69
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 5
INKLYUZIV TA’LIM MUHITIDA AUTIZM SINDROMLI BOLALAR BILAN
ISHLASHNING KLASTER MEXANIZMLARI
Kasimova Mashxura Maxamadaliyevna
Toshkent ijtimoiy innovatsiya universiteti
“Pedagogika va psixologiya” kafedrasi o‘qituvchisi
O‘lmasova Madinabonu Faxriddinovna
Toshkent ijtimoiy innovatsiya universiteti talabasi
https://doi.org/10.5281/zenodo.15353339
Annotatsiya.
Maqolada inklyuziv ta’lim tizimida autizm sindromli bolalarni o‘qitishni
tashkil etishning nazariy va amaliy jihatlari keltirilgan. Shu bilan birga autizm sindromli
o‘quvchilarning muloqot qobiliyatlari ko‘rib chiqiladi. Adabiyotlar tahlil qilinib, ular asosida
autizm sindromli maktab o‘quvchilarida muloqot qobiliyati buzilishining asosiy xususiyatlari
ochib beriladi. Inklyuziv ta’lim sharoitida autizm sindromli o‘quvchilarning muammolari
umumlashtirildi va aniqlandi.
Kalit soʻzlar:
autizm spektrining buzilishi, autizm sindromi, ruhiy rivojlanishning sustligi,
tibbiy-pedagogik-psixologik komissiya, moslashtirilgan umumiy ta’lim dasturi, cheklangan
sog‘liqni imkoniyatlari, inklyuziv ta’lim.
Аннотация.
В статье представлены теоретические и практические аспекты
организации обучения детей с синдромом аутизма в системе инклюзивного образования.
Также рассматриваются коммуникативные способности учащихся с синдромом
аутизма. Проведен анализ литературы, на основе которого раскрываются основные
особенности нарушений коммуникативных способностей у школьников с синдромом
аутизма. Обобщены и выявлены проблемы учащихся с синдромом аутизма в условиях
инклюзивного обучения.
Ключевые слова:
расстройства аутистического спектра, синдром аутизма,
задержка
психического
развития,
медико-психолого-педагогическая
комиссия,
адаптированная общеобразовательная программа, ограниченные возможности здоровья,
инклюзивное образование.
Abstract.
This article discusses both theoretical and practical aspects of teaching
children with autism syndrome in an inclusive education system. It also explores the
communication abilities of students with autism. The article includes a literature review that
highlights the main features of communication difficulties in schoolchildren with autism. It
identifies and summarizes the problems these students face in inclusive learning environments.
Keywords:
autism spectrum disorder, autism syndrome, delayed mental development,
medical-psychological-pedagogical commission, adapted general education program,
disabilities, inclusive education.
Kirish.
Bugungi kunda butun dunyoda inklyuziv ta’lim tizimi dolzarb sohalardan biriga
aylanmoqda. Dunyo bo‘yicha nogironligi bo‘lgan shaxslarni o‘qitish, ta’lim-tarbiyasi bilan
shug‘ullanish ishlari keng ko‘lamda olib borilmoqda. Shu o‘rinda bir savol tug‘iladi - inklyuziv
ta’lim o‘zi nima? Inklyuziv ta’lim - barcha o‘quvchilar uchun maxsus ta’lim ehtiyojlari va
individual imkoniyatlarining farqliligini inobatga olgan holda ta’lim muassasalarida ilm olishda
70
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 5
teng huquqlilikni ta’minlashdir. Inklyuzivlik
1
- inglizcha so‘z bo‘lib, inclusive - qo‘shish,
birlashtirish degan ma’nolarni anglatadi. Mazkur atama alohida ehtiyojga ega bo‘lgan
o‘quvchilarni umumta’lim maktablarida sog‘lom tengdoshlari bilan qo‘shib birgalikda o‘qitish
jarayonini ifodalaydi. Inklyuziv ta’lim- o‘quvchilarning imkoniyatlari, individual psixologik,
jismoniy nuqson va o‘zlashtirish xususiyatlarini hisobga olgan holda tashkil etiladigan ta’lim
jarayonidir.
Har bir bola ta’lim olish huquqiga ega. Bu alohida ehtiyojli bolalarga ham tegishlidir.
