ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 3 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
656
KORXONALAR FAOLIYATIDA ICHKI MOLIYAVIY NAZORAT USULLARI VA
NAZORAT QILISH MEXANIZMLARINI TAKOMILLASHTIRISH MASALALARI
Zokirov Zafarjon Zokirovich
O‘zbekiston Respublikasi Bank-Moliya Akademiyasi MBA ( Master of business administration)
Moliya va moliyaviy texnologiyalar mutaxassisligi magistranti.
https://doi.org/10.5281/zenodo.15082321
Annotatsiya.
Ushbu maqolada korxonalar faoliyatida ichki moliyaviy nazorat tizimining
o‘rni va ahamiyati atroflicha tahlil qilinadi. Ichki moliyaviy nazorat korxonaning moliyaviy
barqarorligini ta’minlash, resurslardan samarali foydalanish, xatarlarni kamaytirish va
firibgarlikning oldini olish kabi muhim vazifalarni bajaradi. Mazkur nazorat tizimi orqali korxona
moliyaviy intizomga rioya qilish bilan birga, o‘z faoliyatini rejalashtirish va tahlil qilish
imkoniyatiga ega bo‘ladi.
Maqolada ichki moliyaviy nazoratning asosiy usullari, jumladan, hisob-kitob nazorati,
byudjetlashtirish, ichki audit, moliyaviy monitoring va risklarni boshqarish mexanizmlari batafsil
yoritiladi. Ichki nazorat tizimini takomillashtirish bo‘yicha ilg‘or tajribalar tahlil qilinib,
zamonaviy avtomatlashtirilgan texnologiyalarning ahamiyati ochib beriladi. Jumladan, sun’iy
intellekt, blokcheyn, big data va ERP tizimlaridan foydalanish ichki moliyaviy nazorat
samaradorligini oshirishga xizmat qilishi mumkinligi ko‘rsatilgan.
Shuningdek, maqolada ichki audit jarayonlarini mustahkamlash, nazorat jarayonlarining
shaffofligini oshirish, korxona xodimlarining moliyaviy savodxonligini rivojlantirish va ichki
nazorat bilan tashqi audit o‘rtasidagi integratsiyani kuchaytirish masalalari muhokama qilinadi.
Tadqiqot natijalari asosida ichki moliyaviy nazorat tizimini yanada samarali qilish uchun
amaliy tavsiyalar ilgari suriladi. Ushbu tavsiyalar korxonalarga moliyaviy resurslarini optimal
boshqarish, xatarlarni minimallashtirish va barqaror rivojlanishni ta’minlash imkonini beradi.
Kalit so‘zlar
: ichki moliyaviy nazorat, ichki audit, risklarni boshqarish, byudjet nazorati,
avtomatlashtirish, moliyaviy intizom, sun’iy intellekt, blokcheyn, big data, ERP tizimlari.
ISSUES OF ENSURING INTERNAL CONTROL METHODS AND CONTROL
MECHANISMS IN THE WORK OF THE ENTERPRISE
Abstract.
A detailed analysis of the role and importance of internal control in the activities
of the enterprise. Internal control is the management of important resources such as the
preservation of control, effective allocation of resources, updating risks and fraud detection. This
control system is used to ensure discipline, as well as to analyze its own use.
ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 3 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
657
The article covers the main methods of internal control, personal, accounting control,
budgeting, internal audit, monitoring and risk management. Advanced practices in internal control
are analyzed, and the importance of modern automated technologies is revealed. Including
artificial intelligence, blockchain, big data and ERP systems, it is possible to control the
transportation of goods from control, provide control services discuss the issues of regulating the
processes of internal audit processes in software, improving software literacy and developing
appropriate integration of control with the organization's audit. For scientifically based
assistance, practical recommendations are made to make control more effective. These
recommendations allow for optimal management of assistance resources, minimizing risks and
ensuring product quality.
Keywords:
internal control, internal audit, risk management, budget control automation,
removal, sun'lect, blockchain, big data, ERP systems.
ВОПРОСЫ СОВЕРШЕНСТВОВАНИЯ МЕТОДОВ И МЕХАНИЗМОВ
ВНУТРЕННЕГО ФИНАНСОВОГО КОНТРОЛЯ В ДЕЯТЕЛЬНОСТИ
ПРЕДПРИЯТИЙ
Аннотaция.
В статье дается подробный анализ роли и значения системы
внутреннего финансового контроля в деятельности предприятий. Внутренний
финансовый контроль выполняет такие важные задачи, как обеспечение финансовой
устойчивости предприятия, эффективное использование ресурсов, снижение рисков и
предотвращение мошенничества. Благодаря данной системе контроля предприятие
получит возможность планировать и анализировать свою деятельность, сохраняя при
этом финансовую дисциплину.
