ILM-FAN VA INNOVATSIYA
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/si
137
НОСИРИДДИН ТУСИЙ ОНТОЛОГИЯСИ
Собиров Умид Бахтиёрович
Бухоро давлат университети, мустақил тадқиқотчиси
https://doi.org/10.5281/zenodo.14700365
Носириддин Тусий қадимги фалсафанинг Шарқ дунёқарашига асосланган
қарашларига мурожаат қилиб, олов, сув, тупроқ, ҳаво каби тўрт унсур борлиқнинг асоси
эканлигини таъкидлаган. Тусий дунёқарашига кўра, материя ҳеч қачон йўқ бўлиб
кетмайди, у шунчаки бир шаклдан иккинчисига ўтади. Бошқа перипатетик
файласуфлардан фарқли ўлароқ, у материянинг мавжудлигини йўқ қилиш ва унинг
моддийлигини йўқотиш ғояси тарафдори эди. Бироқ унинг бу масалага турлича
муносабатини ҳисобга олмасак, Тусийнинг борлиқ ҳақидаги фикрлари Форобий, Ибн
Сино, Баҳманёр ғоялари билан тўғри келишини кўрамиз.
Ҳақиқатда у барча мавжуд нарсаларни зарур ва мумкин бўлган икки қисмга
ажратади ва зарурий мавжудлик эмас, балки мумкин бўлган мавжудлик талқинига
таянади. Носириддин Тусий фикрича, барча мавжудот, теварак-атрофдаги олам, табиат
ва тафаккурнинг сабаби зарурий борлиқдир. Ҳақиқий дунёни яратувчи бу зарурий
мавжудлик натижасида мумкин бўлган мавжудлик пайдо бўлади. Зарурий борлиқнинг
яратувчиси ҳам, таъсир қилувчиси ҳам йўқ. Айнан шунинг учун ҳам зарурий мавжудот
ўзини шакллантиради, ўзида мавжуд бўлади, ўзига таъсир қилади ва ўзини яратади.
Инсонларнинг шахсий иродасига боғлиқ бўлмаган зарурий мавжудот ҳеч қандай
сабабга муҳтож эмас. Зарур мавжудот, барча мумкин бўлган мавжудотларнинг сабаби
олий ижодкордир. Идеализмимга шундай тафаккур билан ёндашган файласуф зарур
борлиқ деганда Худодан бошқа нарсани ўйламаган. Илғор ислом илоҳиётчиларига
ўхшаш фикрлаш тарзига эга бўлган файласуф борлиқни таърифлашни мумкин эмас деб
ҳисоблаган.
Мумкин бўлган мавжудликни тасодиф ва субстанцияга ажратган файласуф
зарурий мавжудликни бўлинмас деб ҳисоблаган. Балки атеизмда айбланишдан чўчиган
файласуф зарур борлиқ, яъни Худонинг талқинига кам ўрин бергандир. Тусий
тафаккурига кўра, модданинг мавжудлиги билан борлиқнинг мавжудлиги ўртасида
фарқ йўқ. У Ибн Сино ва Баҳманёрнинг борлиқ ҳақидаги фикрларига таяниб, модда ва
моҳиятга эга бўлган ҳар бир нарса ҳеч қачон сабаб бўлолмаслигини кўрсатади. Тусий
буни сабаб бўлиши мумкин эмас, балки сабаб бўлган натижа деб ҳисоблаган. Тусий
фикрича, барча борлиқнинг сабаби зарурий борлиқдир, зарурий борлиқ ҳам ўз
сабабидир.
Жисмоний зарур мавжудотлар ҳеч қачон ўлмайди, чунки уларнинг мавжудлиги
ўртасида ҳеч қандай фарқ йўқ. Зарур мавжудотларнинг бошланиши ва охири йўқ,
мумкин бўлган мавжудотлар эса уларнинг бошланишига таъсир қилувчи бир қатор
омилларга эга. Шу сабабли, бошланиш ҳамма нарсанинг бошланишини англатмайди,
балки натижа бўлган мумкин бўлган мавжудотларнинг бошланишини англатади. Барча
натижаларни яратувчи сабаб ҳамма нарсанинг бошланиши бўлган энг умумий мавжудот
- ягона борлиқдир. Керакли мавжудликнинг йўқлигини тахмин қилишнинг иложи
йўқлигини таклиф қилган файласуф зарурий мавжудлик мумкин бўлган мавжудликдан
ILM-FAN VA INNOVATSIYA
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/si
138
олдин бўлади деган фикрни таъкидлади. Баҳманёрнинг бу борадаги фикрларига
Носириддин Тусий ҳам қўшилади. Тусий зарур ёки муҳим мавжудотнинг белгиланиши
ва белгиланмаслиги мавзусига оид таъкидлаганидек, ноаниқ мавжудот ташқарида
мавжуд бўлолмайди, бу эса бошқасининг яратилишига тўсқинлик қилади.