Birlashgan Millatlar tashkilotining nogironlar huquqlari toʻg‘risidagi Konvensiyasi inklyuziv
ta’lim insonning asosiy huquqi - har bir alohida ehtiyojli bola uchun ta’lim ekanligini
ta’kidlaydi. Mamlakatimizning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish kontseptsiyasiga muvofiq, ta’lim
sohasidagi davlat siyosatining strategik maqsadi iqtisodiyotni innovatsion rivojlantirish
talablariga, jamiyat va har bir fuqaroning zamonaviy ehtiyojlariga mos keladigan sifatli
ta’limning mavjudligini oshirishdir. Ushbu maqsadni amalga oshirishda bir qator ustuvor
vazifalarni hal qilish kerak, ular orasida alohida ehtiyojli shaxslarning sifatli ta’limi va
jamiyatning muvaffaqiyatli ijtimoiylashuvini ta’minlaydigan ta’lim muhitini yaratish muhim
ahamiyatga ega. Inklyuziv ta’lim tizimini umumta’lim maktablari amaliyotiga joriy etish nogiron
bolalarga, shuningdek, normal rivojlanayotgan tengdoshlariga muassasada maxsus oʻquv
sharoitlarini yaratishda teng ta’lim olish imkoniyatini beradi. Vazirlar Mahkamasi tomonidan
2021-yil 12-oktabrdagi “Alohida ta’lim ehtiyojlari boʻlgan bolalarga ta’lim berishga oid
normativ-huquqiy hujjatlarni tasdiqlash toʻgʻrisida”gi 638-son qaror qabul qilindi. Ushbu hujjat
2020-yil 13-oktabrdagi “Alohida ta’lim ehtiyojlari boʻlgan bolalarga ta’lim-tarbiya berish
tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari toʻgʻrisida”gi PQ-4860-son qarorga muvofiq
ishlab chiqilgan boʻlib, unda 2020–2025 yillarda хalq ta’limi tizimida inklyuziv ta’limni
rivojlantirish konsepsiyasida alohida ta’lim ehtiyojlari boʻlgan bolalarga koʻrsatiladigan ta’lim
хizmatlari sifatini yaхshilash maqsadida bir qator vazifalar belgilab qo‘yilgan
2
Autizm
3
(grekcha “autos”-“o‘zim” degan) so‘zdan kelib chiqqan - bu ruhiyatning o‘ziga
xos holati bo‘lib, bemor tashqi olam, atrofdagilar bilan muloqot qilishni istamaydi. U
yolg‘izlikni yoqtiradi. Yana bir xil xatti- harakat va shunday so‘zlarni takrorlaydi. Autizm
tashxisli bola o‘z olamida yashaydi. Fikrlashi boshqalarnikiga o‘xshamaydi. Ularning xatti-
harakatlari real voqelik bilan bog‘liq emas. Ushbu rivojlanishda kamchilikka ega bo‘lgan
bolalarning harakatlarida hissiy kechinmalar asosiy o‘rin tutadi. Ushbu sindrom o‘g‘il bolalarda
qiz bolalarga nisbatan ko‘p uchraydi. Autizm atamasi fanga dastlab, bundan 40 yil oldin kirib
kelgan. Ushbu atama birinchi bor shvetsariyalik psixiatr Eygen Bleyger tomonidan “Autizm
spektrining buzilishi” (ASB) atamasi neyrorivojlanish buzilishi bilan bog‘liq boʻlgan va oʻzaro
ijtimoiy oʻzaro ta’sir, verbal va noverbal muloqotdagi kamchiliklar, shuningdek cheklangan
stereotipik yoki takrorlanadigan xatti-harakatlar, qiziqishlar va harakatlar bilan tavsiflangan
holatlar guruhiga kiritiladi. ASB belgilari uch yoshdan oldin, koʻpincha 12-18 oyda paydo
boʻladi, ammo ba’zi ruhiy sohalarida dastlabki rivojlanish belgilari yana bir necha yil davomida
tashxis qoʻyilmaydi. Autizm spektrining buzilishi boʻlgan bolalar oʻquv jarayonini maxsus
tashkil etishga muhtoj boʻlgan nogiron bolalarning maxsus toifasini anglatadi. Bugungi kunga
1
Mо‘minоvа L.R. “Аutizm sindrоmi, uning sаbаblаri, turlаri vа bаrtаrаf etish metоdikаlаri”. Uslubiy qо‘llаnmа. Tоshkent
“Spectrum Mediа Grоup” 2015-yil.
2
3 Mо‘minоvа L.R. “Аutizm sindrоmi, uning sаbаblаri, turlаri vа bаrtаrаf etish metоdikаlаri”. Uslubiy qо‘llаnmа. Tоshkent
“Spectrum Mediа Grоup” 2015-yil.
