlashlari ularning asab
tizimlaridagi qoʻzgʻalishlariga ham bogʻliqdir. U quyidagilarda namoyon boʻladi:
– fikr ifodalash jarayonida oʻzlari duch keladigan qiyinchiliklarni bartaraf eta olishlari;
– maqsadga erishish yoʻlida qatʼiylik koʻrsatishlari;
– oʻz oʻquv faoliyatlari davomida intensivlik va mahsuldorlikni saqlab qolgan holda, uzoq
muddat mobaynida u darajada qiziqarli boʻlmagan topshiriqlarni bajaraolishlari;
– turli oʻquv vaziyatlarida mahsuldor faoliyat koʻrsatib qatʼiy fikr ifodalay olishlari;
103
– muloqot va munozaralar davomida mustaqillikka intilishlari;
– yangi oʻquv vaziyatlarida oʻzlarining notanish, kashf qilinmagan qirralarini namoyon qila
olishlari kabilar.
Boshlangʻich sinf oʻquvchilarida tanqidiy fikrlash koʻnikmalarini shakllantirishga
yoʻnaltirilgan pedagogik tizimni vujudga keltirishda bir qator savollarga javob izlash lozim:
1. Boshlangʻich sinf oʻquvchilarida tanqidiy fikrlash qanday pedagogik-psixologik
sharoitlarda shakllantiriladi?
2. Boshlangʻich sinf oʻquvchilarining tanqidiy fikrlashiga qanday talablar qoʻyiladi?
3. Boshlangʻich sinf oʻquvchilarida tanqidiy fikrlash koʻnikmalarini shakllantirish
jarayoniga xos texnologiya jihatlari nimalardan iborat?
"O'qish", Ona tili" darslari va darsdan tashqari o'tkaziladigan tarbiyaviy tadbirlarda ham
o'quvchilarda tanqidiy fikrlashga oid ko'nikmalarni shakllantirish muayyan tizim asosida
muntazam olib borilishi samarali natijalarni beradi.
Oʻquvchilarda tanqidiy fikrlashni shakllantirish jarayonini “Oʻqish” darsi misolida ham
koʻrib chiqamiz:
3-sinf “Ona tili” darslarida oʻquvchilarga taqdim qilingan quyidagi didaktik topshiriqlar
ularning ona tili oʻquv predmeti boʻyicha egallaydigan bilimlarini mustahkamlaydi va ularning
soʻz zaxirasini boyitadi, tanqidiy fikrlash koʻnikmalarini tarkib toptiradi:
1-misol
:
Berilgan beshta soʻzdan toʻrttasi bitta umumiy belgiga ega. Beshinchi soʻz ularga
mazmunan mos kelmaydi. Uni topib belgilang. Tanlagan soʻzingiz raqamini javob varaqasiga
yozing. Faqat bitta soʻzni va raqamni belgilang.
a) choynak, b) piyola, v) stul g) oʻqlov, d) qoshiq.
Birinchi, ikkinchi va toʻrtinchi, beshinchi soʻzlar oshxona anjomlariga, uchinchi soʻz
mebel turkumiga mansub. Demak, ortiqcha soʻz-stul.
a) yurmoq, b) sakramoq, v) raqs tushmoq. g) oʻtirmoq, b) yugurmoq.
Bu yerda toʻrtta soʻz harakatni, faqat bittasi – oʻtirmoq harakatsizlikni bildiradi. Shuning
uchun u ortiqcha.
2-misol:
Berilgan juft soʻzlar orasidan umumiy xususiyatni ifodalaydigan soʻzni toping.
Bunda mavjud barcha umumiy xususiyatlarda iloji boricha bevosita shu ikki narsaga eng yaqin va
eng xos xususiyatni topib yozish kerak.
Javobingizni soʻzlar juftligining yoniga yozing.
104
Archa–qarag`ay:
toʻgʻri javoblar:
“Daraxtlar”, “Doimiy yashil oʻsimliklar”, “Ninabargli
daraxtlar”. Eng toʻgʻri javob: “Ninabargli daraxtlar”.
Yomgʻir –doʻl;
toʻgʻri javoblar:
“Atmosfera hodisalari”, “Ob-havoning holatlari”,
“Yogʻingarchiliklar”. Eng toʻgʻri javob: Yogʻingarchiliklar”.
