385
Issue 8(43), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 30.04.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
GENDER TENGLIK VA XOTIN QIZLAR HUQUQLARINI HIMOYA
QILISH: XALQARO VA O’ZBEKISTON KONSTITUTSIYAVIY
QONUNCHILIGI TAQQOSLAMASI
Jabbarova Zarnigor
Toshkent Davlar Yuridik Universiteti magistri
Annotatsiya:
Ushbu maqola xotin-qizlar huquqlarini himoya qilish bo‘yicha
xalqaro huquqiy asoslarni – Inson huquqlari bo‘yicha umumjahon deklaratsiyasi,
CEDAW va Barqaror rivojlanish maqsadlarini – O‘zbekiston Respublikasining 2023-
yilda yangilangan Konstitutsiyasi va “Xotin-qizlar va erkaklar uchun teng huquq
hamda imkoniyatlar kafolatlari to‘g‘risida”gi qonun bilan taqqoslaydi. Tadqiqot
gender tengligini ta’minlashda huquqiy onglilik, davlat siyosati va ijtimoiy
stereotiplarning rolini o‘rganadi, qonunchilikdagi o‘xshashliklar, farqlar va amaliy
muammolarni tahlil qiladi. O‘zbekistonning xalqaro majburiyatlarga rioya qilish
darajasi baholanadi va qonunchilikni takomillashtirish bo‘yicha aniq takliflar beriladi.
Kalit so‘zlar:
Gender tenglik, xotin-qizlar huquqlari, xalqaro huquq,
O‘zbekiston Konstitutsiyasi, huquqiy kafolatlar.
Abstract:
This article analyzes international legal frameworks for the protection
of women's rights – including the Universal Declaration of Human Rights, CEDAW,
and the Sustainable Development Goals – in comparison with Uzbekistan's updated
2023 Constitution and the Law on Guarantees of Equal Rights and Opportunities for
Women and Men. The study explores the role of legal awareness, state policy, and
social stereotypes in ensuring gender equality. It highlights legal similarities and
differences, implementation challenges, and proposes concrete recommendations for
improving legislation. Uzbekistan’s compliance with international obligations is
critically assessed.
Keywords:
Gender equality, women’s rights, international law, Uzbekistan
Constitution, legal guarantees.
Kirish
Gender tenglik inson huquqlari sohasidagi eng muhim masalalardan biri bo‘lib,
u nafaqat shaxsiy erkinliklarni ta’minlash, balki ijtimoiy barqarorlik va iqtisodiy
rivojlanishni rag‘batlantirish uchun ham zarurdir. Birlashgan Millatlar Tashkilotining
(BMT) 2024-yilgi hisobotiga ko‘ra, dunyo bo‘yicha ayollar iqtisodiy, siyosiy va
ijtimoiy sohalarda kamsitish va tengsizlikka duch kelmoqda, global miqyosda gender
386
Issue 8(43), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 30.04.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
tengligiga erishish uchun hali ko‘p ish qilish kerak
44
. Xotin-qizlarga nisbatan
zo‘ravonlik, mehnat bozoridagi tengsizlik, ta’lim va siyosiy ishtirokdagi cheklovlar
kabi muammolar gender tengligiga erishishdagi asosiy to‘siqlardir.
Xalqaro huquqiy hujjatlar
– Inson huquqlari bo‘yicha umumjahon
deklaratsiyasi (1948), CEDAW (1979) va Barqaror rivojlanish maqsadlari – gender
tengligini ta’minlash bo‘yicha davlatlarning majburiyatlarini belgilaydi. Ushbu
hujjatlar davlatlardan qonunchilikni xalqaro standartlarga moslashtirishni, ijtimoiy
stereotiplarni bartaraf etishni va xotin-qizlarning huquqiy ongliligini oshirishni talab
qiladi.