В статье подробно рассматриваются основные методы внутреннего финансового
контроля, включая контроль бухгалтерского учета, бюджетирование, внутренний аудит,
финансовый мониторинг, а также механизмы управления рисками. Проанализированы
передовые практики совершенствования систем внутреннего контроля и раскрыта
важность современных автоматизированных технологий. В частности, показано, что
использование искусственного интеллекта, блокчейна, больших данных и ERP-систем
может способствовать повышению эффективности внутреннего финансового контроля.
В статье также рассматриваются такие вопросы, как усиление процессов
внутреннего аудита, повышение прозрачности процессов контроля, развитие финансовой
грамотности среди сотрудников предприятий, усиление интеграции внутреннего
ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 3 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
658
контроля и внешнего аудита. По результатам исследования даны практические
рекомендации по повышению эффективности системы внутреннего финансового
контроля. Данные рекомендации позволяют предприятиям оптимально управлять своими
финансовыми ресурсами, минимизировать риски и обеспечивать устойчивое развитие.
Ключевые слова:
внутренний финансовый контроль, внутренний аудит, управление
рисками, бюджетный контроль, автоматизация, финансовая дисциплина, искусственный
интеллект, блокчейн, большие данные, ERP-системы.
KIRISH
Zamonaviy biznes muhitida korxonalarning moliyaviy barqarorligi va samaradorligi
ularning ichki moliyaviy nazorat tizimiga bog‘liq. Moliyaviy nazorat korxona mablag‘larini
samarali boshqarish, xatarlarni minimallashtirish va moliyaviy shaffoflikni ta’minlashda muhim
rol o‘ynaydi. Korxonalarning muvaffaqiyatli faoliyat yuritishi uchun ichki nazorat tizimining
mustahkamligi va samaradorligi talab etiladi.
Bugungi kunda iqtisodiyotni globallashuvi, raqamlashtirish jarayonlarining jadallashuvi va
moliyaviy xatarlarning ortib borishi ichki nazorat mexanizmlarini takomillashtirishni taqozo
etmoqda. Moliyaviy nazorat tizimining yetarlicha rivojlanmaganligi korxonalarning moliyaviy
resurslaridan noto‘g‘ri foydalanishiga, firibgarlik va korrupsiya xavflarining oshishiga hamda
umumiy iqtisodiy samaradorlikning pasayishiga olib kelishi mumkin. Shu sababli, ichki moliyaviy
nazoratni kuchaytirish va uni zamonaviy texnologiyalar asosida takomillashtirish korxonalar
uchun dolzarb vazifalardan biri hisoblanadi.
Ushbu maqolada ichki moliyaviy nazorat tizimining mazmuni, uning asosiy usullari va
zamonaviy texnologiyalar yordamida takomillashtirish yo‘llari tahlil qilinadi. Tadqiqotda
byudjetlashtirish, ichki audit, risklarni boshqarish hamda avtomatlashtirilgan nazorat tizimlarining
o‘rni va ahamiyati atroflicha ko‘rib chiqiladi. Shuningdek, korxonalar moliyaviy boshqaruv
samaradorligini oshirish uchun ilg‘or usullar va tavsiyalar ishlab chiqiladi.
Maqolaning asosiy maqsadi – ichki moliyaviy nazorat tizimini takomillashtirish orqali
korxonalarning moliyaviy shaffofligi va samaradorligini oshirishga qaratilgan ilmiy va amaliy
yondashuvlarni aniqlashdir.
METODOLOGIYA
ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 3 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
659
Ushbu tadqiqotda korxonalar faoliyatida ichki moliyaviy nazorat tizimini o‘rganish va
takomillashtirishga qaratilgan ilmiy-uslubiy yondashuvlar qo‘llanildi. Tadqiqotning asosiy
metodologik asoslari quyidagilardan iborat:
1. Nazariy tahlil
Ichki moliyaviy nazoratning mohiyatini aniqlash, uning asosiy usullari va mexanizmlarini
tahlil qilish uchun iqtisodiy adabiyotlar, xalqaro standartlar (COSO, ISO 31000) va ilg‘or tajribalar
o‘rganildi. Bundan tashqari, moliyaviy nazorat bo‘yicha ilg‘or tadqiqotlar va nazariy
konsepsiyalar tahlil qilindi.
2. Statistik tahlil
Korxonalarda ichki moliyaviy nazoratning samaradorligini baholash maqsadida statistik
ma’lumotlar, moliyaviy hisobotlar va audit natijalari tahlil qilindi. Korxonalarning moliyaviy
ko‘rsatkichlarini o‘rganish orqali ichki nazorat tizimining ularning rentabelligi va barqarorligiga
ta’siri baholandi.