71
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 5
kelib, autizm spektrining buzilishi bolalar aholisining taxminan 1% ni tashkil qiladi. Autizmli
bolalarning asosiy muammosi - real hayotdan ajralish, oʻz qobig‘iga oʻralish, tashqi stimullarga
(ta’sirlovchilarga) reaksiyalarning yoʻqligi, passivlik va atrof-muhit bilan munosabatlarda oʻta
shikastlanishga moyillik hamda nutqidagi kamchiliklarda namoyon boʻladi. Autizm sindromi
boʻlgan bolalarning rivojlanishida ushbu yetishmovchilikning sabablari hali aniqlanmagan,
ammo ilmiy adabiyotlarda uning paydo boʻlishining sabablari deb miya yarim korteksidagi
sinaptik aloqalarning kamolotiga ta’sir qiluvchi genlar bilan bog‘liq. Autizmning rivojlanishi
bitta genga emas, balki koʻp faktorli mexanizm deb ataladigan genlar guruhiga bog‘liq.
Darajalarning har biri autizmning og‘irligi va tabiati, bolaning oʻziga xosligi va uni
ijtimoiylashtirish imkoniyatlari bilan farq qiladi. Ushbu guruhlar nafaqat autizmli bolada
buzilishlarning chuqurligini, balki bolaning atrof-muhit bilan oʻzaro ta’sirini normallashtirish
dinamikasini baholash uchun mezonlarni taqdim etadi. Ushbu toʻrtta guruhni ajratish.
Autizm sindromi bilan kasallangan bolalarni oʻqitishni tashkil etishga tabaqalashtirilgan
yondashishga imkon beradi. Ta’lim yoʻnalishini tanlash doirasi juda keng boʻlib, bolaning
umumta’lim dasturini oʻzlashtirishi va oddiy maktabda maxsus qoʻllab-quvvatlash bilan oʻqitish
imkoniyatidan tortib, maxsus individual ta’lim dasturini shakllantirish zarurligigachadir. Autizm
sindromi boʻlgan oʻquvchilar - bu psixologik rivojlanishda kamchiliklari boʻlgan, TPPK
tomonidan tasdiqlangan va maxsus sharoit yaratmasdan ta’lim olishga toʻsqinlik qiladigan
bolalar. Autizm sindromi boʻlgan barcha oʻquvchilar ma’lum darajada kognitiv qobiliyatlarning
yetishmasligi, psixologik rivojlanishning oʻziga xos buzilishlari, faoliyatni tashkil etishdagi
buzilishlar va xatti-harakatlar tufayli oʻquv dasturlarini oʻzlashtirishda aniq qiyinchiliklarga duch
kelishadi. Autizm sindromi boʻlgan barcha talabalar uchun umumiy boʻlgan narsa - bu yuqori
aqliy funktsiyalarni shakllantirishdagi turli darajadagi kamchiliklar, kognitiv faoliyatning
sekinlashishi yoki notekis shakllanishi, mustaqil ravishda oʻzini-oʻzi boshqarishning qiyinligi.
ASB bolalar hozirgi vaqtda maxsus maktablarida oʻqiydilar, ammo u yerda ham uyda ta’lim
olishadi, bu esa muloqot va ijtimoiylashuv muammolarini kuchaytiradi. Ularga muloqotga
kirishish va jamiyat a’zolarini autizm sindromli bolalarning oʻziga xos xususiyatlarini
tushunishga oʻrgatish uchun bolalikdan bu bolalarning doimiy oʻzaro ta’sirini hamda asta-sekin
moslashishini ta’minlaydigan tizim kerak boʻladi. Ushbu vazifalarni amalga oshiruvchi tizim –
bu inklyuziv ta’limdir. ASB bolalarni oʻqitishning bugungi amaliy tajribasi shuni koʻrsatadiki,
ushbu toifadagi bolalar uchun turli xil ta’lim modellari ishlab chiqilishi va amalga oshirilishi
kerak, bu ularning qobiliyatlari va ta’lim qobiliyatlariga mos keladigan, bolalarning
imkoniyatlarini roʻyobga chiqarish huquqini maksimal darajada oshirishga imkon beradi. Shu
bilan birga, ushbu muammoni maxsus ta’lim ehtiyojlari boʻlgan bolalarni maktab sinfiga koʻr-
koʻrona kiritish orqali hal qilib boʻlmasligini tushunish muhimdir.