O‘zbekiston Respublikasi so‘nggi o‘n yillikda gender tengligi va xotin-qizlar
huquqlarini himoya qilish sohasida muhim islohotlar amalga oshirdi. 2023-yilda
yangilangan Konstitutsiya gender tengligini mustahkamlashga qaratilgan normalarni
o‘z ichiga oldi, 2019-yilda qabul qilingan “Xotin-qizlar va erkaklar uchun teng huquq
hamda imkoniyatlar kafolatlari to‘g‘risida”gi qonun shular jumlasidan. Biroq,
ijtimoiy stereotiplar, huquqiy onglilikning pastligi, resurslarning cheklanganligi va
monitoring mexanizmlarining yetishmasligi kabi muammolar qonunchilikning to‘liq
amalga oshirilishiga to‘sqinlik qilmoqda.
Xalqaro huquqiy asoslar
Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasi (1948)
Inson huquqlari bo‘yicha umumjahon deklaratsiyasi (IHUUD) 1948-yilda BMT
Bosh Assambleyasi tomonidan qabul qilingan bo‘lib, barcha insonlarning teng
huquqliligini e’lon qiladi. Deklaratsiyaning 2-moddasi har qanday kamsitish, shu
jumladan jinsga asoslangan kamsitishni taqiqlaydi, 16-moddasi esa oiladagi tenglikni
kafolatlaydi
45
.
IHUUD qonuniy majburiyatga ega bo‘lmasa-da, uning normalari xalqaro
huquqning odatiy qoidalariga aylandi va keyingi hujjatlar, masalan, CEDAW uchun
asos bo‘lib xizmat qildi. Deklaratsiyaning gender tengligi bo‘yicha ahamiyati
shundaki, u ayollar va erkaklar uchun teng huquqlarni ta’minlashni universal inson
huquqlari tamoyili sifatida belgilaydi.
IHUUDning 2-moddasi asosida bir qator davlatlar, masalan, Kanada, 1970-
yillarda gender kamsitishiga qarshi qonunlar qabul qildi. Bu qonunlar ayollarning
mehnat bozorida teng huquqlarga ega bo‘lishini ta’minladi, natijada ayollarning ish
haqi tengsizligi 20% ga kamaydi. O‘zbekiston uchun IHUUDning ahamiyati
44
UN Women. (2024).
Global gender equality statistics
. https://www.unwomen.org/en
45
BMT. (1948).
Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasi
. https://www.un.org/en/about-us/universal-declaration-of-
human-rights
387
Issue 8(43), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 30.04.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
shundaki, u gender tengligini ta’minlashning universal tamoyillarini belgilaydi.
Biroq, deklaratsiyaning umumiy xarakteri uni amalda qo‘llashda qiyinchiliklar
tug‘diradi, chunki u aniq mexanizmlarni taklif qilmaydi.
CEDAW (1979)
CEDAW (Ayollarga nisbatan kamsitishning barcha shakllariga barham berish
to‘g‘risidagi konvensiya) 1979-yilda qabul qilingan bo‘lib, gender tengligini
ta’minlash va kamsitishni yo‘q qilish uchun davlatlarning majburiyatlarini belgilaydi.
Konvensiyaning asosiy moddalari quyidagilar:
2-modda:
Gender kamsitishini bartaraf etish uchun qonunchilik islohotlarini
amalga oshirishni talab qiladi.
5-modda:
Ijtimoiy stereotiplarga qarshi kurashga qaratilgan, masalan,
“ayollarning o‘rni faqat uyda” degan qarashlarni o‘zgartirish.
7-modda:
Siyosiy ishtirokda tenglikni kafolatlaydi, ayollarning siyosiy
lavozimlarga saylanish huquqini himoya qiladi.
16-modda:
Oiladagi tenglikni, shu jumladan nikoh va ajralishda ayollarning
huquqlarini himoya qiladi
46
CEDAWning o‘ziga xos jihati – zo‘ravonlik va kamsitishni ijtimoiy muammo
sifatida ko‘rishi va davlatlardan ta’lim, targ‘ibot va huquqiy onglilikni oshirish
choralarini ko‘rishni talab qilishi. Masalan, konvensiya davlatlardan maktablarda
gender tengligi bo‘yicha dasturlar joriy etishni, ommaviy axborot vositalarida
targ‘ibot kampaniyalarini olib borishni va ayollarning huquqiy ongliligini oshirishni
talab qiladi.