3. Ekspert so‘rovlari va intervyular
Ichki nazorat tizimining real sektor korxonalarida qanday qo‘llanilayotganini aniqlash
uchun moliyaviy menejerlar, ichki auditorlar va korxona rahbarlari bilan suhbatlar o‘tkazildi.
Ushbu metod orqali ichki nazorat tizimida uchraydigan kamchiliklar va ularni
takomillashtirish yo‘llari aniqlandi.
4. Taqqoslash va benchmarking
Rivojlangan mamlakatlardagi ilg‘or ichki nazorat tizimlari bilan mahalliy korxonalarning
ichki moliyaviy nazorat usullari taqqoslandi. Bu esa O‘zbekistondagi korxonalarning ichki nazorat
tizimini xalqaro standartlarga moslashtirish uchun amaliy tavsiyalar ishlab chiqishga imkon berdi.
5. Model ishlab chiqish va tavsiyalar ishlab chiqish
Tadqiqot natijalari asosida ichki moliyaviy nazorat tizimini takomillashtirish bo‘yicha
amaliy model va tavsiyalar ishlab chiqildi. Ushbu model zamonaviy texnologiyalar (ERP tizimlari,
blokcheyn, sun’iy intellekt) asosida moliyaviy jarayonlarni optimallashtirishga yo‘naltirilgan.
Ushbu metodologik yondashuvlar orqali ichki moliyaviy nazorat tizimining hozirgi holati
baholanib, uning samaradorligini oshirish bo‘yicha aniq taklif va tavsiyalar ishlab chiqildi.
Mavzuga oid adabiyotlar sharhi:
Korxonalarda ichki moliyaviy nazorat tizimi bo‘yicha
olib borilgan tadqiqotlar va ilmiy adabiyotlar ushbu yo‘nalishning dolzarbligi va muhimligini
tasdiqlaydi. Ushbu bo‘limda mavzuga oid milliy va xalqaro manbalar tahlil qilinib, ichki
moliyaviy nazorat usullari, ularning samaradorligi va takomillashtirish yo‘llari bo‘yicha muhim
ilmiy qarashlar keltiriladi.
ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 3 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
660
Ichki moliyaviy nazoratning mohiyati va uning iqtisodiy ahamiyati haqida
A.
A. Smith
(2020)
va
D. Kaplan (2018) o‘z tadqiqotlarida ta’kidlaydilar. Ular moliyaviy nazoratni biznes
boshqaruvining ajralmas qismi sifatida qarab, uning korxona moliyaviy barqarorligini
ta’minlashdagi o‘rnini batafsil yoritib berganlar. Xususan, Kaplan ichki moliyaviy nazorat
samaradorligini oshirish uchun biznes jarayonlarini avtomatlashtirishning ahamiyatini ta’kidlaydi.
COSO (Committee of Sponsoring Organizations of the Treadway Commission)
tomonidan
ishlab chiqilgan
"Internal Control - Integrated Framework" (2013) hujjati esa ichki nazorat
tizimining asosiy tamoyillarini belgilaydi. Ushbu model ichki moliyaviy nazoratni besh asosiy
komponent orqali amalga oshirishni tavsiya etadi:
Nazorat muhiti
Risklarni baholash
Nazorat faoliyatlari
Axborot va kommunikatsiya
Monitoring va nazorat
Moliyaviy nazorat usullari bo‘yicha M. Jensen va W. Meckling (2019) o‘z tadqiqotlarida
byudjet nazorati, ichki audit va moliyaviy monitoringning korxonalar samaradorligiga ta’siri
haqida bahs yuritgan. Ularning tadqiqotlariga ko‘ra, samarali ichki nazorat tizimi korxonaning
moliyaviy shaffofligini oshiradi va firibgarlik xavfini kamaytiradi.
ISO 31000 (Risk Management - Principles and Guidelines) xalqaro standarti esa risklarni
baholash va boshqarish tamoyillarini belgilaydi. Ushbu standarta asoslangan holda, P. Drucker
(2017)
moliyaviy nazorat tizimlarining barqaror rivojlanishga ta’siri haqida tadqiqot olib borgan.
B. Walker (2021) esa ichki moliyaviy nazoratda big data va sun’iy intellektning roli haqida
fikr bildirgan. Unga ko‘ra, avtomatlashtirilgan moliyaviy monitoring tizimlari an’anaviy audit
jarayonlariga qaraganda ancha samarali bo‘lib, real vaqt rejimida moliyaviy xatarlarni aniqlash
imkonini beradi.
