2025
AUGUST
NEW RENAISSANCE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC AND PRACTICAL CONFERENCE
VOLUME 2
|
ISSUE 8
13
ICHKI AUDIT HISOBOTINI TUZISHDA XORIJ TAJRIBASI
Mamatkulov Suxrobjon Raxmonkulovich
AT Xalq bank Jomboy BXMmijozlar bilan ishlash menejeri.
https://doi.org/10.5281/zenodo.16757927
Annotatsiya.
Mazkur
maqolada
byudjet
tashkilotlarida
ichki
audit
tizimini
shakllantirishning dolzarbligi, uning samaradorligini oshirishda xorijiy davlatlar tajribasini
o‘rganishning ahamiyati tahlil qilinadi. Xususan, AQSh, Buyuk Britaniya va boshqa rivojlangan
mamlakatlarda ichki audit qanday tashkil etilgani ko‘rib chiqiladi. Shuningdek, xorijiy
tajribalarni O‘zbekiston sharoitiga moslashtirish imkoniyatlari yuzasidan taklif va tavsiyalar
beriladi.
Kalit so‘zlar: ichki audit, byudjet tashkilotlari, xorijiy tajriba, nazorat tizimi,
samaradorlik, O‘zbekiston.
Kirish (Введение / Introduction)
Hozirgi globallashuv va iqtisodiy islohotlar davrida davlat moliyasini samarali boshqarish,
byudjet mablag‘laridan maqsadli va oqilona foydalanish muhim ahamiyat kasb etmoqda. Bu
borada ichki audit tizimi davlat boshqaruvi va byudjet tashkilotlarining moliyaviy faoliyatini
nazorat qilishda samarali vosita sifatida e’tirof etiladi. Ichki audit faqat xatolarni aniqlash emas,
balki risklarni baholash, resurslardan unumli foydalanish, shaffoflikni ta’minlash kabi jihatlar
bilan ham alohida o‘rin tutadi.
Dunyoning ko‘plab rivojlangan mamlakatlarida ichki audit tizimi yillar davomida
shakllangan va takomillashgan. Jumladan, AQSh, Buyuk Britaniya, Kanada va boshqa davlatlar
tajribasi, audit faoliyatini mustaqil, tizimli va strategik yondashuv asosida tashkil etish bilan
ajralib turadi. Ularning tajribasi byudjet tashkilotlarida ichki audit tizimini yanada
takomillashtirishda muhim manba bo‘lib xizmat qiladi.
O‘zbekistonda so‘nggi yillarda davlat moliyasini boshqarish, ochiqlikni ta’minlash va
korrupsiyaning
oldini
olish
borasida
ichki
audit
faoliyati
bosqichma-bosqich
takomillashtirilmoqda. Biroq mavjud tizimni yanada kuchaytirish va ilg‘or xalqaro tajribalarni
mahalliy sharoitga moslashtirish zarurati dolzarb bo‘lib qolmoqda.
Mazkur maqolada byudjet tashkilotlarida ichki audit tizimini shakllantirishning xorijiy
tajribasi o‘rganiladi, shuningdek, ushbu tajribalarni O‘zbekiston sharoitiga moslashtirish
imkoniyatlari tahlil qilinadi.
Adabiyotlar sharhi (Обзор литературы/Literature review)
Ichki audit tizimi bo‘yicha nazariy va amaliy yondashuvlar dunyo ilmiy adabiyotida keng
yoritilgan. Xususan, M. Spikin (M. Spikin, 2013) ichki auditning tashkilotdagi risklarni
boshqarish va strategik qaror qabul qilishdagi o‘rni haqida fikr bildiradi. Unga ko‘ra, zamonaviy
ichki audit tizimi nafaqat moliyaviy nazorat, balki tashkilot faoliyatini umumiy baholovchi vosita
sifatida qaraladi.
Amerika Ichki Auditorlar Instituti (IIA) tomonidan ishlab chiqilgan Ichki auditning xalqaro
standartlari ko‘plab davlatlar, jumladan, AQSh va Kanada audit tizimining asosi hisoblanadi. Bu
standartlar auditchining mustaqilligi, ob’ektivligi, riskga asoslangan yondashuv, axborotning
ishonchliligi kabi prinsiplarga asoslanadi.
