ISSN:
2181-3906
2024
International scientifijournal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 4 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
861
O‘ZBEK TILIDAGI FONETIK HODISALAR IQBOL MIRZONING “BONU” ROMANI
TAHLILI MISOLIDA
Raxmonqulova Sarvinoz Shavkat qizi
Samarqand davlat chet tillari instituti talabasi
https://doi.org/10.5281/zenodo.11002778
Annotatsiya.
Mazkur maqolada o‘zbek tilidagi fonetik hodisalar haqida so‘z yuritiladi va
Iqbol Mirzoning ‘‘Bonu’’ romani misolida nutqda yuz beradigan turli fonetik o‘zgarishlar va
ularning hosil bo‘lish sabablari ko‘rsatiladi. Har bir fonetik o‘zgarish ba’zi misollar asosida tahlil
qilinadi.
Kalit so‘zlar:
Fonetik hodisalar, kombinator va pozitsion o‘zgarishlar, akkomodatsiya,
dissimilyatsiya, metateza, epenteza, proteza, reduksiya.
PHONETIC PHENOMENA IN THE UZBEK LANGUAGE AS AN EXAMPLE OF THE
ANALYSIS OF THE NOVEL "BONU" BY IQBAL MIRZA
Abstract.
This article talks about phonetic phenomena in the uzbek language and shows
various phonetic changes that occur in speech and the reasons for their formation on the example
of Iqbal Mirza's novel ‘‘Bonu’’. Each phonetic change is analyzed on the basis of some examples.
Keywords:
Phonetic phenomena, combinatorial and positional changes, accomodation,
dissimilation, metathesis, epenthesis, prosthesis, reduction.
ФОНЕТИЧЕСКИЕ ЯВЛЕНИЯ В УЗБЕКСКОМ ЯЗЫКЕ НА ПРИМЕРЕ АНАЛИЗА
РОМАНА ИКБАЛА МИРЗЫ «БОНУ»
Аннотация.
В данной статье говорится о фонетических явлениях в узбекском
языке и показаны различные фонетические изменения, происходящие в речи, и причины их
формирования на примере романа Икбала Мирзы ‘‘Бону’’. Каждое фонетическое
изменение анализируется на основе некоторых примеров.
Ключевые слова:
Фонетические явления, комбинативные и позиционные изменения,
аккомодация, диссимиляция, метатеза, эпентеза, протезa, редукция.
Kirish:
‘‘Fonetika’’ grekcha so‘zdan olingan bo‘lib, ‘‘tovush’’ ma’nosini anglatadi, ya’ni
‘‘tovush haqidagi bo‘lim’’ demakdir. Nutq tovushlari fonetikada o‘rganiladi [5,67].
Fonologiya yo‘nalishining asoschisi N.S.Trubetskoy nutq tovushlarini o‘rganuvchi fan
fonetika, til tovushini o‘rganuvchi fan esa fonologiya hisoblashini ta’kidlaydi.
U fonetika bilan fonologiya o‘rtasidagi farqqa to‘xtalar ekan, fonetika o‘rganilayotgan
tovush yoki tovush kompleksining ma’noga munosabatini nazardan soqit qiladi, deydi. Shuning
uchun fonetikani inson nutqining moddiy (tovush) tomoni haqidagi fan sifatida izohlaydi [3,68].
Boduen de Kurtenening tilshunoslik oldidagi yana bir xizmati shuki, u tilshunoslikka
fonema nazariyasini olib kirdi. Boduen birinchilardan bo‘lib, tovushdan farq qiladigan fonetik
birlikni ajratish zarurligini angladi.
Uning ilmiy faoliyati davomida fonema haqidagi qarashlari o‘zgarib bordi. Shuning uchun
Boduen asarlarida fonemaning xilma-xil talqini ko‘zga tashlanadi [3,23].
