ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 5 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
1177
JADIDCHILIK MEROSI VA BUGUNGI KUNDAGI O'RNI
Ravshanova Gavharoy Xolmurodovna
Samarqand viloyati Nurobod tumani 46-maktabning tarix fani o’qituvchisi.
Ne’matova Jasmina Nurmurod qizi
Samarqand viloyati Nurobod tumani 46-maktabning 7-sinf o’quvchisi.
Eshquvvatova Malika Jasur qizi
Samarqand viloyati Nurobod tumani 46-maktabning 7-sinf o’quvchisi.
Shodmonova Laylo Farruh qizi
Samarqand viloyati Nurobod tumani 46-maktabning 8-sinf o’quvchisi.
https://doi.org/10.5281/zenodo.15486632
Annotatsiya. Ushbu maqolada XIX asr oxiri va XX asr boshlarida O‘rta Osiyoda yuzaga
kelgan jadidchilik harakatining mazmun-mohiyati, tarixiy bosqichlari, asosiy g‘oyalari hamda
bugungi kunda bu harakat merosining O‘zbekiston jamiyatidagi ahamiyati tahlil qilinadi.
Jadidchilik harakatining asoschilari tomonidan ilgari surilgan ma’rifiy, ijtimoiy va siyosiy
g‘oyalarning zamonaviy ta’lim tizimi, gender tengligi, milliy o‘zlikni anglash va fuqarolik
jamiyati qurilishiga ta’siri yoritilgan. Shuningdek, jadid matbuoti, teatr va adabiy merosining
yosh avlod tarbiyasidagi roli, bugungi islohotlar bilan o‘zaro bog‘liqligi chuqur o‘rganilgan.
Maqolada tarixiy va zamonaviy qarashlar uyg‘unligi orqali jadidchilik harakatining dolzarbligi
va bugungi kundagi o‘rni ilmiy asosda tahlil etiladi.
Kalit so‘zlar: Jadidchilik, ma’rifat, islohot, ta’lim tizimi, ayollar huquqi, milliy
uyg‘onish, jadid maktablari, jadid matbuoti, Abdulla Avloniy, Mahmudxo‘ja Behbudiy, Fitrat,
madaniy meros, zamonaviy jamiyat.
XIX asr oxiri va XX asr boshlarida O‘rta Osiyoda yuzaga kelgan jadidchilik harakati
turkiy xalqlarning ijtimoiy, madaniy va siyosiy hayotida tub burilish yasagan tarixiy
voqeliklardan biridir. Jadidchilik — bu faqatgina bir harakat emas, balki u keng qamrovli
ma’rifiy, madaniy va islohotparvar g‘oya sifatida paydo bo‘lib, o‘z zamonasining ilg‘or fikrli
ziyolilari tomonidan ilgari surilgan. Ushbu harakat vakillari o‘z asarlari, faoliyati va fidoyiligi
bilan xalqni johillik va mutelikdan qutqarish, ilm-ma’rifatga asoslangan jamiyat barpo etish,
ayollar erkinligi, ta’lim-tarbiyani zamon talablari asosida yangilash kabi masalalarni kun
tartibiga olib chiqdi.
Jadidchilik harakati Turkistonda, xususan, Buxoro, Xiva va Qo‘qon kabi tarixiy
hududlarda faoliyat olib borgan ziyolilar tomonidan boshqarilgan. Munavvar qori
Abdurashidxonov, Abdulla Avloniy, Mahmudxo‘ja Behbudiy, Fitrat, Hamza Hakimzoda
ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 5 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
1178
Niyoziy kabi arboblar xalq orasida ma’rifat urug‘ini sochib, milliy uyg‘onish harakatining
asoschilariga aylandilar.
Bugungi kunda O‘zbekiston mustaqillikka erishgach, o‘z milliy tarixini, qadriyatlarini,
madaniyatini qayta tiklash jarayonida jadidlar merosiga alohida e’tibor qaratilmoqda. Ularning
ilgari surgan g‘oyalari bugungi jamiyat taraqqiyoti, ta’lim islohoti, milliy o‘zlikni anglash,
madaniy merosga hurmat bilan qarash kabi yo‘nalishlarda o‘z aksini topmoqda. Shu sababli
jadidchilik merosini o‘rganish va uni chuqur tahlil qilish, bu harakatning tarixiy va bugungi kun
bilan bog‘liqligini ochib berish dolzarb masalalardan biri bo‘lib qolmoqda.