CEDAWning O‘zbekiston uchun ahamiyati shundaki, u gender tengligini
ta’minlash uchun nafaqat huquqiy, balki ijtimoiy o‘zgarishlarni talab qiladi.
O‘zbekistonda gender stereotiplari, masalan, “ayollar oilada ikkinchi darajali” degan
qarashlar hali ham keng tarqalgan. CEDAWning 5-moddasi ushbu stereotiplarni
bartaraf etish uchun ta’lim va targ‘ibot dasturlarini joriy etishni talab qiladi, ammo
O‘zbekistonda bunday dasturlar hali keng qamrovli emas.
Barqaror rivojlanish maqsadlari
Barqaror rivojlanish maqsadlarining 5-maqsadi (Gender tengligi) gender
tengligini global rivojlanishning muhim qismi sifatida ko‘radi. Ushbu maqsad
quyidagi yo‘nalishlarni o‘z ichiga oladi:
46
BMT. (1979).
Ayollarga nisbatan kamsitishning barcha shakllariga barham berish to‘g‘risidagi konvensiya
.
https://www.un.org/womenwatch/daw/cedaw/
388
Issue 8(43), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 30.04.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
5.1-band:
Gender kamsitishini bartaraf etish.
5.2-band:
Zo‘ravonlikning barcha shakllarini – jismoniy, jinsiy, psixologik –
yo‘q qilish.
5.3-band:
Bolalar nikohi, majburiy nikoh va xotin-qizlarga qarshi boshqa zararli
amaliyotlarni bartaraf etish.
5.4
— Ayollarning uyda va oilada bajaradigan bepul parvarish va uy-ro‘zg‘or
ishlarini tan olish va qadrlash.
5.5-band:
Siyosiy va iqtisodiy sohalarda ayollarning teng ishtirokini
ta’minlash
47
.
Bu maqsad davlatlardan nafaqat qonunchilikni, balki ijtimoiy normalarni ham
o‘zgartirishni talab qiladi. Masalan, Afrika mamlakatlarida bolalar nikohini
kamaytirish uchun ta’lim dasturlari joriy etilgan bo‘lib, bu zo‘ravonlik darajasini 10%
ga qisqartirdi
48
.
O’zbekiton Konstitutsiyasi va qonunchilik asoslari
Yangi tahrirdagi Konstitutsiya
2023-yilda yangilangan O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi gender
tengligini mustahkamlashga qaratilgan bir qator normalarni o‘z ichiga oladi:
19-modda:
Barcha fuqarolar qonun oldida teng huquqlarga ega, jinsdan qat’i
nazar tenglik kafolatlanadi.
58-modda:
Xotin-qizlarning huquq va erkinliklarini alohida himoya qilishni
ta’minlaydi, shu jumladan zo‘ravonlikka qarshi davlat siyosatini qo‘llab-
quvvatlaydi
49
.
Ushbu moddalar O‘zbekistonning xalqaro majburiyatlarga, xususan, CEDAW
va Barqaror rivojlanish maqsadlari doirasidagi majburiyatlarga sodiqligini ko‘rsatadi.
58-modda xotin-qizlarning iqtisodiy, ijtimoiy va siyosiy huquqlarini himoya qilishni
davlatning majburiyati sifatida belgilaydi.
Biroq, Konstitutsiyadagi bu normalarning amalda qo‘llanilishi bir qator
omillarga bog‘liq:
Institutsional mexanizmlar:
Mahalliy hokimiyat organlari gender masalalarida
yetarli tajribaga ega emas.
Huquqiy onglilik:
Aholining katta qismi, ayniqsa, qishloq joylarda,
Konstitutsiyadagi huquqlardan bexabar.
47
BMT. (2015).
Barqaror rivojlanish maqsadlari
. https://sdgs.un.org/goals/goal5
48
UNICEF. (2023).
