Noyabr, 2024-Yil
8
MEHNAT SHARTNOMASI TARAFLARINING MODDIY JAVOBGARLIGI
Abdullayeva Ozoda Tohir qizi
Muxammadiyeva Muhayyo Alisher qizi
Jizzax viloyati yuridik texnikum o‘quvchilari.
https://doi.org/10.5281/zenodo.14272778
Annotatsiya.
Ushbu maqolada mehnat munosabatlarida javobgarlik, intizomiy
javobgarlikning turlari, moddiy javobgarlikning yuzaga kelishi, xodimning hayoti va sog‘lig‘iga
yetkazilgan zarar haqida yoritilgan.
Kalit so‘zlar:
javobgarlik, xodimning hayoti, moddiy javobgarlik, zarar, mehnat intizomi,
ish beruvchi, xodim.
МАТЕРИАЛЬНАЯ ОТВЕТСТВЕННОСТЬ СТОРОН ТРУДОВОГО ДОГОВОРА
Абстрактный.
В данной статье рассмотрена ответственность в трудовых
отношениях, виды дисциплинарной ответственности, возникновение материальной
ответственности, причинение вреда жизни и здоровью работника.
Ключевые слова:
ответственность, жизнь работника, материальная
ответственность, ущерб, трудовая дисциплина, работодатель, работник.
FINANCIAL RESPONSIBILITY OF THE PARTIES TO THE EMPLOYMENT
CONTRACT
Abstract.
This article describes responsibility in labor relations, types of disciplinary
liability, the occurrence of material liability, damage to the life and health of an employee.
Key words:
responsibility, employee's life, financial responsibility, damage, labor
discipline, employer, employee.
Mehnat munosabatlarida javobgarlik bilan bog‘liq nazariyalar hamda qonun hujjatlarini
tahlil qilish orqali intizomiy javobgarlikning ikki turi mavjudligini ko‘rish mumkin. Bular umumiy
intizomiy javobgarlik va maxsus intizomiy javobgarlik. Umumiy intizomiy javobgarlik ichki
mehnat tartibi qoidalari bilan belgilanadi va uni qo‘llashning alohida o‘ziga xos xususiyatlari bilan
ajralib turmaydi. Maxsus intizomiy javobgarlik intizom to‘g‘risidagi ustavlar va nizomlar
belgilanadi. Maxsus intizomiy javobgarlik tatbiq etiladigan shaxslar, intizomiy javobgarlikka
tortishga vakolat berilgan shaxslar va organlarning doirasi, qo‘shimcha jazo chorasining
mavjudligi, shuningdek berilgan jazo ustidan shikoyat qilish tartibi jihatidan umumiy intizomiy
javobgarlikdan farq qiladi.
Intizomiy javobgarlikning hamma turlariga quyidagi belgilar xosdir:
Noyabr, 2024-Yil
9
faqat qonunlarda va intizom ustavlarida, nizomlarda ko‘rsatilgan jazolarni berish mumkin;
mehnat intizomi buzilgan har bir hol uchun faqat bitta intizomiy jazo chorasi qo‘laniladi;
jazo berishda sodir etilgan nojo‘ya harakatning og‘ir-yengilligi, u sodir etilgan vaziyat, xodimning
oldingi ishi va xulq-atvori e’tiborga olinishi kerak;
intizomiy jazo bevosita nojo‘ya xatti-harakat sodir qilinganligi ma’lum bo‘lgandan keyin
qo‘llaniladi.
Amaldagi mehnat qonunchiligiga muvofiq, mehnat shartnomasining bir tarafi (ish beruvchi
yoki xodim) mehnat vazifalarini bajarishi munosabati bilan boshqa tarafga yetkazilgan zararni
mehnat to‘g‘risidagi qonun hujjatlarida belgilangan qoidalarga asosan qoplashi lozim.
Yetkazilgan zararni bunday tarzda qoplash majburiyati mehnat huquqi bo‘yicha moddiy
javobgarlik deb ataladi.
Moddiy javobgarlik tushunchasi va asoslari mehnat shartnomasining muhim qismi bo‘lib,
tomonlarning bir-birlari oldidagi javobgarligi hisoblanadi. Mehnat munosabatlarida moddiy
javobgarlik – ish beruvchi va xodim o‘rtasida o‘zaro mulkiy xususiyatga ega bo‘lgan zarar
yetkazish natijasida yuzaga keluvchi zararni qoplash majburiyati hisoblanadi.