2025
AUGUST
NEW RENAISSANCE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC AND PRACTICAL CONFERENCE
VOLUME 2
|
ISSUE 8
14
Buyuk Britaniya tajribasida esa ichki audit davlat moliyasining shaffofligi va
samaradorligini oshirish vositasi sifatida qaraladi (HM Treasury, 2020). Mamlakatda ichki audit
faoliyati hukumatning markazlashgan audit organlari va mustaqil audit xizmatlari orqali amalga
oshiriladi.
Yevropa Ittifoqi mamlakatlarida esa ichki audit tizimi davlat sektorining hisobdorligini
ta'minlashda asosiy rol o‘ynaydi. Xususan, Germaniyada ichki audit davlat xizmatining bir qismi
sifatida qat’iy reglamentlangan tartibda olib boriladi.
O‘zbekiston olimlari tomonidan ham ichki auditning mazmuni va uning davlat
moliyasidagi o‘rni yuzasidan bir qator ilmiy izlanishlar olib borilgan. Jumladan, A. Karimov
(2020) O‘zbekiston byudjet tashkilotlarida ichki audit tizimini joriy etishning huquqiy asoslari va
amaliy muammolarini yoritgan. Shuningdek, Sh. Ergashev (2022) esa xorijiy tajribalarni o‘rganish
orqali ichki auditni takomillashtirish bo‘yicha takliflar bildirgan.
Umuman olganda, adabiyotlar tahlili shuni ko‘rsatadiki, ichki audit tizimining samarali
faoliyati uchun xalqaro standartlar, mustaqillik, axborot texnologiyalarini qo‘llash va yuqori
malakali kadrlar muhim omillar hisoblanadi.
Tadqiqot metodologiyasi (Методы/Methods)
Mazkur tadqiqotda byudjet tashkilotlarida ichki audit tizimini shakllantirish bo‘yicha
xorijiy mamlakatlar tajribasi tahlil qilindi va ularni O‘zbekiston sharoitiga tatbiq etish
imkoniyatlari o‘rganildi. Tadqiqotda quyidagi metodlardan foydalanildi: tahliliy (analitik) metod,
solishtirma (komparativ) tahlil, me’yoriy-huquqiy tahlil, deskriptiv yondashuv, tavsiyalar ishlab
chiqish.
Tadqiqotning axborot manbalari sifatida xalqaro audit tashkilotlarining hisobotlari, ilmiy
maqolalar, hukumat nashrlari, O‘zbekiston Respublikasi qonunchiligi hamda statistik ma’lumotlar
xizmat qildi.
Tahlil va natijalar muhokamasi (Анализ и резултаты/Analysis and results)
Hozirgi kunda global miqyosda kechayotgan integratsion jarayonlar, iqtisodiyotning tobora
globallashuvi hamda innovatsion taraqqiyot sur’atlarining ortib borayotgani har qanday boshqaruv
tizimining zamon talablari asosida takomillashtirilishini taqozo etmoqda. Rivojlangan davlatlar
amaliy tajribasi shuni ko‘rsatadiki, iqtisodiyotning muhim tarkibiy qismi bo‘lgan byudjet
mablag‘larining samarali va rejali yo‘naltirilishini ta’minlashda ichki audit xizmatining mavjudligi
alohida ahamiyat kasb etadi. Aynan shu tizim orqali byudjet tashkilotlarida maqsadsiz
xarajatlarning oldi olinib, moliyaviy intizom mustahkamlanadi.
Xalqaro tajribani tahlil qilish natijasida ichki audit tizimining samaradorligi mamlakatlar
miqyosida turlicha rivojlanganligi aniqlandi.
Zamonaviy davrning global talablaridan kelib chiqib, O‘zbekistonda davlat
mablag‘larining shaffofligi va samarali boshqarilishini ta’minlash, byudjet mablag‘laridan oqilona
foydalanish, maqsadsiz xarajatlarni kamaytirish hamda ularning uzluksiz nazoratini tashkil etish
masalalari dolzarb ahamiyat kasb etmoqda.
Shu munosabat bilan, byudjet tashkilotlarida ichki audit xizmatini joriy etish davlat
moliyaviy boshqaruvining ajralmas bo‘g‘ini sifatida e’tirof etilmoqda. Mazkur tizimning huquqiy
asoslarini mustahkamlash maqsadida, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 21-
avgustdagi PQ–3231-sonli “Ta’lim va tibbiyot muassasalarini moliyalashtirish mexanizmini
2025
AUGUST
NEW RENAISSANCE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC AND PRACTICAL CONFERENCE
VOLUME 2
|
ISSUE 8
15
hamda davlat moliyaviy nazorati tizimini yanada takomillashtirish to‘g‘risida”gi qarori asosida
ichki audit xizmatini joriy etish ishlari bosqichma-bosqich yo‘lga qo‘yildi.