L.V.Shcherba keyinchalik fonemaning funksional tomoniga, ya’ni ma’no farqlash
xususiyatiga asosiy e’tiborini qaratdi va psixologik talqindan xalos bo‘ldi. Jumladan, ‘‘Fransuz tili
ISSN:
2181-3906
2024
International scientifijournal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 4 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
862
fonetikasi’’ asarida fonemaga sof funksional tomondan so‘z va uning shakllarini farqlash uchun
xizmat qiladigan tovushlar tipi sifatida yondashadi. U fonemani ajratish uchun tovushning
artikulatsion-akustik xususiyati emas, balki ma’no farqlash xususiyati muhim belgi ekanligini
ta’kidlaydi [3,130].
Muayyan nutq jarayonida tovushlar talaffuzida ma’lum bir fonetik hodisalar ro‘y beradi.
Fonetik o‘zgarishlar 2 guruhga bo‘linadi:
kombinator o‘zgarishlar
va
pozitsion o‘zgarishlar
.
Nutq jarayonida tovushlarning bir-biriga ta’siri natijasida yuzaga keladigan o‘zgarishlar
kombinator o‘zgarishlar
deyiladi [2,35]. Fonetik o‘zgarishlarning bu turiga quyidagilarni
kiritamiz:
1.
Akkomodatsiya
(lotincha accamadatio – moslashuv) keng tarqalgan fonetik
hodisalardan biri bo‘lib talaffuz iqtisodi bilan uzviy bog‘liqdir [1,36].U o‘z navbatida 3ta ichki
guruhlarga bo‘linadi. Ular:
1.Keyingi tovushning ekskursiyasi o‘zidan oldin kelgan tovushning rekursiyasiga
moslashsa,
progressiv akkomodatsiya
deyiladi [1,36]. Misol uchun,
1.Yana o‘sha toshlar og‘rig‘ini his qilishim,
g‘anim
ga ham ravo ko‘rmaydigan kunlarni qaytadan
yashab o‘tishimga to‘g‘ri keldi [6,9].
2.O‘ylay-o‘ylay dorilfununga
qaytish
ga
qaror
qildim [6,94]. Bu gaplarda
g‘anim qaytish
va
qaror
so‘zlaridagi
q va g‘
chuqur til orqa undoshi ta’sirida
a
til oldi unlisi talaffuzda til orqa unlisi
singari talaffuz etiladi.
2.
Regressiv akkomodatsiya –
progressiv akkomodatsiyaning tamoman aksi. Aksincha,
agar oldingi tovushning rekursiyasi keyingi tovushning ekskursiyasiga moslashsa, progressiv
akkomodatsiya deb ataladi [1,36].
1.Aksiga olib, u kishi bizga
dars
bermas ekan [6,95].
2.Avvalgidek a’lo bo‘lmasa ham ‘‘o‘g‘il bola baho’’ bilan bilan o‘qishni tugatib,
diplom
ni qo‘lga
kiritdim [6,95]. Bu gaplardagi
dars
,
diplom
so‘zlarida
a
,
i
til oldi unlilaridan oldin kelgan
d
tovushi nutqda yumshoqroq talaffuz etiladi.
3.
Domla
ning qalin ko‘zoynagi ortidan qorachiqlari ‘‘yilt-yilt’’ etdi-yu, bosh eggancha sukutga
cho‘mdi [6,97].
4.Bir-birlariga juda mos: ikkovi ham o‘qigan, madaniyatli, ilmli,
dunyoqarashi
keng, palagi pok
insonlar [6,104]. Bu gaplarda esa
domla
va
dunyoqarash
so‘zlaridagi
o
va
u
til orqa unlilaridan
oldin kelgan
d
tovushi nutqda qattiqroq talaffuz qilinadi.
Bundan shunday xulosaga kelishimiz
mumkinki, til oldi unlilari ( a, e, i )dan oldin kelgan undoshlar yumshoqroq, til orqa unlilari (
o, u, o‘)dan oldin kelgan undoshlar qattiqroq talaffuz etiladi.
3.Qo‘shni kelgan tovushlarning bir-biriga ta’siri natijasida ularning artikulatsiyasi
moslashuvi
o‘zaro akkomodatsiya
deyiladi [1,36].
