ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 1 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
11
IQLIM O‘ZGARISHI VA XALQARO HUQUQ: PARIJ KELISHUVI VA YURIDIK
MASALALAR
Hamroyeva Ozoda Alisher qizi
TDYU huzuridagi M.S. Vosiqova nomidagi akademik litsey talabasi.
https://doi.org/10.5281/zenodo.14594443
Annotatsiya. Iqlim o‘zgarishi XXI asrning eng dolzarb global muammolaridan biri bo‘lib,
uning salbiy oqibatlari butun dunyo mamlakatlariga ta’sir qilmoqda. Birlashgan Millatlar
Tashkiloti (BMT) tomonidan qabul qilingan Parij kelishuvi (2015-yil) iqlim o‘zgarishiga qarshi
kurashda xalqaro hamkorlikning yangi davrini boshlab berdi. Ushbu maqolada Parij kelishuvi
mazmuni, xalqaro huquq doirasidagi majburiyatlar va iqlim o‘zgarishi bilan bog‘liq yuridik
masalalar tahlil qilinadi.
Kalit so'zlar: Iqlim o‘zgarishi, Xalqaro huquq, Parij kelishuvi, Iqlim adolati, Atrof-muhit
migratsiyasi,
Xalqaro
javobgarlik,
Kompensatsiya,
Loss
and
Damage
mexanizmi,
Rivojlanayotgan mamlakatlar, Monitoring va hisobot berish, Moliyaviy resurslar, Texnologik
tingsizlik, Yuridik majburiyatlar, Migrantlar huquqlari, Kelishuvning amalga oshirilishi, Xalqaro
hamkorlik.
STATE BUDGET REVENUE SYSTEM
Abstract. Climate change is one of the most pressing global issues of the 21st century, and
its negative effects are impacting countries worldwide. The Paris Agreement (2015), adopted by
the United Nations, marks the beginning of a new era of international cooperation in the fight
against climate change. This article analyzes the content of the Paris Agreement, its obligations
under international law, and legal issues related to climate change.
Keywords: Climate environmental security, international law, Paris development, Climate
justice, Environmental migration, international security, Compensation, Loss and Damage
mechanism, Developing factors, Monitoring and reporting, Financial resources, Technological
silence, Legal security, Migrants' rights, Association of the Agreement, international cooperation.
СИСТЕМА ДОХОДОВ ГОСУДАРСТВЕННОГО БЮДЖЕТА
Аннотация. Изменение климата является одной из наиболее актуальных
глобальных проблем XXI века, и его негативные последствия затрагивают все страны
мира. Парижское соглашение, принятое Организацией Объединенных Наций в 2015 году,
открыло новую эпоху международного сотрудничества в борьбе с изменением климата. В
ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 1 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
12
данной статье рассматриваются содержание Парижского соглашения, обязательства в
рамках международного права и юридические вопросы, связанные с изменением климата.
Ключевые слова: Климатическая экологическая безопасность, международное
право, Парижское развитие, Климатическая справедливость, Экологическая миграция,
международная безопасность, Компенсация, Механизм потерь и ущерба, Факторы
развития, Мониторинг и отчетность, Финансовые ресурсы, Технологическое молчание,
Правовая безопасность, Права мигрантов, Соглашение об ассоциации, международное
сотрудничество.
Kirish: Parij Kelishuvi: Umumiy Sharh
Parij kelishuvi 2015-yilda BMTning Iqlim o‘zgarishi bo‘yicha doiraviy konvensiyasi
(UNFCCC) doirasida qabul qilingan xalqaro shartnoma hisoblanadi. Ushbu kelishuv iqlim
o‘zgarishini cheklashga qaratilgan bo‘lib, quyidagi asosiy maqsadlarni o‘z ichiga oladi:
1. Global Haroratni Cheklash:
Asr oxirigacha global isishni sanoatgacha bo‘lgan darajadan 2°C dan pastroq, ideal holda
esa 1,5°C darajada ushlab turish.
2. Moslashuv:
Mamlakatlarni iqlim o‘zgarishi oqibatlariga moslashishga tayyorlash.
3. Moliyaviy Yordam:
Rivojlangan davlatlarning rivojlanayotgan davlatlarga iqlim o‘zgarishi oqibatlarini yengib
o‘tishda moliyaviy yordam ko‘rsatishi.
Parij Kelishuvi Doirasidagi Yuridik Masalalar
Parij kelishuvi, iqlim o‘zgarishiga qarshi kurashda xalqaro huquqiy mexanizmlarni
mustahkamlashga qaratilgan bo‘lsa-da, bir nechta yuridik muammolar mavjud:
1. Majburiyatlarning Yuridik Tabiati
Parij kelishuvi ikki turdagi majburiyatlarni o‘z ichiga oladi: majburiy va tavsiyaviy.
Mamlakatlar o‘z milliy hissa rejalarini (Nationally Determined Contributions - NDCs)
ishlab chiqishi va amalga oshirishi kerak, lekin bu rejalar huquqiy jihatdan majburiy emas. Ya'ni,
har bir davlat o‘zining hissa qo‘shish miqdorini belgilaydi, ammo bu miqdorning bajarilmasligi
uchun aniq jazo choralari ko‘rilmaydi. Bu holat, kelishuvning muvaffaqiyatini cheklashga olib
kelishi mumkin.
ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 1 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
13
Masalan, agar bir mamlakat o‘zining iqlim o‘zgarishiga qarshi kurash uchun belgilangan
maqsadlarni amalga oshirmasa, BMT yoki boshqa xalqaro tashkilotlar tomonidan rasmiy jazo
choralari amalga oshirilmaydi. Bu holat, kelishuvning muvaffaqiyatini cheklashga olib kelishi
mumkin.
2. Iqlim Adolati
Iqlim adolati (climate justice) tamoyili, rivojlangan va rivojlanayotgan davlatlar o‘rtasidagi
adolatli yondashuvni talab qiladi. Rivojlangan davlatlar ko‘proq iqlim o‘zgarishiga sabab bo‘lgan,
ammo uning oqibatlarini eng ko‘p rivojlanayotgan davlatlar his qilmoqda. Shu bois, rivojlangan
davlatlar o‘zining tarixiy iqlim ayblarini hisobga olib, rivojlanayotgan mamlakatlarga texnologik
va moliyaviy yordam ko‘rsatish majburiyatini olishi kerak.
Misol:
AQSh va Xitoy: AQSh tarixan dunyodagi eng katta iqlim islohoti chiqaruvchisi
bo‘lsa-da, Xitoy hozirgi vaqtda eng katta emissiya manbaidir. Biroq, Xitoyning iqtisodiyoti hali
ham rivojlanish bosqichida bo‘lgani uchun, iqlim o‘zgarishining oqibatlarini ko‘proq sezmoqda.
AQSh kabi rivojlangan davlatlar, o‘z tarixiy yuki uchun, Xitoyga yordam ko‘rsatishi zarur,
lekin bu yordamning aniq yuridik mas’uliyatini tartibga solish muammoli bo‘lishi mumkin.
3. Atrof-Muhit Migratsiyasi
Iqlim o‘zgarishi, qurg‘oqchilik, sel, to‘fon va boshqa tabiiy ofatlar tufayli, odamlar o‘z
yurtlaridan ko‘chishga majbur bo‘lmoqda. Biroq, iqlim o‘zgarishi sababli ko‘chishga majbur
bo‘lgan migrantlarning huquqlari xalqaro huquq doirasida to‘liq tartibga solinmagan. Hozirda,
atrof-muhit migrantlari, ya'ni iqlim o‘zgarishi tufayli ko‘chishga majbur bo‘lgan shaxslar,
"qo‘shimcha muhojirlar" deb qaraladi, lekin ularning huquqlari alohida tartibga solingan emas.
Misol:
Vanuatu va Kiribati: Bu kichik orol davlatlari, iqlim o‘zgarishidan eng ko‘p zarar
ko‘rgan joylardan biri hisoblanadi. Yüksalgan dengiz darajalari va to‘fonlar tufayli bu
mamlakatlarning aholisi ko‘chishga majbur bo‘lishi mumkin, lekin ularning huquqlari va
migratsiya jarayonlarini boshqaruvchi xalqaro mexanizm mavjud emas.
Parij kelishuvi, atrof-muhit migratsiyasi masalasini rasmiy ravishda tartibga solmagan
bo‘lsa-da, bu masala iqlim adolati doirasida hal qilinishi kerak.
4. Xalqaro Javobgarlik va Kompensatsiya
Parij kelishuvi, "Loss and Damage" (Yo‘qotish va Zarar) mexanizmi orqali, iqlim
o‘zgarishidan zarar ko‘rgan mamlakatlarga kompensatsiya berishni nazarda tutadi. Ammo bu
mexanizmning samarali ishlashi uchun mamlakatlar o‘rtasida aniq yuridik kelishuvlar va
mexanizmlar talab etiladi.
ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 1 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
14
Misol:
Bangladesh: Bangladesh, iqlim o‘zgarishi tufayli kuchli to‘fonlar, suv toshqinlari
va boshqa tabiiy ofatlarga duchor bo‘layotgan bir mamlakatdir. Bangladeshdagi qishloq xo‘jalik
yerlarini vayron qilish va odamlarning hayotini xavf ostiga qo‘yish, iqlim o‘zgarishining haligacha
kompensatsiya qilinmagan natijalaridir. Parij kelishuvi "Loss and Damage" mexanizmi orqali
zarar ko‘rgan davlatlarga moliyaviy yordam ko‘rsatishni ko‘rsatadi, lekin bu mexanizm hali to‘liq
ishlashga erishmagan.
Parij Kelishuvining Amalga Oshirilishi
Parij kelishuvi muvaffaqiyatli amalga oshirilishi uchun mamlakatlar o‘z milliy hissa
rejalarini (NDCs) ishlab chiqishi va bajarishi kerak. Quyidagi muammolar kelishuvning
samaradorligiga ta’sir ko‘rsatishi mumkin:
1. Monitoring va Hisobot Berish:
Mamlakatlar tomonidan amalga oshirilayotgan choralar va natijalarni kuzatish
mexanizmlarining samaradorligi past.