Child marriage reduction programs
. https://www.unicef.org
49
O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. (2023). https://lex.uz/docs/6494027
389
Issue 8(43), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 30.04.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
“Xotin-qizlar va erkaklar uchun teng huquq hamda imkoniyatlar
kafolatlari to’g’risida”gi qonun
2019-yilda qabul qilingan ushbu qonun gender tengligini ta’minlashga
qaratilgan. Qonunning asosiy jihatlari quyidagilardan iborat:
Teng huquqlar:
Xotin-qizlar va erkaklarning iqtisodiy, ijtimoiy va siyosiy
sohalarda teng huquqlari qonuniy ravishda kafolatlanadi.
Kamsitishni taqiqlash:
Jinsga asoslangan har qanday shakldagi kamsitish
qat’iyan man etiladi.
Imkoniyatlar:
Xotin-qizlarning ta’lim olish, ish bilan ta’minlanish hamda
ijtimoiy va siyosiy faoliyatda ishtirok etish imkoniyatlari oshiriladi.
Monitoring:
Davlat organlari, fuqarolik jamiyati institutlari va boshqa tegishli
tashkilotlar qonunning ijrosini ta’minlashda ishtirok etadi
50
.
Amaliy holatlar va mavjud muammolar:
Hududiy nomutanosiblik:
Qonun umumiy kafolatlarni belgilab bersa-da, ayrim
hududlarda, ayniqsa qishloq joylarda, ayollar uchun yaratilgan imkoniyatlardan
to‘laqonli foydalanish imkoni cheklangan.
Huquqiy onglilik yetishmasligi:
Ayollarning bir qismi o‘z huquqlari va mavjud
imkoniyatlardan to‘laqonli xabardor emas.
Gender tenglik bo’yicha komissiya
O‘zbekiston Respublikasida
Gender tenglikni ta’minlash masalalari
bo‘yicha komissiya
2019-yil 7-martda tuzilgan. Prezidentning shu kunlardagi
farmoniga muvofiq, ushbu komissiya xotin-qizlarning mehnat huquqlarini himoya
qilish, tadbirkorlik faoliyatini qo‘llab-quvvatlash va gender tengligini ta’minlashga
qaratilgan chora-tadbirlarni amalga oshirish uchun tashkil etilgan .
Komissiyaning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat:
BMTning Barqaror rivojlanish maqsadlariga erishishda huquq va erkinlikning
barcha jabhasida tenglik imkoniyatlarini yaratish.
Xotin-qizlar manfaatlarini ta’minlash ishlarini nazorat qilish.
Mavjud muammolarni bartaraf etish yuzasidan tegishli chora-tadbirlarni ishlab
chiqib, ularni amalga oshirish boʻyicha ishlarni muvofiqlashtirish.
2022-yil 15-iyulda O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik
palatasida “Xotin-qizlar va erkaklar uchun teng huquq hamda imkoniyatlar kafolatlari
50
“
Xotin-qizlar va erkaklar uchun teng huquq hamda imkoniyatlar kafolatlari to‘g‘risida”gi qonun
.
https://lex.uz/docs/4494849
390
Issue 8(43), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 30.04.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
to‘g‘risida”gi qonunga o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritish haqida qonun loyihasi
birinchi o‘qishda ko‘rib chiqildi. Ushbu loyihada komissiyaning nomi “O‘zbekiston
Gender tenglikni ta’minlash masalalari bo‘yicha komissiyasi”dan “Xotin-qizlarning
jamiyatdagi rolini oshirish, gender tenglik va oila masalalari bo‘yicha respublika
komissiyasi”ga o‘zgartirilishi taklif etildi.
Taqqoslamali tahlil
Ijtimoiy omillarga yondashuv
Xalqaro standartlar
CEDAWning 5-moddasi ijtimoiy stereotiplarni bartaraf etish uchun ta’lim
tizimida islohotlar o‘tkazishni talab qiladi. Barqaror rivojlanish maqsadlarining 5-
maqsadi xotin-qizlarning ijtimoiy va iqtisodiy imkoniyatlarini kengaytirishni ko‘zda
tutadi. Masalan, Shvetsiyada maktab dasturlariga gender tengligi bo‘yicha darslar
joriy etilgani natijasida oiladagi zo‘ravonlik darajasi 20% ga kamaydi
51
.