Hayotda bitta ham ishonadigan, suyanadigan,
maslahat
so‘raydigan, chalkash vaziyatdan olib
chiqadigan, yo‘l ko‘rsatadigan odam topolmasang, bundan
ortiq
fojia bo‘lmasa kerak [6,135].
Ushbu gapda qatnashgan
maslahat
so‘zida
s
undoshi ta’sirida
l
undoshi jarangsizroq talaffuz
etiladi,
l
undoshi ta’sirida esa
s
undoshi shovqinliroq talaffuz etiladi.
Ortiq
so‘zida esa
r
undoshi
ta’sirida
t
shovqinliroq,
t
undoshi ta’sirida
r
jarangsizroq talaffuz etiladi.
Bundan ko‘rinib
turibdiki, akkomodatsiyaning bu turi, ko‘pincha, sonor tovushlar va jarangsiz tovushlar yonma-
yon kelganda hosil bo‘ladi.
ISSN:
2181-3906
2024
International scientifijournal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 4 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
863
2.
Assimilyatsiya
lotincha
‘‘assimilatio’’ so‘zidan olingan bo‘lib, ‘‘o‘xshashlik’’ degan
ma’noni anglatadi. Tovushlarning o‘zaro bir-biriga ta’siri natijasida biri ikkinchisiga o‘xshab
ketishi assimilyatsiya hodisasi deyiladi [2,37]. Assimilyatsiya ham akkomodatsiya singari bir
necha ichki guruhlarga bo‘linadi.
1.Oldinda kelayotgan tovush keyingisiga ta’sir o‘tkazib, uni o‘ziga o‘xshatib olsa,
progressiv assimilyatsiya
ro‘y beradi [2,37].
1.Chidolmadim, choynakni choy-poyi bilan yuziga qaratib
otdim
[6;208].
2.Bu tush Olmos ko‘p takrorlaydigan baytni menga eslatdi [6,175]. Ushbu gaplarda qatnashgan
otdim
,
bitdi
so‘zlari talaffuzda
ottim
,
bitti
tarzida aytiladi. Ya’ni
t
undoshi
d
undoshini o‘ziga
o‘xshatib oladi.
2.Keyingi kelayotgan tovush o‘zidan oldingisini o‘ziga o‘xshatib olsa,
regressiv
assimilyatsiya
deyiladi [2,37].
1.Usiz havo yetishmayotgandek, ovqat
tuzsiz
va taxirdek [6,232].
2.Ularga
so‘zsiz
ergashib, tavakkalga takya qilib boraverdim [6,216].
3.Adashmasam, men izlagan inson
Sizsiz
[6,7]. Ushbu gaplardagi
tuzsiz
,
so‘zsiz
,
sizsiz
so‘zlarida
s
jarangsiz undoshi ta’siri tufayli
z
jarangli undoshi
s
tarzida, ya’ni
tussiz
,
so‘ssiz
,
sissiz
tarzida
talaffuz qilinadi.
3.
Dissimilyatsiya
termini lotincha ‘‘dissimilation’’ so‘zidan kelib chiqqan bo‘lib,
‘‘o‘xshamaslik’’ ma’nosini anglatadi. Talaffuz jihatdan bir-biriga yaqin bo‘lgan tovushlardan biri
o‘zining fiziologik yoki akustik xususiyatlarini o‘zgartirib yuborsa, bunday hodisa dissimilyatsiya
deyiladi [2,38].
1.Sizlarga foydam tegmayapti,
zararim
ham tegmasligi kerak, – dedim [6,98]. Ushbu gapdagi
zarar
so‘zi talaffuzda
zaral
tarzida aytiladi. 2.Akangga pul
zaril
ekan, bobongning
hovlisini savdoga qo‘yibdi [6,60]. Yuqorida keltirilgan gapda
zaril
so‘zi
zarur
so‘zining
o‘zgargan shaklidir.
4.
Diereza
so‘zdagi tovushlardan birini talaffuz qilmay tushirib qoldirishdir [2,38].