Boshlangʻich sinflarda ona tili mashgʻulotlarini shu tarzdagi oʻquvchilarning tanqidiy
fikrlash koʻnikmalarini shakllantirishga xizmat qiladigan oʻquv topshiriqlari yordamida tashkil
etish, ularning egallagan bilim, koʻnikmalarini izchil tizimga solish imkonini beradi, oʻquv
jarayonini takomillashtirishga xizmat qiladi va uning samaradorligini taʼminlaydi.
Oʻquvchilarning fikrlash faoliyatlarida muammoli vaziyatlarni vujudga keltirish, ularda
qiziquvchanlik, oʻtkir zehnlilik, mustaqillik, oʻqishga qiziqish va ijodga intilish kabi fazilatlarni
tarbiyalaydi.
Xulosa o‘rnida shuni aytish joizki, tanqidiy fikrlash ham, ijodiy fikrlash ham, tafakkur
mahsuli. Ammo bir-birini takrorlamas jihatlari bor. Ijodiy fikrlash o‘z xususiyatiga ko‘ra,
cheksizlikka asoslangan.Tasavvur olamining aniqlikka yoki mavhumlikka yo‘g‘rilishi
dunyoqarashning qay darajada kengligiga bog‘liq. Neki bo‘lganda ham,ijodiy fikrlashga chegara
qo‘yib bo‘lmaydi. Buning natijasida yangidan yangi g‘oyalar tug‘iladi.Yana muhim omillaridan
biri, ijodiy fikrlash mavzu tanlamaydi.Har bir mavzu g‘oyasidan yangi g‘oya yaratish mumkin.
Demak, ijodiy fikrlashda tasavvur muhim omil hisoblanadi. Tanqidiy fikrlash esa, ma’lum bir
doira atrofidan chiqmagan holda namoyon bo‘ladi. Mavzu tanlaydi, aniqlikka asoslanadi. Tahliliy
munosabat tanqidiy fiklashning mazmuni hisoblanadi. Bu degani,har doim ham tanqidiy fikrlash
malakasi ishga tushirilmaydi.
REFERENCES
1.
Hoshimov K., Nishonova S., Inomova M., Hasanov R. Pedagogika tarixi. – T.:
“Oʻqituvchi”,1996.
2.
Hasanova A. Oʻquvchi yoshlar tarbiyasida ragʻbatlantirish va tanbeh mezoni. –
T.:“Oʻzbekiston”, 1996.
3.
Xodjayeva F.O. Oʻquvchilarni tanqidiy fikrlashga oʻrgatish va uning muhim jihatlari.
/”Zamonaviy ta’lim” ilmiy-amaliy ommabop jurnali, 2017-yil, № 6, 43-47 b.
4.
Turanova Iroda. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini pirls xalqaro baholash dasturiga
tayyorlashda innovatsion texnologiyalarning o‘rni. Zamonaviy ilm-fan va ta’lim istiqbollari.
105
5.
Nasriddinova N. A. Methods for the development of reading literacy of primary school
students through independent thinking. J / International Journal of Health Sciences. –
Hindiston, 2022. –1690-1695-betlar.
6.
https://doi.org/10.53730/ijhs.v6nS5.8968
7.
Abduraxmonova N.N. Bo‘lajak boshlang‘ich sinf o‘qituvchilarini metodik tayyorgarligini
takomillashtirish muammosining pedagogik zaruriyati // Science and innovation
international scientific journal volume 1 Issue 8 UIF-2022: 8.2\ISSN:2181-3337.2114-2121
betlar.
8.
http://scientists.uz/view.php?id=3348http://scientists.uz/uploads/202208/B-432.pdf
9.
7. Abdurakhmanova N.N. Structural and substantive features of improving the
methodological preparation of future elementary school teachers for the intellectual
development of students
//
The field of scientific research International scientific-
online conference Part 4 November 30
th
Colletions of scientific works Warsaw 2022. / 115-
121 betlar.
10.
https://interonconf.org/index.php/pol/article/download/646/607/595
11.
Abdurakhmanova N.N.
The practical situation of improving the methodical preparation of
future elementary school teachers for the intellectual development of students //
France
international scientific-online conference:“Scientific approach to the modern education
system" Part 10, 5th December
. / 174-177 betlar.
12.
https://interonconf.org/index.php/fra/article/view/647