2. Moliyaviy Resurslarning Yetishmasligi:
Rivojlanayotgan davlatlarga moliyaviy ko‘mak yetarlicha ajratilmayapti.
3. Texnologik Tingsizlik:
Texnologiyalarni rivojlangan davlatlardan rivojlanayotgan mamlakatlarga uzatish
bo‘yicha xalqaro mexanizmlar hali ham samarali emas.
Tavsiya va Yechimlar
Iqlim o‘zgarishiga qarshi samarali kurash uchun quyidagi choralarni ko‘rish lozim:
1. Yuridik Majburiyatlarni Kuchaytirish:
Parij kelishuvi qoidalarini huquqiy jihatdan majburiy qilish.
2. Iqlim Adolati Tamoyilini Rivojlantirish:
Rivojlangan davlatlarning rivojlanayotgan davlatlarga moliyaviy va texnologik yordam
ko‘rsatishini yuridik jihatdan tartibga solish.
3. Migrantlar Huquqlarini Himoya Qilish:
Iqlim o‘zgarishi tufayli ko‘chishga majbur bo‘lgan shaxslarning huquqlarini xalqaro
huquqda belgilash.
4. Monitoring Tizimini Kuchaytirish:
Hisobot berish va monitoring tizimlarini samarali ishlashi uchun zamonaviy
texnologiyalarni qo‘llash.
ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 1 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
15
Xulosa
Parij kelishuvi xalqaro huquq doirasida iqlim o‘zgarishiga qarshi kurashda muhim yutuq
bo‘lsa-da, yuridik va amaliy masalalar hal etilishini talab qiladi. Ushbu kelishuvning
muvaffaqiyati mamlakatlarning mas’uliyatni qabul qilishga va xalqaro hamkorlikni
mustahkamlashga tayyorligiga bog‘liq. Iqlim masalalari bo‘yicha xalqaro huquqni
takomillashtirish nafaqat global iqlimni muhofaza qilish, balki kelajak avlodlar uchun xavfsiz
muhit yaratish imkonini beradi.
REFERENCES
Rasmiy Xalqaro Hujjatlar:
1.
United Nations Framework Convention on Climate Change (UNFCCC) - Paris Agreement
(2015).
2.
Bu rasmiy hujjat iqlim o‘zgarishini to‘xtatish va uning salbiy ta'sirlarini kamaytirish
bo‘yicha xalqaro me'yorlarni belgilaydi. Parij kelishuvining asosiy tamoyillari va unga
qo‘shilgan yuridik va siyosiy masalalar haqida to‘liq ma'lumot mavjud.
3.
Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC) - Reports and Assessments.
4.
IPCC hisobotlari iqlim o‘zgarishining ilmiy asoslarini, uning oqibatlarini va unga qarshi
kurashishda xalqaro huquq va siyosatning ahamiyatini ko‘rsatadi. IPCC hisobotlarida,
shuningdek, Parij kelishuvining muvaffaqiyatli amalga oshirilishiga bo‘lgan zarur shartlar
ko‘rsatilgan.
Ilmiy Jurnallar:
5.
Journal of Environmental Law
6.
Ushbu jurnal atrof-muhit huquqi, iqlim o‘zgarishi va xalqaro huquq bo‘yicha eng so‘nggi
ilmiy maqolalarni nashr etadi. Parij kelishuvining yuridik masalalari haqida ko‘plab
maqolalar mavjud.
7.
Climate Law
8.
Bu jurnal, iqlim huquqi, iqlim siyosati va Parij kelishuvining xalqaro huquq doirasidagi
o‘rni haqida maqolalar nashr etadi. O‘zgarayotgan huquqiy mexanizmlar va davlatlar
o‘rtasidagi iqlimga doir yuridik nizolarni ko‘rib chiqadi.
9.
International Environmental Agreements: Politics, Law and Economics
10.
Jurnal xalqaro iqlim kelishuvlari, xususan, Parij kelishuvining yuridik aspektlari, siyosiy
ta'siri va iqtisodiy tahlilini o‘rganadi.
ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 1 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
16
Internet Manbalari:
11.
UNFCCC (United Nations Framework Convention on Climate Change) - unfccc.int
12.
UNFCCC rasmiy veb-sayti Parij kelishuvining barcha hujjatlari va yangiliklarini o‘z ichiga
oladi. Bu saytda iqlim o‘zgarishi bo‘yicha yuridik hujjatlar va kelishuvning amalga
oshirilishi bilan bog‘liq hujjatlar mavjud.
13.
International Institute for Environment and Development (IIED) - iied.org
14.
IIED, iqlim o‘zgarishi va xalqaro huquqning rivojlanishini qo‘llab-quvvatlash uchun
tadqiqotlar va tahlillarni taqdim etadi.
15.
Climate Justice - climatejustice.org
16.
Iqlim adolati va rivojlanayotgan mamlakatlar huquqlari haqida ma'lumotlarni taqdim etadi,
shu bilan birga Parij kelishuvining iqlim adolati nuqtai nazaridan ko‘rib chiqiladi.