O‘zbekistonda ichki audit tizimi izchil ravishda rivojlanmoqda. 2022–2024 yillarda audit
tekshiruvlari soni yilma-yil oshib, aniqlangan moliyaviy buzilishlar soni ham ko‘paygan. Bu bir
tomondan audit faoliyatining faollashganini ko‘rsatsa-da, ikkinchi tomondan byudjet
mablag‘laridan samarali foydalanishda muammolar borligini ham ko‘rsatadi.
Xalqaro tajribada davlat sektorining o‘ziga xos xususiyatlarini hisobga olgan holda, ichki
audit tizimlarini mahalliy sharoitlarga moslashtirishga qaratilgan qator institutsional va tashkiliy
choralar ishlab chiqilmoqda. Har bir mamlakat ichki audit faoliyatini amalga oshirishda o‘zining
milliy qonunchilik bazasiga tayanadi va audit jarayonlari uchun alohida tartib hamda
reglamentlarni belgilaydi.
Bunga qo‘shimcha ravishda, ko‘pgina davlatlar ichki audit faoliyatini tashkil etishda
xalqaro auditorlik tashkilotlari — xususan, Ichki Auditorlar Instituti (IIA), Yevropa Ichki Audit
Institutlari Konfederatsiyasi (ECIIA) va Oliy Audit Tashkilotlari xalqaro tashkiloti (INTOSAI)
tomonidan ishlab chiqilgan konseptual yondashuvlardan foydalanadi. Mazkur ko‘rsatmalar
majburiy huquqiy hujjat maqomiga ega bo‘lmagan bo‘lsa-da, davlat sektori auditi uchun
moslashuvchan va universal qo‘llanilishi mumkin bo‘lgan metodologik asos sifatida keng
qo‘llaniladi.
AQSh ichki audit tizimi jihatidan yuqori darajada tashkil etilgan. Har yili minglab byudjet
tashkilotlarida ichki audit o‘tkazilib, yuzlab million dollarlik moliyaviy xatoliklar aniqlanadi.
Audit organlari Kongress va federal agentliklarga hisobot beradi, audit natijalari ochiq e’lon
qilinadi. Bu oshkoralik tizimni samarador qiladi.
Amerika Qo‘shma Shtatlarida byudjet tashkilotlari faoliyatida ichki audit tizimining
shakllanishi uzoq tarixga ega bo‘lib, uning ildizlari Ikkinchi jahon urushi tugaganidan keyingi
davr bilan bog‘liq. Aynan shu vaqtda, Mudofaa vazirligi tarkibida tashkil etilgan Bosh nazorat
boshqarmasi ichki moliyaviy nazorat mexanizmlarini institut sifatida shakllantirishda muhim
bosqich bo‘lgan.
1940-yillarning oxirlariga kelib, ushbu struktura doirasida AQSh hududi va xorijdagi
harbiy missiyalar asosida yigirmadan ortiq nazorat bo‘limlari faoliyat ko‘rsata boshlagan. Bu
tashabbuslar, avvalo, harbiy byudjet mablag‘laridan foydalanishdagi suiste’molliklar, korrupsiya
holatlari va resurslarning maqsadsiz sarflanishiga qarshi kurash zarurati natijasida yuzaga kelgan.
Shuni ta’kidlash joizki, AQSh iqtisodiy muhitining o‘ziga xosligi va ingliz nazorat
tizimining yuqori xarajat va vaqt talab qilishi sababli, bu modeldan voz kechilgan. Natijada, AQSh
ichki audit tizimini milliy sharoitlarga mos holda qayta shakllantirish zarurati yuzaga keldi.
Mazkur ehtiyojlar asosida qabul qilingan muhim huquqiy hujjatlardan biri bu — “Sarbanes-
Oxley” qonuni bo‘lib, aynan shu qonun asosida COSO (Committee of Sponsoring Organizations
of the Treadway Commission) hamda COSO-ERM (Enterprise Risk Management) modellarining
ishlab chiqilishi nafaqat AQSh, balki jahon miqyosidagi davlat sektorida ichki nazorat va ichki
auditni kuchaytirishga zamin yaratdi. Mazkur modellar joriy etilishi byudjet tashkilotlarida ichki
nazorat va auditning funksional ahamiyatini keskin oshirdi hamda xalqaro tajriba va amaliyotga
sezilarli ta’sir ko‘rsatdi. Hozirgi kunda ushbu modellarga asoslangan talablar aksariyat rivojlangan
mamlakatlarda amaliyotga tatbiq etilgan.