O’zbekiston qonunchiligi
O‘zbekiston qonunchiligi asosan huquqiy choralar bilan cheklanadi. “Xotin-
qizlar va erkaklar uchun teng huquq hamda imkoniyatlar kafolatlari to‘g‘risida”gi
qonun gender kamsitishini taqiqlaydi, lekin ijtimoiy stereotiplarni bartaraf etish
bo‘yicha aniq choralar ko‘zda tutilmagan. Masalan, maktab dasturlarida gender
tengligi bo‘yicha maxsus darslar yo‘q, bu xalqaro tajribadan sezilarli farq qiladi.
Jabrlanuvchilarni himoya qilish
Xalqaro standartlar
CEDAWning 16-moddasi oiladagi tenglikni, shu jumladan zo‘ravonlik
qurbonlarining mulkiy huquqlarini himoya qiladi. Istanbul konvensiyasining 20-
moddasida boshpana markazlari, tezkor yordam liniyalari va psixologik yordam
xizmatlarini talab qiladi.
O’zbekston qonunchiligi
O‘zbekistonda tezkor yordam liniyalari
1140
(xotin-qizlar uchun ishonch
telefoni) va
1259(
Ichki ishlar vazirligining ayollarga nisbatan zo‘ravonlikka qarshi
kurash bo‘yicha ishonch telefoni)
mavjud bo‘lsa-da, tizimning samarali ishlashiga
hali to‘liq imkoniyatlar yaratilmagan. Bu raqamlar jabrlanuvchilarga yuridik,
psixologik va ijtimoiy yordam ko‘rsatish uchun mo‘ljallangan. Biroq, tezkor yordam
tizimining qamrovi va infratuzilmasi cheklangan va uning samarali ishlashi uchun
ko‘proq resurslar va kengaytirish zarur.
Monitoring mexanizmlari
51
UN Women. (2024).
Global gender-based violence statistics
. https://www.unwomen.org/en
391
Issue 8(43), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 30.04.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
Xalqaro standartlar
CEDAWning 18-moddasi davlatlardan har to‘rt yilda hisobot taqdim etishni
talab qiladi. Istanbul konvensiyasi yagona milliy ma’lumotlar bazasi va mustaqil
monitoring organlarini tashkil etishni tavsiya qiladi.
O’zbekiston qonunchiligi
2019-yilda Gender tenglikni ta’minlash masalalari bo‘yicha komissiyaning
tashkil etilishi bu borada muhim qadam bo‘ldi. Komissiya Oliy Majlis Senati raisi
raisligida faoliyat yuritib, ayollar va erkaklar o‘rtasidagi teng huquq va
imkoniyatlarni ta’minlashga qaratilgan davlat siyosatini amalga oshirishda muhim rol
o‘ynamoqda.
Shunga qaramay, komissiya faoliyatida bir qator tizimli muammolar mavjud
bo‘lib, ular gender tengligiga erishish jarayonini sekinlashtirmoqda. Jumladan:
Yagona ma’lumotlar bazasining yo‘qligi
– Mamlakat miqyosida genderga oid
statistik ma’lumotlar markazlashmagan, bu esa muammolarni aniqlash va tahlil
qilishda qiyinchilik tug‘diradi.
Mustaqil ekspertlarning cheklangan ishtiroki
– Fuqarolik jamiyati va ilmiy
doiralarning qaror qabul qilish jarayonida ishtiroki yetarli emas.
Moliyaviy resurslarning yetishmasligi
– Gender tengligiga oid loyihalarni
moliyalashtirish uchun ajratilayotgan mablag‘lar cheklangan.
Xalqaro tajribadan misol sifatida Norvegiyani ko‘rsatish mumkin. Bu
mamlakatda zo‘ravonlik holatlari bo‘yicha milliy ma’lumotlar bazasi mavjud bo‘lib,
u davlat siyosatini shakllantirishda muhim vosita sifatida xizmat qilmoqda
52
. Bunday
tizimlar nafaqat statistikani aniq yuritishga, balki tezkor choralar ko‘rishga ham
yordam beradi.