1.U sevgi yo‘q deb hisoblar, ko‘ngil – odamning eng
xavfli
dushmani, derdi [6,27].
2.Bir-ikki kun nafas
rostlab
olay, zo‘rg‘a topgan do‘stimni bezdirib qo‘ymaslik uchun aytajak
gaplarimni bir taroziga solib, tortib olay [6,9]. Bu gaplarda qatnashgan
xavfli
,
rostlab
so‘zlarini
talaffuz qilganimizda nutqda
v
va
t
tovushlari tushib qolib, diereza hodisasi yuzaga keladi.
3.Shoira qizlarning
gazet
larda chiqadigan bir xil suratlariga taqlidan ko‘rsatkich barmog‘imni
iyagimga qo‘yib jilmaydim [6,14]. Ushbu gapda qatnashgan
gazet
so‘zi
gazeta
so‘zining
dierezaga uchragan shakli hisoblanadi.
5.
Metateza
yonma-yon turgan tovushlarning o‘rin almashishi hodisasidir [2,38].
1.Onam ‘‘Voy o‘lay!’’ degancha elakni
supra
ga changitgancha tashlab, kovushini ham oyog‘iga
ilmay, darvozaxonaga yugurdi [6,47].
2.Bir kuni onam
surpa
yoyib, laplaplatib elak urar, to‘rning mayda ko‘zlaridan to‘kilayotgan un
barxan bo‘lib uyilardi [6,47]. Birinchi gapda qo‘llanilgan
supra
so‘zi imloviy jihatdan to‘g‘ri
yozilgan, ikkinchi gapda esa
surpa
so‘zi
surpa
so‘zining metateza hodisasiga uchragan
variantidir. Lekin ikkala gapda ham bu so‘zlar bir xil ma’noni ifodalash uchun, ya’ni xamir yoyish,
non yasash uchun mo‘ljallangan ro‘zg‘or buyumi ma’nosida qo‘llanilgan.
ISSN:
2181-3906
2024
International scientifijournal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 4 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
864
6.
Gaplologiya
ikki yonma-yon turgan tovush yoki o‘xshash bo‘g‘inlardan birining tushib
qolish hodisasidir [2,38].
1.Sakkiz-to‘qqiz yoshimda dadam poytaxtda bo‘ladigan kursdoshlari uchrashuviga meniyam
olib
borgandi
[6,127].
2.Buncha mablag‘ bilan bemalol Yevropaga, Germaniyaga
oborib
davolatsa bo‘lardi [6,263]. Bu
ikkala gapdagi
olib bormoq
va
obormoq
so‘zlarini solishtiradigan bo‘lsak, ikkinchi gapdagi
obormoq
so‘zi
olib bormoq
fe’lining gaplologiya hodisasiga uchragan shakli hisoblanadi, ammo
ikkala so‘z ham bir ma’noni ifodalash uchun qo‘llanilmoqda.
7.
Epenteza
so‘zlarga ularning tarkibida yo‘q bo‘lgan tovushlarning qo‘shilib aytilishi
hodisasidir [2,38].
1.Bu xalq
tabiatan
yaltir-yulturga o‘ch bo‘lishini bilardim, lekin ko‘zguga ishqibozligini endi
ko‘rdim [6,228].
2.Voajab, shu
fikr
miyamda qayta uyg‘ongan payt chol ko‘zlarimga muloyim qarab yana gap
boshladi [6,76].
3.Ha, bolam-a, bosh bilan vujud,
aql
bilan yurak
doim
muvofiq kelavermaydi [6,86]. Ushbu
gaplarda qo‘llanilgan
tabiatan
,
doim
so‘zlarida talaffuzda bir
y
tovushi,
fikr
,
aql
so‘zlarida bir i
tovushi qo‘shib talaffuz qilinadi va bu epenteza hodisasini yuzaga keltiradi.
8.
Proteza
–
so‘z boshida bir unlining orttirilishi [5,75].
1.Men o‘rnimdan turib,
stol
ning narigi tomoniga o‘tib oldim [6,207].