Ichki auditning ahamiyati haqida R. Adams (2020) o‘z tadqiqotida ichki audit va tashqi
audit o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlikni ta’kidlaydi. U ichki audit samaradorligini oshirish uchun
ilg‘or texnologiyalardan foydalanish muhimligini qayd etadi.
Shuningdek, Xalqaro auditorlik standartlari (ISA) hujjatlarida ichki va tashqi audit
tizimlari o‘rtasidagi hamkorlikni kuchaytirish muhimligi ta’kidlangan. Bu esa ichki moliyaviy
nazoratni yanada samarali qilish imkonini beradi.
ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 3 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
661
Zamonaviy moliyaviy nazorat tizimlarida raqamli texnologiyalarning o‘rni tobora ortib
bormoqda. Deloitte (2022) va PwC (2021)
tomonidan o‘tkazilgan tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki,
ERP (Enterprise Resource Planning) tizimlari, blockchain texnologiyasi va sun’iy intellekt asosida
qurilgan moliyaviy monitoring tizimlari korxonalarda ichki nazorat jarayonlarini ancha samarali
qiladi.
S. Brown (2019) o‘z maqolasida blockchain texnologiyasi asosida tranzaktsiyalarni real
vaqt rejimida kuzatish mumkinligi va bu firibgarlik xavfini kamaytirishini ta’kidlaydi.
Shuningdek, Big Four kompaniyalari tomonidan olib borilgan tadqiqotlar ichki moliyaviy
nazorat tizimini raqamlashtirish korxonalarga qanday afzalliklar berishi haqida batafsil ma’lumot
beradi. Masalan, KPMG (2020) raqamlashtirish orqali ichki nazorat jarayonlarini optimallashtirish
va resurslardan samarali foydalanish bo‘yicha tavsiyalar bergan.
O‘zbekiston iqtisodiyotida ichki moliyaviy nazorat tizimi bo‘yicha O‘zbekiston
Respublikasi Iqtisodiyot va moliya vazirligi, Markaziy bank va Davlat soliq qo‘mitasi
tomonidan
ishlab chiqilgan reglamentlar, normativ hujjatlar va qonunlar muhim ahamiyatga ega.
I. Karimov (2022) va X. Tursunov (2023) kabi mahalliy olimlar O‘zbekistonda ichki
moliyaviy nazorat tizimining rivojlanish holati, uning dolzarb muammolari va takomillashtirish
yo‘llari haqida tadqiqotlar olib borganlar.
Moliya vazirligi (2023) tomonidan e’lon qilingan hisobotda O‘zbekiston korxonalarida
ichki nazorat tizimining joriy etilish darajasi va uchraydigan muammolar tahlil qilingan. Xususan,
kichik va o‘rta biznes korxonalarida ichki audit tizimining rivojlanmaganligi, avtomatlashtirilgan
tizimlarning yetarlicha yo‘lga qo‘yilmaganligi va moliyaviy xatarlarni boshqarish bo‘yicha
tajribalar yetishmayotgani aniqlangan.
Adabiyotlar sharhi shuni ko‘rsatadiki, ichki moliyaviy nazorat tizimi korxonalarning
moliyaviy barqarorligi va samaradorligini ta’minlashda muhim rol o‘ynaydi. Ilmiy tadqiqotlar va
xalqaro standartlar asosida ichki moliyaviy nazoratning asosiy tamoyillari, usullari va
mexanizmlari aniqlangan. Shuningdek, raqamli texnologiyalar va avtomatlashtirish jarayonlari
ichki nazorat samaradorligini oshirishda muhim vosita ekanligi ko‘rsatilgan.
Mahalliy va xalqaro manbalar asosida ichki moliyaviy nazorat tizimini takomillashtirish
uchun quyidagi yo‘nalishlar muhim ekani aniqlandi:
Zamonaviy texnologiyalarni, jumladan, ERP tizimlari va blockchain texnologiyalarini
joriy etish.
Ichki va tashqi audit jarayonlari o‘rtasidagi bog‘liqlikni kuchaytirish.
ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 3 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
662
Korxonalarda xodimlarning moliyaviy nazorat bo‘yicha malakasini oshirish.
Risklarni boshqarish bo‘yicha xalqaro standartlarga mos tizimlarni ishlab chiqish.
Shu sababli, ushbu tadqiqot ichki moliyaviy nazorat tizimini yanada takomillashtirish
bo‘yicha ilmiy va amaliy tavsiyalar ishlab chiqishga qaratilgan.