2025
AUGUST
NEW RENAISSANCE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC AND PRACTICAL CONFERENCE
VOLUME 2
|
ISSUE 8
16
E’tiborga molik jihatlardan yana biri shundaki, COSO va COSO-ERM modellarining
universalligi sababli, ular nafaqat byudjet tashkilotlari, balki xususiy sektor faoliyatiga ham
samarali moslashtirildi. AQSh davlat sektori uchun ushbu model asosida maxsus audit standartlari
ishlab chiqildi. AQShda davlat auditi odatda uch asosiy yo‘nalishda amalga oshiriladi: moliyaviy
audit, muvofiqlik auditi va samaradorlikni baholash (performance audit). Biroq, AQSh audit
standartlarining o‘ziga xos jihati shundaki, ular tavakkalchiliklarni boshqarish jarayonini har
tomonlama tartibga solmaydi. Risklarni aniqlash, baholash va ularni turkumlash ko‘proq
auditorning professional mulohazasi, tajribasi va analitik salohiyatiga bog‘liq bo‘ladi.
Buyuk Britaniyada ichki audit faoliyati hukumat moliyasining shaffofligini ta’minlashga
xizmat qiladi. Auditni HM Treasuryga bo‘ysunuvchi maxsus organlar olib boradi. Aniqlangan
buzilishlar soni barqaror, bu esa tizimning profilaktik va nazorat mexanizmlarining kuchliligi
bilan izohlanadi.
Germaniya tajribasida ichki audit davlat boshqaruvi tizimiga integratsiyalashgan. Har bir
federal idorada mustaqil audit bo‘limlari mavjud bo‘lib, ular Federal Audit Palatasiga hisobot
beradi. So‘nggi yillarda aniqlangan moliyaviy buzilishlar kamaymoqda, bu esa auditning erta
ogohlantiruvchi funksiyasini kuchaytirganini ko‘rsatadi.
Kanadada ichki audit tizimi IIA standartlariga to‘liq asoslangan. Audit faoliyati faqat
tekshirish emas, balki maslahat berish va risklarni baholashni ham o‘z ichiga oladi. Davlat audit
hisobotlari Parlamentga taqdim etiladi va keng jamoatchilikka ochiq.
Janubiy Koreyada esa ichki audit faoliyati zamonaviy texnologiyalar bilan uyg‘unlashgan.
Raqamli audit platformalari orqali real vaqt rejimida ma’lumotlar tahlil qilinadi. Bu audit
samaradorligini oshirishda muhim rol o‘ynaydi.
Yaponiya tajribasi shuni ko‘rsatadiki, mamlakatda ichki audit tizimi yetarlicha
rivojlanmagan bo‘lib, bu holat korporativ boshqaruv va iqtisodiy rivojlanish darajasi o‘rtasidagi
nomutanosiblik bilan izohlanadi. Ayniqsa, mustaqil audit va ichki nazorat tizimlarining
institutsional jihatdan shakllanmaganligi jiddiy muammo sifatida qayd etiladi. Yaponiya Moliya
vazirligining audit jarayonlariga haddan ziyod aralashuvi auditorlarning kasbiy mustaqilligiga
salbiy ta’sir ko‘rsatmoqda. Shuningdek, buxgalteriya hisobi va audit tizimiga G‘arb tajribasini
to‘liq moslashtirishga qaratilgan sa’y-harakatlar hozirgi kungacha to‘liq yakunlanmagan. Shu bois
ichki audit tizimi Yaponiya korporativ muhitida keng ommalashmagan va barqaror institutsional
asosga ega emas. Ayni vaqtda, Xitoy tajribasi bunday vaziyatdan keskin farq qiladi.
Xitoy hukumati ichki audit va buxgalteriya sohasini rivojlantirishga alohida e’tibor qaratib,
sertifikatlangan auditorlar va buxgalterlar sonini oshirish bo‘yicha tizimli choralar ko‘rmoqda.
Mamlakatda hozirgi kunda 50 mingdan ortiq auditorlik tashkiloti va 70 mingdan ziyod
ichki auditor faoliyat yuritmoqda. Bu esa Xitoyda audit tizimi barqaror rivojlanayotganini va
davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlanayotganini ko‘rsatadi.