Биринчи борлиқ бўлган асосий борлиқнинг қарама-қаршилиги, тенгдоши ва
бошқа фарқловчи хусусияти йўқ. Файласуф Ибн Синонинг бу борадаги фикрини
тасдиқлаб, аристотелчиликнинг анъанавий ғояларини ислом дунёқараши нуқтаи
назаридан талқин қилган. Файласуфнинг зарурий борлиқ ҳақидаги фикрлари ислом
илоҳиётшуносларининг тавҳид ҳақидаги ғоялари билан тўғри келса-да, Фахриддин
Розий перипатетиклар ғояларини танқид қилган. Тусий ҳам машҳур мутакаллим
илоҳиёт олимининг фикри мантиқсиз ва асоссиз эканлигини исботлашга уринган.
Розий тафаккурига кўра, “мавжуд” тушунчаси муҳим борлиқ учун қўлланилса, уни ҳеч
қачон мумкин бўлган мавжудлик учун ишлатиб бўлмайди.
Тусий бу мантиқсиз фикрни рад этишга уринар экан, яқинлик фақат “мавжудлик”
атамаси билан эканлигини, аслида эса муҳим ва мумкин бўлган борлиқ ўртасида кўплаб
фарқлар мавжудлигини кўрсатди. Буни исботламоқчи бўлган файласуф оқлик
тушунчаси турли предметларда ҳам ўз аксини топганига мисол келтиради. Яккалик
билан бутунни ташкил этувчи қисмлар ўртасидаги фарқни тушунтирувчи файласуф
яккаликларнинг ўхшашликлари билан бир қаторда кўп томонлари ҳам борлигини
кўрсатади. Аслида бир-бирига қарама-қарши бўлган асосий ва мумкин бўлган
мавжудотнинг ўхшаш томони бор, фақат иккаласи ҳам онгдан мустақилдир.
Тусийнинг фикрича, тананинг маълум бир хусусиятга эга бўлиши билан моҳиятга
эга бўлган мавжудот ўртасида фарқ бор. У моҳиятга ёки субстанцияга эга бўлиш билан
ақлга эга бўлиши ўртасида эканлигини тушунтирар экан, у моҳиятнинг борлиқдан
фақат онгдаги ажралишини тилга олади. Ҳаракатни моҳиятнинг мавжудлиги шарти
сифатида қабул қилган файласуф ҳаракатнинг табиий ва сунъий шакллари бир-биридан
фарқ қилиши ва бу фарқ нима эканлигини ҳам тушунтириб берди. Файласуфнинг
фикрича, воқеликнинг яратилиши, амал қилиши ва ривожланиши табиий ҳаракат,
тирик мавжудотларнинг жонсиз нарсаларга қараб ҳаракатланиши эса сунъий ҳаракатга
мисолдир.
Хулоса қилиб айтганда, Тусийнинг машшоиййун файласуфлардан ажратиб
турувчи асосий жиҳатлардан бири унинг тана борлиғи, яъни ўлимдан кейин тирилиш
билан боғлиқ ғояларни илгари сурганлигидир. Ирода эркинлигига катта аҳамият
берган файласуф асосий борлиқни рационалистик нуқтаи назардан тушунтиришни
имконсиз деб ҳисоблади.
References:
1.
Rzayev A. Nəsirəddin Tusi (həyatı, elmi, dünyagörüşü). Bakı, 2001. – Б. 24.
2.
MACIT FAHRI. Islâmfelsefesi, kelâmi ve tasavvufuna kisa bir giriş. Çeviren Şahin FILIZ.
Istanbul, Insan yayinlari, 2008. – Б. 49.
3.
Sultanov, Rahim, Nasireddin Tusî ve Ahlak-ı Nasırî Adlı Eseri, Ahlâk-ı Nasırî’nin başında
tanıtım yazısı, Ankara: 2005, s.26-28.
ILM-FAN VA INNOVATSIYA
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/si
139
4.
N.S.Rizayev. ANALYSIS OF ABDURAUF FITRAT’S “THE STORY OF AN INDIAN TRAVELER”
AND SOCIAL POLITICAL VIEWS IN IT. TAMADDUN NURI / THE LIGHT OF CIVILIZATION ISSN
2181-8258 Ilmiy, ijtimoiy-falsafiy, madaniy-ma’rifiy, adabiy-badiiy jurnal.Nukus: 2024-yil, 9-
son (60).-B357-360.
5.
Nodir Rizayev. Buxoro jadidlari falsafasining ayrim masalalari. ЛУЧШИЕ
ИНТЕЛЛЕКТУАЛЬНЫЕ ИССЛЕДОВАНИЯ ISSN: 3030-3680. Часть-22. Том-4. Июнь -2024.
PP.203-212.