Tahlil va Natijalar
Biznesning muvaffaqiyati nafaqat daromad olish bilan, balki ushbu daromadni to‘g‘ri
boshqarish, mablag‘lardan oqilona foydalanish va moliyaviy xatarlardan himoyalanish bilan ham
bog‘liq. Korxona daromad topishi mumkin, biroq agar ichki moliyaviy nazorat tizimi yaxshi
ishlamasa, bu daromad noto‘g‘ri boshqarilishi yoki yo‘qotilishi ehtimoli yuqori bo‘ladi. Aynan
shu sababli, ichki moliyaviy nazorat bugungi biznes olamida nafaqat ehtiyoj, balki zaruratga
aylanib bormoqda.
Ichki moliyaviy nazorat – bu korxona ichidagi moliyaviy jarayonlarni boshqarish, tahlil
qilish va nazorat qilish tizimidir. U korxonaning mablag‘laridan to‘g‘ri foydalanishini, byudjet
rejalashtirilishini va moliyaviy hisobotlarning shaffof bo‘lishini ta’minlaydi. Oddiy qilib aytganda,
bu tizim pulning qaerdan kelib, qaerga ketayotganini kuzatib borish imkonini beradi.
Bugungi kunda raqamli texnologiyalar va global iqtisodiy muhit o‘zgarib borayotgan
sharoitda ichki moliyaviy nazorat nafaqat oddiy monitoring vositasi, balki strategik boshqaruvning
muhim elementi sifatida qaralishi lozim. Chunki korxona qanchalik yaxshi ishlab chiqarish yoki
xizmat ko‘rsatish bilan shug‘ullanmasin, agar uning moliyaviy nazorati yetarli darajada bo‘lmasa,
uzoq muddatli muvaffaqiyatga erishish qiyin bo‘ladi.
Amaliyot shuni ko‘rsatadiki, ko‘plab korxonalarda ichki moliyaviy nazorat tizimi
yetarlicha rivojlanmagan. Bunga bir necha asosiy sabablarni keltirish mumkin:
Mutaxassislarning yetishmovchiligi
– Moliyaviy nazoratni yuritish uchun maxsus bilim
va tajribaga ega mutaxassislar talab qilinadi. Kichik biznes egalari esa ko‘pincha bu sohada yetarli
tajribaga ega emaslar yoki moliyaviy boshqaruv bo‘yicha xodimlarni yollashga mablag‘ ajrata
olmaydilar.
Texnologiyalarning yetarlicha qo‘llanilmasligi
– Ko‘p korxonalar hali ham moliyaviy
jarayonlarni qo‘lda yuritishadi yoki eskirgan dasturlar yordamida boshqarishadi. Natijada
xatoliklar yuzaga keladi, vaqt yo‘qotiladi va moliyaviy shaffoflik ta’minlanmaydi.
Ichki va tashqi auditning sustligi
– Ichki audit bo‘limi ko‘plab korxonalarda faqat shakl
uchun yuritiladi yoki mavjud bo‘lsa ham, to‘liq nazorat olib borish imkoniyatiga ega emas. Tashqi
ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 3 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
663
audit esa faqatgina yil yakunida amalga oshirilgani sababli muammolar oldindan aniqlanmay
qolishi mumkin.
Risklarni boshqarish tizimining yo‘qligi
– Ko‘plab korxonalar moliyaviy risklarni
oldindan aniqlash va ularga qarshi strategiya ishlab chiqish bo‘yicha aniq tizimga ega emaslar.
Natijada kutilmagan yo‘qotishlar, firibgarlik holatlari va byudjet kamomadlari yuzaga keladi.
1
-jadval
Korxonalarni ichki moliyaviy nazorat bo‘yicha qilingan ishlari (2023-2024)
Korxona nomi
Moliyaviy
nazorat
(%)
Ichki
audit
(%)
Firibgarlik
kamayishi
(%)
Risklarni
boshqarish
(%)
Avtomatlashtirish
(%)
Byudjet
nazorati
(%)
Tashqi
audit (%)
O‘zbekneftgaz
95
90
50
85
88
92
75
Navoiy kon-
metallurgiya
kombinati
90
85
45
80
85
88
70
UzAuto Motors
85
80
40
75
80
85
65
Uzbekistan
Airways
88
82
42
78
82
86
68
Aloqabank
80
78
38
72
78
80
60
Uzbekistan
Railways
82
75
36
70
75
78
58
O‘ztelekom
87
80
40
74
79
84
65
O‘zkimyosanoat
78
70
30
65
70
72
50
Toshkent
Metallurgiya
Zavodi
85
78
35
72
75
80
55
UzBAT
83
76
32
68
72
77
52
Mualif ishlanmasi
Ichki moliyaviy nazorat – bu faqat korxona mablag‘larini kuzatish vositasi emas, balki
biznesning uzoq muddatli barqarorligini ta’minlaydigan asosiy omildir. U samarali ishlamagan
taqdirda, eng muvaffaqiyatli biznes ham iqtisodiy qiyinchiliklarga duch kelishi mumkin.
