2025
JANUARY
NEW RENAISSANCE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC AND PRACTICAL CONFERENCE
VOLUME 2
|
ISSUE 1
505
DAVLAT BYUDJETINING MOHIYATI VA AHAMIYATI
Baxtiyarov Javohir Baxtiyarovich
O’zbekiston Respublikasi Bank-moliya akademiyasi
1-kurs MSc Moliya (kunduzgi) Magistranti
javohirbaxtiyarovich@gmail.com
https://doi.org/10.5281/zenodo.14734830
Annotatsiya. Mazkur tezisda davlat byudjetining mohiyati, funksiyalari va O‘zbekiston
iqtisodiyotidagi o‘rni batafsil tahlil qilingan. Davlat byudjeti daromad va xarajatlari, ularning
tarkibi va ulushlari jadvallar bilan yoritilgan. Shuningdek, iqtisodiy tahlillar va olimlarning
fikrlari asosida davlat byudjetining ta’minot, taqsimlash va nazorat funksiyalarining ahamiyati
tushuntirilgan. O‘zbekiston Respublikasi davlat byudjetining 2023-yilgi ko‘rsatkichlari asosida
mamlakat iqtisodiyotini barqaror rivojlantirish yo‘llari ko‘rib chiqilgan.
Kalit so‘zlar: davlat byudjeti, byudjet daromadlari, byudjet xarajatlari, taqsimlash
funksiyasi, moliyaviy nazorat, ijtimoiy himoya, soliq tizimi.
Davlat byudjeti
– bu davlatning moliyaviy faoliyatini boshqarish va rejalashtirishda
asosiy hujjat bo‘lib, mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy siyosatini amalga oshirishda muhim rol
o‘ynaydi. Byudjet orqali davlat o‘z daromadlari va xarajatlarini nazorat qiladi, ijtimoiy tenglikni
ta’minlaydi va iqtisodiy barqarorlikni saqlashga intiladi.
O‘zbekiston uchun davlat byudjeti davlat siyosati samaradorligini ko‘rsatib beruvchi
o‘lchovdir. Mamlakatimiz mustaqillikka erishgandan so‘ng byudjet siyosati doimiy ravishda isloh
qilinib kelmoqda. Ayniqsa, so‘nggi yillarda iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantirish, aholi turmush
darajasini oshirish va korrupsiyaga qarshi kurash kabi masalalarga alohida e’tibor berilmoqda.
Ta’minot funksiyasi
. Ta’minot funksiyasi davlatning asosiy vazifalarini bajarish uchun
moliyaviy mablag‘larni taqdim etish bilan bog‘liq. Davlat fuqarolarga ta’lim, sog‘liqni saqlash,
ijtimoiy himoya va huquq-tartibot kabi xizmatlarni taqdim etish uchun mablag‘ ajratadi.
O‘zbekistonda 2023-yil davlat byudjeti xarajatlarining katta qismi -
137,25 trillion so’m
ijtimoiy xarajatlarga yo‘naltirilgan:
•
Ta’lim sohasi uchun
–
61,22
trillion so’m (umumiy xarajatlarning 21,77 %).
•
Sog‘liqni saqlash uchun
–
31,07
trillion so’m
(11,05%).
•
Nafaqalar, moddiy yordam va kompensatsiya to‘lovlari
-
19,21 trillion so’m
(6,83 %).
Taqsimlash funksiyasi
. Taqsimlash funksiyasi iqtisodiy resurslarni davlat tomonidan
qayta taqsimlashni anglatadi.
2025
JANUARY
NEW RENAISSANCE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC AND PRACTICAL CONFERENCE
VOLUME 2
|
ISSUE 1
506
Bu orqali daromadlar tengsizligi kamaytirilib, ijtimoiy adolat ta’minlanadi. Davlat soliq va
transfer to‘lovlari orqali boy va kambag‘al qatlamlar o‘rtasidagi farqni qisqartirishga harakat
qiladi.
O‘zbekiston Respublikasi 2023-yilda ijtimoiy himoyaga (
nafaqalar, moddiy yordam va
kompensatsiya to‘lovlari, aholi bandligi darajasini oshirish, pensiya jamg‘armasiga transfertlar,
uy-joylar qurish dasturida qatnashayotgan banklar uchun kredit liniyalari, subsidiya va
kompensatsiya to‘lovlari)
35,8 trillion so‘m mablag‘ ajratgan bo‘lib, bu aholining zaif qatlamlarini
qo‘llab-quvvatlash maqsadida amalga oshirilmoqda. Pensiya va nafaqalar orqali aholining keksa
va nogiron qatlamlari ijtimoiy jihatdan himoya qilinmoqda.
Nazorat funksiyasi.
Nazorat funksiyasi davlat mablag‘larining qonuniy va samarali
ishlatilishini ta’minlashni nazarda tutadi. Bu orqali davlat mablag‘lari noto‘g‘ri ishlatilishi va
korrupsiyaga qarshi kurash olib boriladi. O‘zbekistonda moliyaviy nazoratni “Hisob palatasi”
amalga oshiradi.