Siyosiy va iqtisodiy imkoniyatlar
Xalqaro standartlar
CEDAWning 7-moddasi ayollarning siyosiy ishtirokini kafolatlaydi, Barqaror
rivojlanish maqsadlarining 5.5-bandi esa iqtisodiy sohada tenglikni talab qiladi.
Masalan, Norvegiyada kompaniya rahbariyatida ayollarning ulushi 40% ni tashkil
qiladi.
O’zbekiston qonunchiligi
O‘zbekistonda 2024-yilda tadbirkor ayollar uchun grant va kredit dasturlari joriy
etildi, ammo ularning qamrovi cheklangan. Siyosiy ishtirokda esa ayollarning ulushi
past: 2023-yilgi parlament saylovlarida ayollar faqat 24% ni tashkil qildi, bu xalqaro
52
UN Women. (2024).
Global gender equality statistics
. https://www.unwomen.org/en
392
Issue 8(43), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 30.04.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
o‘rtacha ko‘rsatkichdan (30%) past
53
. Misol uchun Islandiyada
2021-yilgi parlament
saylovlari natijasida ayollarning parlamentdagi ulushi 47,6% ni tashkil etdi
54
. Bu
Yevropa davlatlari orasida eng yuqori ko‘rsatkichlardan biri bo‘lib, O‘zbekiston
uchun ijobiy tajriba sifatida qaralishi mumkin.
Amaliy muammolar va takliflar
Ijtimoiy stertiplar
Muammo
O‘zbekistonda “ayollarning o‘rni uyda” yoki “oiladagi zo‘ravonlik shaxsiy
masala” degan stereotiplar keng tarqalgan. Masalan, O‘zbekiston Respublikasi Oliy
Majlisi Senati huzuridagi ayollarning jamiyatdagi rolini oshirish, gender tengligi va
oila masalalari bo‘yicha komissiyasi Birlashgan Millatlar Tashkilotining Taraqqiyot
Dasturi bilan hamkorlikda O‘zbekistonda gender stereotiplari va patriarxal
munosabatlarning sabablarini aniqlash bo‘yicha milliy so‘rov o‘tkazmoqda
55
.
Shuningdek, O‘zbekistonda gender stereotiplari va patriarxal munosabatlar
jamiyatda mustahkam ildiz otganligi, bu esa ayollarning jamiyatdagi mavqeiga salbiy
ta’sir ko‘rsatishi haqida ham ma’lumotlar mavjud.
Takliflar
Ta’lim dasturlari:
Maktab va universitetlarda gender tengligi bo‘yicha
majburiy darslar joriy etish.
Ommaviy targ‘ibot:
Ijtimoiy tarmoqlarda va televidenieda stereotiplarga qarshi
kampaniyalar olib borish.
Mahalliy liderlar bilan ishlash:
Mahalla qo‘mitalari orqali stereotiplarni
bartaraf etish bo‘yicha seminarlar o‘tkazish.
Huquqiy onglilikning pastligi
Qishloq joylarda yashovchi ayollar huquqiy savodxonligi darajasining pastligi
bilan ajralib turadi. Jahon banki tomonidan 2024-yilda e’lon qilingan “O‘zbekistonda
gender tengligi tahlili” hisobotiga ko‘ra, qishloq joylarda yashovchi ayollarning 65
foizi gender kamsitishiga uchragan taqdirda, qayerga murojaat qilish mumkinligini
bilmasligini bildirgan
56
. Bu esa ularning qonunchilik doirasida mavjud
imkoniyatlardan
foydalana olmasligiga,
o‘z huquqlarini himoya qilishda
sustkashlikka olib kelmoqda. Bu holat huquqiy axborotga ega bo‘lish
53
O‘zbekiston Respublikasi Markaziy saylov komissiyasi. (2023).
Parlament saylovlari statistikasi
. https://elections.uz
54
BBC News, 2021 https://www.bbc.com/news/world-europe-58698490
55
https://stat.uz/uz/matbuot-markazi/qo-mita-yangiliklar/57345-o-zbekistonda-xotin-qizlar-va-erkaklar-fakt-va-
raqamlar-statistik-to-plamining-taqdimoti-o-tkazildi?utm
56
https://documents1.worldbank.org/curated/en/099052824010040771/pdf/P1756961e2eec00751b5811c750be72227c.p
df?utm
393
Issue 8(43), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 30.04.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
imkoniyatlarining cheklangani, ijtimoiy-madaniy stereotiplarning mavjudligi va
ayollar o‘rtasida huquqiy ongning yetarlicha shakllanmaganligidan dalolat beradi.