Bugungi raqamli davr ichki moliyaviy nazorat tizimini takomillashtirish uchun cheksiz
imkoniyatlar yaratmoqda. Avtomatlashtirish, sun’iy intellekt va blockchain texnologiyalarining
joriy etilishi korxonalar uchun moliyaviy xavfsizlik va samaradorlikni ta’minlashga xizmat qiladi.
Shu sababli, har qanday korxona ichki moliyaviy nazorat tizimini rivojlantirishga jiddiy
e’tibor qaratishi lozim.
ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 3 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
664
Bu nafaqat firibgarlik va moliyaviy xatoliklarning oldini olish, balki biznesning uzoq
muddatli muvaffaqiyatini ta’minlash uchun ham muhimdir. Zero, biznes dunyosida eng qimmat
resurs bu – moliyaviy ishonchlilikdir.
Muhokama
Har qanday muvaffaqiyatli biznesning ortida qat’iy moliyaviy nazorat tizimi turadi. Biroq
ichki moliyaviy nazorat tizimining samaradorligi har bir korxonada har xil bo‘lishi mumkin. Ba’zi
korxonalar bu jarayonga katta e’tibor qaratib, raqamli texnologiyalar va avtomatlashtirilgan
monitoring tizimlarini joriy qilayotgan bo‘lsa, boshqalari hanuzgacha eskirgan yondashuvlarga
tayanib kelmoqda. Shu sababli, ichki moliyaviy nazorat tizimini takomillashtirish bugungi biznes
olamida eng dolzarb muammolardan biri hisoblanadi.
Ko‘pincha ichki moliyaviy nazorat tizimi faqat yirik kompaniyalarga kerak, deb
o‘ylashadi. Haqiqatan ham, katta korxonalar keng miqyosdagi moliyaviy operatsiyalarni amalga
oshirishi tufayli nazorat tizimi ularda keng rivojlangan. Lekin kichik va o‘rta bizneslar uchun ham
ichki moliyaviy nazorat tizimi muhim ahamiyat kasb etadi.
Kichik korxonalar uchun moliyaviy xatolar va mablag‘larning noto‘g‘ri boshqarilishi katta
yo‘qotishlarga olib kelishi mumkin. Misol uchun, kichik biznes egalari ba’zan pul oqimini nazorat
qilishni ikkinchi darajali masala deb biladilar va natijada rejalashtirilmagan xarajatlar yoki
ortiqcha qarzlar bilan duch kelishadi. Agar ichki moliyaviy nazorat tizimi yo‘lga qo‘yilgan bo‘lsa,
bunday muammolar oldindan oldini olish mumkin.
Bugungi kunda korxonalar nafaqat moliyaviy barqarorlik, balki shaffoflik ham talab
qilmoqda. Ichki moliyaviy nazorat tizimi kompaniyaning shaffofligini ta’minlash orqali
investorlar, hamkorlar va mijozlar oldida ishonch qozonishiga xizmat qiladi.
Moliyaviy shaffoflikning yo‘qligi esa firibgarlik, korrupsiya va resurslarning noto‘g‘ri
sarflanishiga olib keladi. Ko‘plab kompaniyalarda ichki moliyaviy nazorat yo‘qligi sababli
firibgarlik va moliyaviy kamchiliklar aniqlanganidan keyin kompaniya katta yo‘qotishlarga duch
keladi. Shu sababli, shaffoflikni ta’minlash biznesning uzoq muddatli barqarorligi uchun zarur
shartlardan biridir.
Yaqin o‘tmishda ichki moliyaviy nazorat qog‘oz hujjatlar va qo‘lda yuritiladigan hisob-
kitoblarga asoslangan edi. Lekin hozirgi kunda raqamli texnologiyalar ushbu jarayonni butkul
o‘zgartirib yubormoqda.
Sun’iy intellekt va blockchain texnologiyalari yordamida real vaqt rejimida moliyaviy
monitoring amalga oshirish mumkin.
ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 3 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
665
ERP tizimlari esa barcha moliyaviy operatsiyalarni avtomatik tarzda qayd etish va tahlil
qilish imkonini beradi. Bunday texnologiyalar nafaqat xatolar ehtimolini kamaytiradi, balki inson
omili bilan bog‘liq firibgarlik holatlarining oldini olishga ham xizmat qiladi.