Ta’kidlash lozimki, bugungi kunda mehnat munosabatlarida xodimning hayoti va
sog‘lig‘iga yetkazilgan zararni qoplash bo‘yicha majburiyatlarning mehnat yoki fuqarolik
huquqiga sohaviy taalluqliligi haqida yagona qarashlar mavjud emas. Xodimning hayoti va
sog‘lig‘iga yetkazilgan zararni qoplash bilan bog‘liq munosabatlarni ko‘pchilik mualliflar mutlaq
fuqarolik-huquqiy munosabatlar sifatida e’tirof etib, zararni qoplash bo‘yicha munosabatlar
mehnat munosabatlari yoki uning elementlari emas deb hisoblaydi. Bu guruhdagi olimlar fikriga
ko‘ra, shaxsga yetkazilgan zarar uning mehnat huquqlarini emas, balki muhim shaxsiy huquq,
fuqarolik qonunchiligi normalari bilan muhofaza qilinadigan hayot va sog‘liqqa zarar yetkazish
hisoblanadi va alohida huquq buzilishidan kelib chiqadigan majburiyat bo‘lib hisoblanadi. Zarar
yetkazishdan kelib chiqadigan munosabatlar hatto, jabrlanuvchi va zarar yetkazuvchi o‘rtasida
mehnat munosabatlari bo‘lgan taqdirda ham fuqarolik-huquqiy munosabatlar bo‘lib hisoblanadi.
Moddiy javobgarlik bir qancha huquq sohalarida mavjud bo‘lib, u huquqiy munosabat
ishtirokchilarining o‘zaro yetkazgan zararlarini qoplashini nazarda tutadi. Mehnat
munosabatlarining ishtirokchilari ish beruvchi va xodim bo‘lib, ularning mehnat munosabatlari
bilan bog‘liq ravishda bir-biriga zarar yetkazishi moddiy javobgarlikni vujudga keltiradi.
Moddiy javobgarlik yuridik javobgarlikning bir turi hisoblanib, bundan tashqari, yuridik
javobgarlikning jinoiy, ma’muriy, fuqarolik-huquqiy, intizomiy javobgarlik kabi turlari mavjud.
Noyabr, 2024-Yil
10
Moddiy javobgarlik ulardan farqli ravishda, huquqbuzarlikning oqibatida moddiy zarar
yetkazilganda yuzaga keladi. Aynan bir turdagi huquqiy munosabatlardan bir paytning o‘zida turli
xil javobgarlik kelib chiqishi mumkin. Masalan, xodimning jinoiy qilmishi natijasida korxonaning
mulki o‘zlashtirilsa, mazkur xodim tegishli jinoyati uchun jinoiy javobgarlikka tortiladi va bir
paytning o‘zida korxonaning mulkiga yetkazilgan zarar uchun xodimning ish beruvchining
oldidagi moddiy javobgarligi ham vujudga keladi va xodim korxonaga yetkazilgan mulkiy zararni
to‘lab berishi lozim. Shu singari moddiy javobgarlik ma’muriy javobgarlik hamda intizomiy
javobgarlik bilan ham birga yuzaga kelishi mumkin.
Moddiy javobgarlik xodimda ham, ish beruvchida ham yuzaga kelishi mumkin. Shu bois
moddiy javobgarlik bilan bog‘liq munosabatlarning sub’yekti ish beruvchidan tashqari xodim ham
bo‘lishi mumkin. Mehnat kodeksida ham ish beruvchining, ham xodimning moddiy javobgarligi
belgilab qo‘yilgan.
Har qanday yuridik javobgarlikning yuzaga kelishi uchun muayyan asoslar bo‘lishi
zarurligi singari moddiy javobgarlikning yuzaga kelishining ham muayyan asoslari va shartlari
mavjud. Bunday asoslar yuridik javobgarlikni belgilashning muhim jihatlari hisoblanadi va
ularning mavjud bo‘lmasligi yuridik javobgarlikni istisno etilishiga olib keladi.
Moddiy javobgarlikning yuzaga kelishi uchun, avvalo, mehnat huquqbuzarligi tarkibi
bo‘lishi lozim. Mehnat kodeksining 318-moddasida moddiy javobgarlikning yuzaga kelish
shartlari belgilangan bo‘lib, unga ko‘ra mehnat shartnomasining bir tarafi o‘zining g‘ayrihuquqiy
aybli xulq-atvori (harakati yoki harakatsizligi) natijasida boshqa tarafga yetkazgan zarari uchun,
basharti ushbu kodeksda boshqacha holat nazarda tutilmagan bo‘lsa, moddiy javobgar bo‘ladi.