Resurslarning cheklanganligi
Yurtimizda gender tenglikni ta’minlash borasida muayyan yutuqlarga erishilgan
bo‘lsa-da, bu yo‘nalishda moliyaviy va institutsional resurslarning cheklanganligi hali
ham dolzarb muammolardan biri bo‘lib qolmoqda. Masalan, 2025-yilga borib ayollar
bandligini ta’minlash uchun 3,3 trillion so‘m mablag‘ ajratilishi rejalashtirilgan
57
.
Biroq, bu mablag‘lar mamlakatdagi barcha xotin-qizlar ehtiyojini to‘liq qamrab olish
uchun yetarli emas.
Shuningdek, mavjud grant va kredit dasturlar asosan ustuvor toifalarga — ya’ni,
ijtimoiy himoyaga muhtoj, ishsiz yoki nogironligi bo‘lgan ayollarga qaratilgan. Bu
esa, boshqa ko‘plab ayollarni ushbu dasturlardan chetda qoldirishi mumkin. Shu
sababli, moliyaviy qo‘llab-quvvatlash mexanizmlarining ko‘lamini kengaytirish
zarurati mavjud.
Monitoring yetishmasligi
O‘zbekistonda gender tenglikni ta’minlash bo‘yicha davlat siyosati va normativ
hujjatlar mavjud bo‘lsa-da, ularning ijrosi ustidan samarali monitoring tizimi hali
to‘liq shakllanmagan. Masalan, Gender tenglikni ta’minlash bo‘yicha komissiyaning
faoliyati doirasida amalga oshirilayotgan chora-tadbirlar yuzasidan muntazam va
ochiq monitoring natijalari ommaga yetkazilmaydi. Bu holat gender tenglik
sohasidagi muammolarni aniqlash, baholash va ularni hal etish bo‘yicha aniq
strategik qarorlar qabul qilishda qiyinchilik tug‘diradi.
Bundan
tashqari,
yagona
ma’lumotlar bazasining yo‘qligi, statistik
ma’lumotlarning umumlashtirilmaganligi, hamda fuqarolik jamiyati vakillarining,
xususan, mustaqil ekspertlarning monitoring jarayonida ishtirok etmasligi natijasida
mavjud dasturlar samaradorligini baholash mushkul bo‘lib qolmoqda
58
.
Siyosiy va iqtisodiy imkoniyatlarning cheklanganligi
O‘zbekistonda ayollarning siyosiy ishtiroki hali ham cheklangan. 2023-yilda
o‘tkazilgan parlament saylovlarida ayollar faqat 24% ni tashkil etdi, bu esa
mamlakatdagi gender tenglikka oid siyosiy ishtirokning pastligini ko‘rsatadi
59
.
Ayollarni siyosiy hayotda faol ishtirok etishga undovchi mexanizmlar hali
57
https://uza.uz/oz/posts/ozbekiston-respublikasi-prezidenti-shavkat-mirziyoyevning-xalqaro-xotin-qizlar-kuniga-
bagishlangan-tantanali-marosimdagi-nutqi_247045?ut
58
https://saylov.uz/public/oz/gender-equality/national-legislation_in/strategy-for-achieving-gender-equality-in-the-
republic-of-uzbekistan-until-2030
59
https://www.saylov.uz/
394
Issue 8(43), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 30.04.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
mukammal rivojlanmagan. Ayollarning siyosiy ishtirokini oshirish uchun maxsus
treninglar, ta’lim dasturlari va o‘ziga xos targ‘ibotlar yetishmayapti.