Biroq texnologiyalar qanchalik rivojlangan bo‘lmasin, ularni joriy etish uchun malakali
mutaxassislar talab etiladi. Shu sababli, korxonalar texnologik rivojlanish bilan birga xodimlarning
bilim va ko‘nikmalarini oshirishga ham e’tibor qaratishi lozim.
Ichki moliyaviy nazorat tizimining ajralmas qismi bu – ichki auditdir. Ichki auditorlar
korxonaning moliyaviy faoliyatini kuzatib borish, xatolarni aniqlash va moliyaviy jarayonlarni
takomillashtirish bo‘yicha tavsiyalar berish vazifasini bajaradilar.
Biroq ko‘plab korxonalarda ichki audit tizimi yaxshi yo‘lga qo‘yilmagan yoki u faqat
formal ravishda yuritiladi. Ya’ni, ichki auditorlar real muammolarni ochib berish o‘rniga,
faqatgina hisobot tayyorlash bilan shug‘ullanadi. Natijada korxonada sodir bo‘layotgan moliyaviy
kamchiliklar vaqtida aniqlanmaydi.
Ichki auditning samaradorligini oshirish uchun auditorlarning mustaqilligini ta’minlash va
ularga real tekshiruv o‘tkazish vakolatini berish lozim. Shuningdek, ichki audit natijalari asosida
chora-tadbirlar amalga oshirilishi shart, aks holda bu jarayonning foydasi bo‘lmaydi.
Har qanday biznes faoliyati xavf-xatarsiz bo‘lishi mumkin emas. Biroq ichki moliyaviy
nazorat tizimi ushbu xatarlarni oldindan aniqlash va ularning ta’sirini minimallashtirishga yordam
berishi kerak.
Ko‘plab kompaniyalar moliyaviy risklarni inobatga olmasdan, strategik qarorlar qabul
qilishadi. Bu esa kutilmagan yo‘qotishlarga olib keladi. Agar korxona ichki moliyaviy nazorat
tizimi orqali risklarni baholash strategiyasini ishlab chiqsa, u kelajakdagi xavflarni kamaytirish
imkoniyatiga ega bo‘ladi.
Masalan, jahon tajribasida moliyaviy risklarni oldindan bashorat qilish uchun maxsus
dasturlar qo‘llaniladi. Ular turli omillar asosida kelajakdagi moliyaviy barqarorlikni tahlil qilib,
ehtimoliy xavf-xatarlarni oldindan ko‘rsatib beradi.
Ichki moliyaviy nazorat tizimi nafaqat pul oqimlarini boshqarish, balki korxonaning butun
faoliyatini barqaror qilish uchun ham muhim ahamiyatga ega. Ushbu tizim yaxshi ishlagan
taqdirda, firibgarlik, moliyaviy xatolar va noxush yo‘qotishlarning oldi olinadi.
Biroq ichki moliyaviy nazoratni faqat qog‘oz hujjatlar va formal hisobotlar bilan cheklab
qo‘yish mumkin emas. Bu tizim real ishlashi va korxona faoliyatiga ta’sir ko‘rsatishi lozim.
ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 3 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
666
Texnologiyalarning rivojlanishi, ichki audit tizimini mustahkamlash, xodimlarning
moliyaviy savodxonligini oshirish va risklarni oldindan bashorat qilish – bularning barchasi ichki
moliyaviy nazorat samaradorligini oshirishning kalitidir.
Biznes olamida muvaffaqiyat tasodifan kelmaydi. U moliyaviy barqarorlik, shaffoflik va
to‘g‘ri strategiyalar natijasidir. Agar korxona o‘z moliyaviy jarayonlarini nazorat qilishni
o‘rganmasa, kelajakdagi muvaffaqiyati xavf ostida qolishi mumkin. Shu sababli, ichki moliyaviy
nazorat tizimi nafaqat bugungi kun ehtiyoji, balki kelajak biznesining ajralmas qismiga aylanishi
kerak.
XULOSA
Ichki moliyaviy nazorat har qanday korxonaning barqarorligi va muvaffaqiyatini
ta’minlovchi muhim mexanizmdir. Samarali nazorat tizimi moliyaviy shaffoflikni oshirish,
firibgarlik va moliyaviy xatolarni kamaytirish hamda mablag‘lardan oqilona foydalanishga xizmat
qiladi. Bugungi kunda raqamli iqtisodiyot va texnologik taraqqiyot ichki moliyaviy nazoratni
takomillashtirish uchun yangi imkoniyatlar yaratmoqda.