Mehnat shartnomasi tarafining moddiy javobgarligi, agar ushbu Kodeksda yoki boshqa
qonunlarda boshqacha tartib nazarda tutilmagan bo‘lsa, mehnat shartnomasi tarafining aybli
g‘ayriqonuniy qilmishi (harakati yoki harakatsizligi) natijasida ushbu shartnomaning boshqa
tarafiga yetkazilgan zarar uchun hamda aybli g‘ayriqonuniy qilmish va yetkazilgan zarar
o‘rtasidagi sabab-oqibat aloqasi mavjudligi uchun yuzaga keladi. Mehnat shartnomasi taraflaridan
har biri o‘ziga yetkazilgan moddiy ziyonning miqdorini isbotlashi shart.
Mazkur
elementlardan
birortasining mavjud bo‘lmasligi o‘z-o‘zidan moddiy
javobgarlikning yuzaga kelishiga monelik qiladi.
Mehnat bilan bog‘liq bo‘lgan ijtimoiy munosabatlar davomida bu munosabat
ishtirokchilari tomonidan huquqqa xilof bo‘lgan xatti-harakatlarga yo‘l qo‘yilishi tufayli muayyan
hollarda mehnat shartnomasining muhim shartlari bilan bevosita bog‘liq bo‘lmagan tarzda zarar
yetkazilishi bilan bog‘liq bo‘lgan majburiyatlarni yuzaga keltiradi va bunday munosabatlarda
Noyabr, 2024-Yil
11
ko‘pincha xodim jabrlangan shaxs sifatida ish beruvchi esa zarar yetkazgan shaxs sifatida
namoyon bo‘ladi.
Moddiy javobgarlik asosi bu huquqbuzarlik emas, balki zararning mavjudligi hisoblanadi.
Chunki moddiy javobgarlik huquqbuzarlik bo‘lmagan taqdirda ham vujudga kelishi
mumkin. O‘z navbatida, mehnat munosabatlari bilan bog‘liq huquqbuzarlik sodir etilish fakti,
moddiy zarar yetmagan taqdirda boshqa turdagi – ma’muriy, jinoiy, intizomiy javobgarlikni
keltirib chiqaradi.
Xodim va ish beruvchi zimmalariga yuklangan o‘zaro moddiy javobgarlik haqidagi
huquqiy majburiyatlar mehnat munosabatlari barqarorligini va uning ishtirokchilari manfaatlarini
ta’minlashning muhim vositalaridan sanaladi.
Xodimga va ish beruvchiga yetkazilgan zarar uchun moddiy javobgarlik va uning asosiy
tamoyillari deganda, moddiy javobgarlikni tartibga solish bilan bog‘liq eng muhim qoidalar
nazarda tutilib, ushbu tamoyillar normativ-huquqiy hujjatlarda ifodalangan.
Mehnat vazifalarini bajarishi munosabati bilan xodimning hayoti va sog‘lig‘iga
yetkazilgan zararni qoplash bilan bog‘liq eng muhim tamoyillar O‘zbekiston Respublikasining
Konstitutsiyasida belgilangan.
Ta’kidlash lozimki, xodimning hayoti va sog‘lig‘iga yetkazilgan zararni qoplash institutini
huquqiy tartibga solishda turli sohaga oid normalar (fuqarolik, mehnat, sug‘urta huquqi) bir-biri
bilan chambarchas bog‘lanib ketgan. Bu eng avvalo, xodimning hayoti va sog‘lig‘i mutlaq
huquqlar bo‘lib, birinchi navbatda fuqarolik-huquqiy normalar orqali himoya qilinishi bilan
izohlanadi. Zarar yetkazishdan kelib chiqadigan majburiyatlar institutida xodimning hayoti va
sog‘lig‘iga yetkazilgan zararni qoplashda O‘zbekiston Respublikasining Fuqarolik kodeksi muhim
o‘rin egallaydi. Ushbu kodeksning 57-bobida zararni qoplash to‘g‘risida nafaqat umumiy qoidalar,
balki maxsus normalar ham nazarda tutilgan.
Jumladan, O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining 1005 – 1016-moddalari
xodimning hayoti va sog‘lig‘iga yetkazilgan zararni qoplashga oid normalarni o‘z ichiga olgan
bo‘lib, unda mazkur munosabat ishtirokchilari tomonidan rioya qilinishi lozim bo‘lgan eng muhim
umumiy va maxsus qoidalar mujassamlashgan.