Iqtisodiy sohada ham gender tengligi sezilarli darajada yo‘q. Ayollarning
o‘rtacha ish haqi erkaklarnikidan 20% past bo‘lib, bu farq ko‘plab sohalarda davom
etmoqda. 2023-yilgi statistik ma’lumotlarga ko‘ra, ayollarni ish bilan ta’minlashda va
ularning mehnat huquqlari bo‘yicha maxsus qo‘llab-quvvatlash mexanizmlarining
mavjudligi zarur.
Xulosa
O‘zbekistonning gender tenglik va xotin-qizlar huquqlarini himoya qilish
bo‘yicha qonunchiligi xalqaro standartlarga qisman mos keladi, ammo bir qator
muammolar saqlanib qolmoqda: ijtimoiy stereotiplar, huquqiy onglilikning pastligi,
resurslarning cheklanganligi va monitoring mexanizmlarining yetishmasligi.
Gender tengligini ta’minlash uchun O‘zbekiston quyidagi choralar ko‘rishi
kerak:
Ijtimoiy stereotiplarni bartaraf etish uchun ta’lim dasturlari va ommaviy
targ‘ibot kampaniyalarini kengaytirish.
Huquqiy onglilikni oshirish uchun mahalliy jamoat rahbarlari bilan hamkorlikda
seminarlar o‘tkazish va bepul huquqiy maslahat markazlari tashkil etish.
Resurslarni ko‘paytirish uchun davlat byudjetidan qo‘shimcha mablag‘ ajratish
va xalqaro tashkilotlar bilan hamkorlikni kengaytirish.
Monitoring mexanizmlarini kuchaytirish uchun yagona ma’lumotlar bazasi
yaratish va mustaqil ekspertlarni jalb qilish.
Siyosiy va iqtisodiy imkoniyatlarni kengaytirish uchun kvotalar joriy etish va
tadbirkor ayollar uchun dasturlarni qishloq hududlariga yetkazish.
Xalqaro tajriba
Kanada, Shvetsiya, Norvegiya O‘zbekiston uchun muhim yo‘l-yo‘riq bo‘lib
xizmat qilishi mumkin. Ushbu choralar CEDAW, Barqaror rivojlanish maqsadlari va
boshqa xalqaro majburiyatlarni to‘liq bajarishga xizmat qiladi va O‘zbekistonni
gender tengligi sohasida yetakchi davlatlardan biriga aylantirishi mumkin.
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati:
1.
Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasi. 1948 yil, BMT Bosh
Assambleyasi.
2.
Ayollarga nisbatan kamsitishning barcha shakllarini bartaraf etish
to‘g‘risidagi Konvensiya (CEDAW). 1979 yil, BMT.
395
Issue 8(43), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 30.04.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
3.
BMT Barqaror rivojlanish maqsadlari (2030 kun tartibi), 2015.
4.
O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi (2023-yilgi tahrir). – Toshkent:
O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi, 2023.
5.
“Xotin-qizlar va erkaklar uchun teng huquq hamda imkoniyatlar
kafolatlari to‘g‘risida”gi Qonun. Qabul qilingan sana: 2019-yil 2-sentabr.
6.
O‘zbekiston Respublikasida Gender tenglikni ta’minlash masalalari
bo‘yicha komissiyani tashkil etish to‘g‘risida Prezident Farmoni. 2019-yil 7-mart.
7.
Jahon banki. O‘zbekistonda gender tengligi tahlili. – Vashington, 2024.
8.
BMT Taraqqiyot dasturi (UNDP) va O‘zbekiston Respublikasi Oliy
Majlisi Senati huzuridagi komissiya. Gender stereotiplari bo‘yicha milliy so‘rov,
2023.
9.
Islandiya parlament saylovlari statistikasi. Nordic Gender Institute, 2021.
10.
Norvegiya Gender tenglik siyosati va zo‘ravonlikka qarshi milliy
ma’lumotlar bazasi. Norvegiya Gender Tahlil Instituti, 2022.
11.
Kanada gender tengligi qonunlari va amaliyoti. Kanada Adliya Vazirligi,
2020.
12.
Shvetsiyada gender tengligi bo‘yicha ta’lim dasturlari. Shvetsiya Ta’lim
vazirligi, 2022.
13.
O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi. 2022-yil
15-iyuldagi qonun loyihasi muhokamasi.