Autizm sindromli bolalar uchun ta’limtarbiyasini tashkil etish maxsus ta’lim
shakllarining oʻzaro bog‘liqligini va ularning maxsus ta’lim ehtiyojlariga mos keladigan umumiy
ta’lim muhitiga integratsiyalashuvini aniqlashni talab qiladi. Shubhasiz, autizm sindromli
bolalarni maktabda oʻqitishni tashkil etish maxsus ta’lim shakllarining oʻzaro bog‘liqligini
aniqlashni va ularning maxsus ta’lim ehtiyojlariga mos keladigan umumiy ta’lim muhitiga
qoʻshilishni talab qiladi.
4
Autizm sindromi boʻlgan oʻquvchilarda rivojlanish buzilishlarining
tuzilishidagi farq autizm sindromi boʻlgan oʻquvchilarning imkoniyatlari va ehtiyojlariga mos
keladigan ta’lim olish uchun turli xil ixtisoslashtirilgan qoʻllab-quvvatlash va oʻqitish sohalariga
4
F.U.Qodirova, N.A.Egamberdiyeva “Ta’lim klasteri sharoitida autizm sindromli bolalarni tashxislash va korreksiyalash ishlarining mazmuni”.
INSON FAROVONLIGINI OʻRGANISHDA FANLARARO YONDASHUV xalqaro ilmiy konferensiya materiallari. II qism. Toshkent – 2023-
yil. 201-205-betlar.
72
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 5
boʻlgan ehtiyojni aniqlaydi. Autizm spektrida kamchiligi bor oʻquvchilarning boshlang‘ich
umumiy ta’lim dasturlarini yaratish ushbu toifadagi oʻquvchilarni aqliy rivojlanish buzilishining
tabiati va tuzilishiga qarab farqlash bilan bog‘liq boʻlishi kerak. ASB turlarini farqlash va ta’lim
dasturi variantini tavsiya etish vazifasi TPPKga yuklatilgan. Moslashtirilgan ta’lim dasturi -
nogironligi boʻlgan shaxslarni psixofizik rivojlanishining oʻziga xos xususiyatlarini, individual
imkoniyatlarini hisobga olgan holda oʻqitish uchun moslashtirilgan va kerak boʻlganda
rivojlanish buzilishlarini korreksiyalash hamda ushbu shaxslarning ijtimoiy moslashuvini
ta’minlaydigan ta’lim dasturi hisoblanadi. Moslashtirilgan ta’lim dasturi ta’lim tashkiloti
faoliyatini tashqi va ichki nazorat qilish, baholash va monitoring qilishning rasmiy me'yoriy
hujjatlardan biridir.
i
ASB
5
o‘quvchilarning imkoniyatlariga, ularning rivojlanishiga, ijtimoiy moslashuviga,
kundalik tajribaga ega boʻlishiga ijobiy munosabat mavjudligi; oʻquvchilarga psixologik va
pedagogik yordamning nazariy va uslubiy asoslarini tushunish; autizm spektrining buzilishi
etiologiyasini bilish, rivojlanish diagnostikasining nazariy asoslari, ushbu rivojlanish buzilishiga
ega oʻquvchilarni psixologik pedagogik oʻrganish uchun amaliy koʻnikmalarni shakllantirish;
ushbu guruh oʻquvchilarining ta’lim maqsadini tushunish jamiyatda yashash uchun zarur boʻlgan
amaliy g‘oyalar, koʻnikmalar va malakalarni rivojlantirish sifatida kundalik hayotda maksimal
mustaqillik va oʻzini anglashga erishishga imkon berish; korreksion-rivojlantirish ishlarining
mazmuni va usullarini aniqlashda bolaning individual imkoniyatlari va maxsus ta’lim
ehtiyojlarini hisobga olish; maxsus individual ta’lim dasturlarini ishlab chiqish, oʻquvchilarni
rivojlanishi va oʻqishidagi yutuqlarni yetarli darajada baholash qobiliyati; hayotiy tajribasi va
ijtimoiy aloqalarini muntazam ravishda kengaytirishga imkon beruvchi, uyda va umumiy ta’lim
tashkilotida bolaning hayotini maxsus tashkil etishda faol ishtirok etish; ta’lim-tarbiya berishning
eng samarali usullarini tushunish va oiladagi oʻquvchilarni psixologik va pedagogik qoʻllab -
quvvatlash mazmunini aniqlash; oʻquvchilarning bir-biri bilan va kattalar bilan oʻzaro
munosabatlarini tashkil etish, ijtimoiy doirani kengaytirish, oʻquvchining oila va umumiy ta’lim
tashkilotidan tashqariga chiqishini ta’minlash qobiliyati; ushbu guruh talabalarini oʻqitish
boʻyicha pedagogik faoliyatga ijodiy munosabatning mavjudligi, talabalarni rivojlantirishning
innovatsion va noan'anaviy usullarini izlash va ta’limning yangi texnologiyalarini joriy etish
qobiliyati; oʻquvchilarning ota-onalari bilan aloqa qilish va maslahat, tavsiyalar berish
qobiliyatining mavjudligi; bolaga hurmat bilan munosabatda boʻlishni (hamdardlik bilan)
ta’minlaydigan, uning ishonchini va kattalar bilan muloqot qilish istagini uyg‘otadigan
professional parvarish koʻnikmalariga ega boʻlish; fanlararo mutaxassislar jamoasi sharoitida
ishlash qobiliyatining mavjudligi.