2.Bu so‘zlashuvlar
SMS
larga, SMSlar uzoq suhbatlarga ulanib, bir-birimizga beixtiyor bog‘lanib
qoldik [6,17]. Stol va SMS so‘zlarini talaffuz qilganimizda nutqda bir
i
unli tovushi orttiriladi,
ya’ni istol, iSMS tarzida talaffuz qilinadi.
Bu fonetik hodisa, asosan, chet tillaridan o‘zbek tiliga
o‘zlashtirilgan so‘zlarda ro‘y beradi.
9.
Apakopa
– o‘zak oxiridagi tovush tushishi [5,75].
1.Shunday qilib,
jamoa
ning ko‘pchiligi menga ro‘yxush bermay qo‘ydi [6,114].
2.– Bonujon, uxladingmi? – dedi
past
tovushda [6,105].
3.– Hech kim undan
baland
baholamadi, insoflisi shu ekan, – dedi opaginam o‘zini oqlab [6,258].
Nutq jarayonida
jamoa
,
past
,
baland
so‘zlari apakopa hodisasiga uchrab,
jamo
,
pas
,
balan
tarzida talaffuz qilinadi, ya’ni so‘z oxiridagi tovush talaffuzda tushib qoladi.
10.
Sinkopa
– unlilarning qisqa talaffuz etilishi [5,75].
1.Menimcha, aynan
direktor
ning iltimosiga ko‘ra tumandan tekshiruv keldi [6,114].
2.Quyuq ovqat tortilgandan keyin hammalari hovliga chiqib,
gubernator
ni kuzatib qaytishdi
[6,233].
3.Bir vaqtlar o‘ris matbuoti mashhur
kombinator
Ostap Bender timsoli yaratilishida Turg‘un
Hasanov degan bizning yurtdoshimiz faoliyati asos bo‘lgani haqida yozgandi [6,279]. Ushbu
gaplarda qo‘llanilgan
direktor
,
gubernator
va
kombinator
so‘zlarining oxirgi bo‘g‘inidagi
o
unlisi qisqa talaffuz qilinishi natijasida sinkopa hodisasi yuzaga kelyapti.
11
.Prokopa
– so‘z boshida undoshning tushishi [5,75]. Masalan,
yag‘och
–
ag‘och
,
yilon
–
ilon
kabilar bunga misol bo‘ladi.
12.
Eliziya
– unli bilan tugagan va unli bilan boshlangan ikki so‘zning qo‘shilishi natijasida
tovushlardan birining tushishi [5,75].
ISSN:
2181-3906
2024
International scientifijournal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 4 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
865
1.Biz o‘z holimizcha vositasiz falakka ko‘tarila olmaganimizdek, o‘lmay turib zamin bag‘riga
butkul
kirolmaymiz
[6,10].
2.U aytdiki, asli jurnalist bo‘lmoqchi ekan-u, ammo padarining qaroriga qarshi
borolmay
, buyuk
hamqishlog‘i Sinoga izdosh tushibdi [1,17].
3.Qo‘rqamanki, birovning iztiroblari tez badingizga urib, ko‘ngil darchangizni taraqlatib yopib
olmasmikansiz
, tanasi boshqa dardingni bilmaganidek, anduhlarimni tushunmasdan zada bo‘lib
meni ‘‘qora ro‘yxat’’ga qo‘shib
qo‘ymasmikansiz
[6,9]. Ushbu gaplardagi
kirolmaymiz
,
borolmay
,
olmasmikansiz
,
qo‘ymasmikansiz
so‘zlari tarkibidagi bir unli tovushning tushib
qolishi natijasida eliziya hodisasi ro‘y beryapti.
13.
Sinerezis
– so‘z tarkibida yondosh qo‘llangan ikki unlining diftonglashuvi [4,84].
1.
Jamoat
ulovida yurishning ham o‘ziga yarasha gashti bo‘ladi, a? [6,32].
2.Meni oyatlar allalab uxlatib-uyg‘otgan, bobomning vazmin
qiroati
qon-qonimga singib ketgan
edi [6,12].