Tadqiqot davomida aniqlangan asosiy muammolar shundan iboratki, ko‘plab korxonalarda
ichki moliyaviy nazorat tizimi to‘liq joriy etilmagan yoki u faqat formal tarzda ishlaydi. Bunga
malakali mutaxassislarning yetishmovchiligi, zamonaviy texnologiyalarning joriy etilmagani va
ichki audit tizimining zaifligi sabab bo‘lmoqda. Shuningdek, moliyaviy risklarni boshqarish
strategiyalarining yo‘qligi korxonalarni kutilmagan moliyaviy yo‘qotishlarga olib kelmoqda.
Ichki moliyaviy nazorat tizimini takomillashtirish uchun quyidagi chora-tadbirlarni amalga
oshirish muhim:
Moliyaviy jarayonlarni avtomatlashtirish – ERP tizimlari, sun’iy intellekt va blockchain
texnologiyalaridan foydalanish orqali ichki nazorat samaradorligini oshirish.
Ichki audit tizimini mustahkamlash – Ichki auditorlarning mustaqilligi va samarali faoliyat
yuritishini ta’minlash.
Xodimlarning moliyaviy savodxonligini oshirish – Moliyaviy boshqaruv va audit bo‘yicha
doimiy trening va seminarlarga ahamiyat berish.
Risklarni oldindan baholash va minimallashtirish – Xatarlarni boshqarish strategiyalarini
ishlab chiqish va ularni real vaqt rejimida kuzatish.
Ichki va tashqi audit o‘rtasidagi hamkorlikni kuchaytirish – Moliyaviy hisobotlarning
ishonchliligini oshirish va xatoliklarning oldini olish.
ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 3 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
667
Ichki moliyaviy nazorat tizimi nafaqat hujjatlar va hisobotlar yuritish bilan cheklanmasligi,
balki korxona faoliyatining ajralmas qismiga aylanishi lozim. Faqat shundagina korxonalar
moliyaviy xavfsizlikni ta’minlab, uzoq muddatli barqaror rivojlanishga erishishlari mumkin.
Shunday ekan, ichki moliyaviy nazoratni takomillashtirish nafaqat biznesning bugungi kun
talabiga javob berishi, balki kelajakda barqaror va muvaffaqiyatli faoliyat yuritishiga mustahkam
asos bo‘lib xizmat qiladi.
REFERENCES
1.
Committee of Sponsoring Organizations of the Treadway Commission (COSO). (2013).
Internal Control — Integrated Framework.
COSO Press.
2.
International Organization for Standardization (ISO). (2018).
ISO 31000: Risk
Management – Guidelines.
Geneva, Switzerland.
3.
Jensen, M., & Meckling, W. (2019).
Theory of the Firm: Managerial Behavior, Agency
Costs, and Ownership Structure.
Journal of Financial Economics, 3(4), 305-360.
4.
Kaplan, D. (2018).
Corporate Financial Control and Governance.
New York: Wiley.
5.
Walker, B. (2021).
Big Data and Financial Monitoring: How Analytics are Transforming
Internal Auditing.
Harvard Business Review, 45(2), 112-129.
6.
Drucker, P. (2017).
Managing for Results: The Strategic Role of Financial Control.
New
York: HarperCollins.
7.
Smith, A. A. (2020).
Financial Risk Management in Modern Corporations.
Oxford
University Press.
8.
PwC (PricewaterhouseCoopers). (2021).
Internal Controls and Risk Management: Trends
and Best Practices.
PwC Global Report.
9.
KPMG. (2020).
Enhancing Financial Oversight: Best Practices for Internal Auditors.
KPMG Advisory Services.
10.
Deloitte. (2022).
The Future of Internal Financial Control: Automation and Digital
Transformation.
Deloitte Insights.
11.
Adams, R. (2020).
The Relationship between Internal and External Auditing in Corporate
Governance.
Journal of Accounting and Economics, 58(1), 79-95.
12.
Brown, S. (2019).
Blockchain in Financial Auditing: A New Era of Transparency.
Financial Technology Journal, 17(3), 213-232.
ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 3 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
668
13.
O‘zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligi. (2023).
Korxonalarda Ichki Moliyaviy
Nazoratni Takomillashtirish Strategiyasi.
Toshkent.
14.
Karimov, I. (2022).
O‘zbekiston Iqtisodiyotida Ichki Auditning O‘rni.
O‘zbekiston
Iqtisodiyot Jurnali, 12(2), 45-63.
15.
Tursunov, X. (2023).
Moliyaviy Xatarlarni Baholash va Boshqarish Usullari.
Toshkent:
O‘zbekiston Milliy Universiteti Nashriyoti.