Ayni vaqtda xodimning hayoti va sog‘lig‘iga yetkazilgan zararni qoplashda O‘zbekiston
Respublikasi Mehnat kodeksining 19-bobi qoidalari ham muhim o‘rin egallaydi. O‘zbekiston
Respublikasi Mehnat kodeksining mazkur bobida o‘z mehnat vazifalarini bajarish bilan bog‘liq
holda xodimga yetkazilgan zararni qoplash majburiyati mustahkamlangan.
Noyabr, 2024-Yil
12
O‘zbekiston Respublikasi Mehnat kodeksiga muvofiq ish beruvchi xodimlar mehnatini
tashkil qilishi, qonunlar va boshqa normativ hujjatlarda, mehnat shartnomasida nazarda tutilgan
mehnat sharoitlarini yaratib berishi, mehnat va ishlab chiqarish intizomini ta’minlashi, mehnat
muhofazasi qoidalariga rioya etishi, xodimlarning ehtiyoj va talablariga e’tibor bilan qarashi,
ularning mehnat va turmush sharoitlarini yaxshilab borishi, ushbu Kodeksga muvofiq jamoa
shartnomalarini tuzishi shart.
O‘zbekiston Respublikasi Mehnat kodeksining 319-moddasiga ko‘ra, ish beruvchining
xodim oldidagi moddiy javobgarligi qonunda nazarda tutilganidan kam bo‘lishi mumkin emasligi
nazarda tutilgani holda xodim ish beruvchi oldida qonunda nazarda tutilganidan ko‘p moddiy
javobgarlikka tortilishiga yo‘l qo‘yilmasligi belgilab qo‘yilgan.
Ish beruvchi quyidagi hollarda xodimga yetkazilgan ziyonning o‘rnini qoplashi shart:
xodim mehnat qilish imkoniyatidan g‘ayriqonuniy ravishda mahrum qilinganda;
xodimning hayoti yoki sog‘lig‘iga ziyon yetkazilganda;
xodimga ish haqi to‘lash va unga to‘lanishi lozim bo‘lgan boshqa to‘lovlar
kechiktirilganda;
xodimning mol-mulkiga ziyon yetkazilganda.
Agar ish beruvchining qonunga xilof harakatlari (harakatsizligi) bilan xodimga jismoniy
yoki ma’naviy azob yetkazilgan bo‘lsa, xodimga yetkazilgan ma’naviy ziyon kompensatsiya
qilinishi lozim.
Yuqridagilardan xulosa qilib aytganda, bunda mehnat qonunchiligi xodim moddiy
imkoniyatlari ish beruvchining imkoniyatlaridan har doim kam ekanligi, zarar xodim tomonidan
mehnat vazifalarini bajarishi, ya’ni ish beruvchi manfaati yo‘lida harakat qilishi oqibatida kelib
chiqishi, shuningdek xodim va uning oila a’zolari ijtimoiy himoyasi ta’minlanishi kerakligini
nazarda tutadi. Bundan tashqari, xodim mehnat vazifalarini ish haqi evaziga bajarib kelib,
tadbirkorlik tavakkalchiligidan farqli ravishda katta daromad yoki foyda olishni ko‘zlamaydi. Shu
boisdan xodim javobgarligining ham chegarasi bo‘lishi ijtimoiy adolat va huquqiy tamoyillarga
mos keladi.
REFERENCES
1.
Mehnat huquqi. Darslik. Mas’ul muharrir: prof. M.A.Usmanova. –T.: TDYU nashriyoti,
2019. – 521-bet.
Noyabr, 2024-Yil
13
2.
Idoraviy mansubligi, mulkchilik va xo‘jalik yuritish shakllaridan qat’i nazar, korxona,
muassasa, tashkilot ichki mehnat tartibining namunaviy qoidalari (ro‘yxat № 746,
14.06.1999 y.).
3.
O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining 1998-yil 17-apreldagi 12-sonli «Sudlar
tomonidan mehnat shartnomasi (kontrakti)ni bekor qilishni tartibga soluvchi qonunlarning
qo‘llanilishi haqida»gi qarori 34-bandi.
4.
O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining 2000-yil 28-apreldagi 7-sonli «Ma’naviy
zararni qoplash haqidagi qonunlarni qo‘llashning ayrim masalalari to‘g‘risida»gi qarori.
5.
O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining 2003-yil 19-dekabrdagi 18-sonli «Mehnat
vazifalarini bajarishi munosabati bilan xodimning hayoti va sog‘lig‘iga yetkazilgan zararni
qoplashga oid nizolar bo‘yicha sud amaliyoti haqida»gi qarori .
6.
Mehnat kodeksi.