Transparency International
- tashkilotining 2023-yilgi ma’lumotlariga ko‘ra,
O‘zbekiston korrupsiyaga qarshi kurashda sezilarli yutuqlarga erishmoqda ya’ni yildan-yilga
O‘zbekistonning reytingi ko’tarilib borishini kuzatishimiz mumkin.
1
Elektron hukumat tizimlari
va raqamlashtirish jarayonlari orqali davlat xarajatlarining shaffofligi ta’minlanmoqda.
O‘zbekiston Respublikasida davlat byudjeti tuzilmasi:
Byudjet daromadlari
O‘zbekiston Respublikasi davlat byudjetining daromadlari quyidagi manbalardan
shakllanadi (1-jadvalga qarang):
•
Bevosita soliqlar
– davlat daromadlarining asosiy qismlaridan biri hisoblanadi. 2023-yilda
bevosita soliq tushumlari 73,1 trillion so‘mni tashkil etgan.
•
Bilvosita soliqlar
– davlat daromadlarining asosiy qismi hisoblanadi.
2023-yilda ushbu soliqlardan kelib tushgan tushum jami 83,3 trillion so‘mni tashkil etgan.
Eng ko’p kelib tushgan tushumlar aynan bilvosita soliq tushumlariga to’g’ri keladi.
•
Resurs to‘lovlari va mulk solig‘i
– davlat byudjeti daromadlarining muhim tarkibiy qismi
bo‘lib, u davlatga tegishli yoki undan foydalanilayotgan tabiiy resurslar, yer va boshqa mulklar
uchun to‘lanadigan soliqlarni o‘z ichiga oladi.
2023-yilda ushbu soliqlardan kelib tushgan tushum
qariyb 28,08 trillion so’mni tashkil etgan.
•
Boshqa daromadlarlar –
2023-yil holatiga ko’ra boshqa daromadlar 47,21 trillion so’mni
tashkil qilgan.
2025
JANUARY
NEW RENAISSANCE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC AND PRACTICAL CONFERENCE
VOLUME 2
|
ISSUE 1
507
1-jadval
Davlat byudjeti daromadlari 2023
2
Byudjet xarajatlari
O‘zbekiston davlat byudjeti xarajatlari 2023-yilda quyidagi asosiy yo‘nalishlarga
yo‘naltirilgan (2-jadvalga qarang):
•
Ijtimoiy xarajatlar
– 137,25
trillion so‘m (xarajatlarning 48,8%)
•
Iqtisodiyot xarajatlari
– 42,9 trillion so‘m (15,27%)
•
Investitsiya xarajatlarini moliyalashtirish
–
29,58
trillion so‘m (10,52%)
•
Davlat boshqaruvi, adliya va prokuratura organlarini saqlash xarajatlari
–
14,6
trillion so‘m (5,2%)
2025
JANUARY
NEW RENAISSANCE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC AND PRACTICAL CONFERENCE
VOLUME 2
|
ISSUE 1
508
2-jadval
Davlat byudjeti xarajatlari 2023
3
Xulosa qilib aytganda, Davlat byudjeti iqtisodiyotni barqaror rivojlantirish va ijtimoiy
farovonlikni ta’minlashning eng muhim moliyaviy vositasi hisoblanadi. O‘zbekiston
Respublikasining 2023-yilgi byudjet tahlili shuni ko‘rsatadiki, daromadlar va xarajatlar o‘rtasida
muvozanatni saqlash, byudjet taqchilligini kamaytirish va xarajatlarni samarali boshqarish dolzarb
2025
JANUARY
NEW RENAISSANCE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC AND PRACTICAL CONFERENCE
VOLUME 2
|
ISSUE 1
509
masalalardan biri bo‘lib hisoblanadi. Ta’lim, sog‘liqni saqlash va boshqa infratuzilma sohalariga
ajratilgan mablag‘lar ijtimoiy rivojlanishni ta’minlashda muhim rol o‘ynaydi.
Tavsiyalar:
1.
Soliq tizimini takomillashtirish:
Soliq tushumlarini oshirish uchun kichik va o‘rta
biznesni rag‘batlantirish, noqonuniy iqtisodiy faoliyatni kamaytirish zarur.
2.
Xarajatlarning shaffofligini ta’minlash:
Davlat xarajatlarining samaradorligini oshirish
uchun ularning shaffofligini kuchaytirish va jamoatchilik nazoratini kengaytirish lozim.
3.
Byudjet
taqchilligini
kamaytirish:
Davlat
maqsadli
jamg‘armalari
va
konsolidatsiyalashgan byudjet taqchilligini qisqartirish orqali iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash
muhim.
4.
Infratuzilmani rivojlantirish:
Davlat byudjeti mablag‘larini samarali yo‘naltirish orqali
transport va kommunikatsiya infratuzilmasini yanada rivojlantirish zarur.
REFERENCES
1.
O‘zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot va Moliya vazirligi, Davlat byudjeti daromadlari
https://www.imv.uz/static/davlat-budjeti-daromadlari-2023
2.
O‘zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot va Moliya vazirligi, Davlat byudjeti xarajatlari 2023
https://www.imv.uz/static/davlat-budjeti-xarajatlari-2023
3.
Transparency
International,
“Korrupsiya
indeksi,
2023”
–
https://www.transparency.org/en/cpi/2023/index/uzb