3.U bo‘yniga osig‘li
fotoapparat
ini sozlab, meni mo‘ljalga olyapti [6,14]. Ushbu gaplardagi
jamoat
,
qiroat
,
fotoapparat
so‘zlarida yonma-yon kelgan unlilardan biri talaffuzda tushib qoladi,
ya’ni
jamot
,
qirot
,
fotapara
t tarzida aytiladi.
Pozitsion o‘zgarishlar
– tovushlarning so‘zdagi joylashuviga qarab talaffuzda tushib
qolishi, o‘zgarishi. Bunday o‘zgarishlar 3 turli bo‘ladi:
a)
Reduksiya –
unli fonemaning urg‘usiz bo‘g‘inda kuchsizlanishi [4,81].
1.Kuni kecha mehmon
bilan
to‘lib-toshgan, dasturxoni yig‘ilmaydigan xonadonga
birov
qadam
bosmay qo‘ydi [6,103].
2.Bugun feysbukdagi tabriklar,
tilak
larni o‘qib, chappar gullagan bodom-u giloslarni ko‘rib,
dimog‘imga bol hidi urilganday bo‘ldi [6,152]. Yuqorida keltirilgan gaplarda
bilan
,
birov
,
tilak
so‘zlarida urg‘u ikkinchi bo‘g‘inga tushganligi bois, birinchi bo‘g‘indagi
i
unlisi talaffuzda bilinar-
bilinmas talaffuz qilinadi.
b) So‘z oxiridagi ochiq bo‘g‘inda tor unlilarning biroz kengayishi [4,81]. 1.Gulshan opam
onamga qo‘ng‘iroq qilib
qoldi
[6,153].
2.Bugun egizaklarning tug‘ilgan
kuni
[6,244]. Ushbu gaplardagi
qoldi
,
kuni
so‘zlaridagi
i
tor
unlisi kengroq talaffuz qilinadi.
d) Jarangli undoshlarning so‘z oxirida jarangsizlanishi [4,81]. Masalan,
1.Bir kuni
kitob
o‘qib ko‘zim
charchab
, mehmonxonaga chiqsam, Dilbar xirgoyi
qilib
dasturxon
tuzayapti [6,188]. Ushbu gapda ajratib ko‘rsatilgan
kitob, charchab, qilib
so‘zlarida
b
jarangli
undoshi talaffuzda jarangsiz jufti
p
ga monand talaffuz etiladi.
Xulosa qilib aytadigan bo‘lsak, har bir tilda mavjud bo‘lganidek, o‘zbek tilida ham fonetik
hodisalar mavjud. O‘zbek tilidagi fonetik o‘zgarishlar 2 guruhga, ya’ni kombinator va pozitsion
o‘zgarishlarga bo‘linib, ular ham o‘z navbatida bir nechta ichki guruhlarga bo‘lib o‘rganiladi.
Fonetik hodisalar, asosan, nutqda talaffuz qulayligiga erishish uchun hosil qilinadi.
ISSN:
2181-3906
2024
International scientifijournal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 4 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
866
REFERENCES
1.
Abduazizov.A. Tilshunoslik nazariyasiga kirish.
–
Toshkent: ‘‘Sharq’’ nashriyot-matbaa
aksiyadorlik kompaniyasi bosh tahririyati, 2010.
–
176 b.
2.
Irisqulov.M. Tilshunoslikka kirish.
–
Toshkent: ‘‘Yoshlar matbuoti’’, 2009.
–
263 b.
3.
Nurmonov.A. Struktur tilshunoslik: ildizlari va yo‘nalishlari.
–
Toshkent: ‘‘Ta’lim’’
nashriyoti, 2009.
–
160 b.
4.
Xayrullayev.X. Eshboyeva.O. va Rahmatova.D. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. O‘MM.
–
Samarqand, 2022.
–
258 b.
5.
Xolmanova.Z. Tilshunoslikka kirish.
–
Toshkent, 2007.
–
177 b.
6.
Iqbol Mirzo. Bonu.
–
Toshkent: ‘‘Factor books’’, 2022.
–
288 b