JADIDCHILIK HARAKATINING RIVOJLANISH BOSQICHLARI
Jadidchilik harakatining shakllanishi XIX asrning ikkinchi yarmida Rossiya imperiyasi
tarkibiga kirgan Turkiston o‘lkasida boshlangan. Bu davrda mahalliy aholining hayoti,
ma’naviy-ma’rifiy holati, ta’lim tizimi va ijtimoiy-siyosiy fikri jiddiy o‘zgarishlarga yuz tutgan.
Ana shunday bir sharoitda ilg‘or fikrli ziyolilar paydo bo‘lib, xalqni uyg‘otishga,
islohotlar orqali millatni rivojlantirishga harakat qila boshladilar.
Turkistonda jadid maktablari va ta’lim islohoti
Jadidlar faoliyatining muhim yo‘nalishlaridan biri ta’lim sohasida olib borilgan islohotlar
bo‘lib, ular eski usuldagi maktablardan farqli ravishda yangi, dunyoviy bilimlarni o‘rgatuvchi
maktablar tashkil etishga kirishdilar. Bu maktablarda matematika, geografiya, tarix,
tabiatshunoslik kabi fanlar o‘qitilgan. Munavvar qori Abdurashidxonov tomonidan Toshkentda
ochilgan "Usuli jadid" maktabi buning yorqin namunasi bo‘ldi.
Jadid maktablari bosqichma-bosqich Turkistonning boshqa hududlarida ham yoyila
boshladi. Bu maktablarda zamonaviy usullar asosida ta’lim berilishi, o‘qituvchilarning
tayyorlanishi va darsliklarning yozilishi — bularning barchasi xalqni o‘qitish va ma’rifatli
jamiyat qurish yo‘lida muhim qadamlar edi.
Jadid matbuoti
Jadidchilik harakatining kuchayishida matbuot katta rol o‘ynadi. XX asr boshlarida
Turkistonda birinchi marta mahalliy ziyolilar tomonidan gazetalar, jurnallar chop etila boshlandi.
1906-yilda Mahmudxo‘ja Behbudiy tomonidan chiqarilgan "Tarjimon", "Shuro", "Oyna"
singari nashrlar xalqni yangicha fikrlashga undadi.
Bu nashrlarda ta’lim, ayollar huquqi, zamonaviy hayot, islomdagi yangilanish kabi
mavzular yoritildi. Jadid jurnalistlari o‘z maqolalarida ijtimoiy tenglik, ilmiy yutuqlar, xalqni
o‘qitish zaruriyati, milliy g‘urur kabi g‘oyalarni ilgari surdilar. Bu matbuot organlari jamiyatda
yangicha tafakkurni shakllantirishda muhim o‘rin tutdi.
Adabiyot va teatr
Jadidlar o‘z g‘oyalarini faqat ta’lim yoki matbuot orqali emas, balki badiiy adabiyot va
teatr orqali ham yoyishga harakat qildilar. Abdulla Avloniy, Fitrat, Hamza Hakimzoda Niyoziy
kabi yozuvchilar she’r, drama va hikoyalar orqali xalqni uyg‘otishga urindilar.
Masalan, Avloniyning "Turkiy Guliston yoxud axloq" asari axloqiy-tarbiyaviy
masalalarni ko‘tarib chiqdi. Fitratning "Abulfayzxon" dramasi tarixiy qiyos orqali siyosiy
tanqidni ilgari surdi. Hamza esa o‘zining teatr sahnalarida ayollar erkinligi, ilmga chanqoqlik
kabi mavzularni sahnalashtirdi. Jadid teatri o‘sha davrda keng ommalashgan va xalq orasida
katta qiziqish uyg‘otgan.
ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 5 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
1179
Siyosiy faollik va jamiyatdagi islohotlar
Jadidlar faqat ma’rifatparvar emas, balki siyosiy faoliyat bilan ham shug‘ullanganlar.
Ular o‘z davrining nohaqliklariga, zolimliklariga qarshi chiqib, adolatli va ilg‘or jamiyat
barpo etish tarafdori edilar. Mahmudxo‘ja Behbudiy "Millatni qutqarishning yo‘li – ilm va
birlikdadir" degan g‘oyani ilgari surgan. Ular turli jamiyatlar tashkil qilib, xalq orasida islohotlar
targ‘ibotini olib borganlar.
Jadidlarning bu kabi faoliyati Turkiston xalqlarini o‘zligini anglash, ma’naviy uyg‘onish,
zamonaviy dunyoqarashga ega bo‘lish sari yetakladi. Harakat tobora keng quloch yozib, keng
ijtimoiy qatlamlarga ta’sir o‘tkaza boshladi.
JADIDLAR MEROSINING ASOSIY G‘OYALARI VA ULARNING BUGUNGI
JAMİYATDAGI AKS SADOSI
Jadidchilik harakati nafaqat o‘z davrining, balki bugungi kun jamiyatining ham fikriy va
ma’naviy poydevoriga katta ta’sir ko‘rsatgan. Ularning ilgari surgan g‘oyalarsh, zamonaviy
fanlarni o‘rgatish, texnik va tabiiy fanlarga e’tibor qaratish zarurligini doimiy targ‘ib qilib
kelganlar. Bugungi kunda ta’lim tizimidagi tub islohotlar, zamonaviy maktab va oliy o‘quv
yurtlarining faoliyati, raqamli ta’lim texnologiyalariga o‘tish jarayonlari jadidlarning ayni orzusi
edi.
Ayollar huquqi va gender tengligi
Jadidlar faoliyatida ayollar mavzusi markaziy o‘rin tutadi. Ular ayollarni o‘qitish,
ularning jamiyatdagi mavqeini oshirish, oilada va ijtimoiy hayotda faol ishtirok etishlariga
chaqirishgan. Bugungi kunda gender tengligi, ayollarni davlat va jamiyat boshqaruvida faol
ishtirok ettirish siyosati ana shu g‘oyalar bilan bog‘liqdir.
Milliy o‘zlik va madaniy uyg‘onish
Jadidlar milliy madaniyat, urf-odat, til va tarixni asrashga alohida e’tibor berganlar. Ular
xalq orasida o‘zligini anglash, milliy g‘ururni oshirish, tilni rivojlantirish kabi masalalarni ilgari
surgan. Mustaqillikdan keyingi yillarda o‘zbek tili va madaniyatining rivojiga qaratilgan
siyosatlar, tarixiy shaxslar xotirasining tiklanishi jadidchilik merosining davomidir.
Ijtimoiy uyg‘onish va islohotlar
Jadidlar jamiyatda adolat, tenglik, taraqqiyot bo‘lishi uchun harakat qilganlar. Ular
aholining siyosiy ongini oshirish, fuqarolik jamiyatini shakllantirishga intilganlar. Bugungi
kunda fuqarolik institutlarining rivojlanishi, islohotlarning ochiqlik va oshkoralik ruhida olib
borilishi ana shu tarixiy g‘oyalarning yangi davrdagi ifodasidir.
REFERENCES
1.
Behbudiy, M. (1990). Tanlangan asarlar. Toshkent: G‘afur G‘ulom nomidagi Adabiyot
va san’at nashriyoti.
2.
Avloniy, A. (1993). Turkiy Guliston yoxud axloq. Toshkent: O‘zbekiston.
3.
Fitrat, A. (2000). Tanlangan asarlar
.
Toshkent: Ma’naviyat nashriyoti.
4.
Salohiy, A. (2007). Jadidlar: taqdiri va merosi. Toshkent: Sharq nashriyoti.
5.
Ziyo, M. (2004). Jadidchilik va jadidlar. Toshkent: Ma’naviyat nashriyoti.
6.
Komilov, N. (2008). O‘zbek ma’naviyati tarixidan. Toshkent: Ma’naviyat nashriyoti.