Ushbu mamlakatlar tajribasi shuni ko‘rsatadiki, ichki audit samaradorligini oshirish uchun
quyidagi omillar muhim ahamiyatga ega:
•
mustaqil va professional audit xizmati;
•
xalqaro standartlarga asoslangan yondashuv;
•
ochiqlik va hisobotlilik;
•
axborot texnologiyalaridan foydalanish;
2025
AUGUST
NEW RENAISSANCE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC AND PRACTICAL CONFERENCE
VOLUME 2
|
ISSUE 8
17
•
audit natijalarining ijrosi bo‘yicha qat’iy nazorat.
Bu omillarni O‘zbekiston sharoitida bosqichma-bosqich tatbiq etish ichki audit tizimini
kuchaytirish imkonini beradi.
Xulosa va takliflar (Заключение/Conclusion)
Yuqoridagi tahlillar shuni ko‘rsatadiki, ichki audit tizimi byudjet tashkilotlarida moliyaviy
intizomni kuchaytirish, mablag‘larning oqilona va samarali sarflanishini ta’minlashda muhim
vosita bo‘lib xizmat qilmoqda. Rivojlangan davlatlar tajribasi — xususan AQSh, Germaniya,
Xitoy va boshqa mamlakatlar misolida ko‘rish mumkinki, samarali ichki audit tizimi mavjud
bo‘lgan joyda korrupsiya xavfi kamayadi, resurslar to‘g‘ri yo‘naltiriladi va hisobotlilik darajasi
oshadi.
O‘zbekiston tajribasi ham bosqichma-bosqich ichki audit tizimini takomillashtirish
yo‘lidan bormoqda. Biroq, mavjud holat hali xalqaro standartlarga to‘liq mos kelmaydi va
muayyan kamchiliklar mavjud. Shundan kelib chiqib, quyidagi takliflarni ilgari surish mumkin:
1.
Ichki audit xizmatining institutsional mustaqilligini mustahkamlash — audit xizmati
faoliyati to‘liq mustaqil va bosimlardan xoli bo‘lishi zarur.
2.
Auditorlar malakasini oshirish va xalqaro sertifikatsiya tizimini joriy etish — IIA,
INTOSAI kabi xalqaro standartlar asosida muntazam o‘quv va malaka oshirish dasturlarini tashkil
qilish.
3.
Axborot texnologiyalaridan keng foydalanish — audit jarayonlariga raqamlashtirish,
sun’iy intellekt va big data texnologiyalarini joriy etish orqali samaradorlikni oshirish.
4.
Audit natijalari ijrosini monitoring qilish tizimini kuchaytirish — aniqlangan kamchiliklar
yuzasidan aniq choralar ko‘rilishi va ularning bajarilishi ustidan doimiy nazorat o‘rnatilishi zarur.
5.
Ichki auditni rejalashtirishda riskga asoslangan yondashuvni joriy qilish — resurslar yuqori
xavfli yo‘nalishlarga yo‘naltirilishi kerak.
6.
Ijtimoiy nazorat va ochiqlikni ta'minlash — audit hisobotlarini jamoatchilikka ochiq tarzda
taqdim etish orqali hisobdorlikni kuchaytirish.
Ushbu takliflarni bosqichma-bosqich hayotga tatbiq etish orqali O‘zbekistonda byudjet
tashkilotlari faoliyatida ichki audit tizimini xalqaro talablar darajasiga olib chiqish, korrupsion
xavflarni kamaytirish va davlat moliyasi ustidan samarali nazoratni yo‘lga qo‘yish mumkin
bo‘ladi.
Foydalanilgan adabiyotlar (Литература/References)
1.
O’zbekiston Respublikasi Prezidentinig 2017 yil 21 avgustdagi “Ta’lim va tibbyot
muassasalarini moliyalashtirish mexanizmini hamda davlat moliyaviy nazorati tizimini
yanada takomillashtirish to’g’risida”gi PQ-3231-son Qarori.
2.
Spikin, M. (2013).
Internal Audit: Theory and Practice
. London: Palgrave Macmillan.
3.
Sattorkulov, O. T., Rahmatov, K. U., & Sadikova, S. O. (2020). Инновацион муҳитни
шаклланиш асослари. Молодой ученый, (9), 217-219.
4.
Egamberdiyevich, D. M., & Jahongir Qo‘shmurod o‘g, H. (2025). TURIZM SOHASIDA
GAT TEXNOLOGIYASINING O ‘RNI. YANGI O ‘ZBEKISTON, YANGI
TADQIQOTLAR JURNALI, 2(1), 256-257.