Xulosa
. Inklyuziv ta’lim g‘oyalarini umumta’lim maktablari amaliyotiga joriy etish
hamda muassasada ixtisoslashtirilgan oʻquv sharoitlarini yaratish autizm sindromli bolalarga
me’yorda rivojlanayotgan tengdoshlari bilan birga teng ta’lim olish imkoniyatini beradi.
Inklyuziv sinflarda ta’lim jarayonining mazmuni Oʻzbekiston Respublikasi Maktabgacha va
maktab ta’limi vazirligi tomonidan tasdiqlangan umumta’lim sinflari uchun dasturlar, ta’lim
muassasalari tomonidan mustaqil ravishda ishlab chiqilgan va tasdiqlangan oʻquv, yillik kalendar
rejasi va mashg‘ulotlar jadvali, shuningdek alohida ta’lim ehtiyojlari boʻlgan bola uchun
individual oʻquv rejasi va moslashtirilgan ta’lim dasturi bilan belgilanadi. Umumta’lim
maktablarida autizm spektrida buzilishi boʻlgan oʻquvchilar korreksionpedagogik yordam bilan
5
Mо‘minоvа L.R. “Аutizm sindrоmi, uning sаbаblаri, turlаri vа bаrtаrаf etish metоdikаlаri”. Uslubiy qо‘llаnmа. Tоshkent “Spectrum Mediа
Grоup” 2015-yil.
73
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 5
ta’minlanadi. Korreksion, psixologik va pedagogik qoʻllab-quvvatlash sinf rahbari, maktab
rahbari, psixologi, logoped-oʻqituvchisi, defektologi, tyutor, davolovchi jismoniy tarbiya (DJT)
yoʻriqchisi, musiqa oʻqituvchisi tomonidan amalga oshiriladi. Inklyuziv ta’lim tizimning ijobiy
tomoni shundaki bu ta’lim jarayonida hech bir bola e’tibordan chetda qolmaydi. Har bir bolaga
uning kelib chiqishi va holatidan qat’i nazar ta’lim tarbiya berish ishlari olib boriladi.
REFERENCES
1.
Mо‘minоvа L.R. “Аutizm sindrоmi, uning sаbаblаri, turlаri vа bаrtаrаf etish
metоdikаlаri”. Uslubiy qо‘llаnmа. Tоshkent “Spectrum Mediа Grоup” 2015-yil.
2.
Egamberdiyeva, N. A. (2023).N.A.Egamberdiyeva “Autizm sindromli bolalar bilan
ishlash hozirgi kunning dolzarb masalasi sifatida”. TA’LIM VA RIVOJLANISH
TAHLILI ONLAYN ILMIY JURNALI.
3.
N.A.Egamberdiyeva “Tа’lim klаsteri shаrоiti – аutizm sindrоmli bоlаlаr nutqini
rivоjlаntirishning
innоvаtsiоn
оmili
sifаtidа”.
INSON
FAROVONLIGINI
OʻRGANISHDA FANLARARO YONDASHUV xalqaro ilmiy konferensiya materiallari.
II qism. Toshkent – 2023- yil. 154-158-betlar.
4.
F.U.Qodirova, N.A.Egamberdiyeva “Ta’lim klasteri sharoitida autizm sindromli bolalarni
tashxislash va korreksiyalash ishlarining mazmuni”. INSON FAROVONLIGINI
OʻRGANISHDA FANLARARO YONDASHUV xalqaro ilmiy konferensiya materiallari.
II qism. Toshkent – 2023-yil. 201-205-betlar.
