ILM-FAN VA INNOVATSIYA
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/si
151
KORRUPSIYASIZ MUHITDA TA'LIM OLISH HUQUQINI TA'MINLASH
ASOSLARI
Xusanova Surayyoxon G'aybulla qizi
Farg'ona viloyati Dang'ara tumani
Farg'ona davlat universiteti Tarix fakulteti
Yurisprudensiya yo'nalishi 2-bosqich talabasi
khusanovasurayyokhan@gmail.com
+998 50 887-74-04
https://doi.org/10.5281/zenodo.15433712
Annotatsiya:
mazkur maqolada ta’lim tizimidagi korrupsiya holatlari va ularni oldini
olish bo‘yicha zamonaviy yondashuvlar tahlil etiladi. Asosiy e’tibor korrupsiyasiz muhitda
ta’lim olish huquqini ta’minlashning huquqiy, institutsional va ijtimoiy asoslariga qaratiladi.
Shuningdek, O‘zbekiston Respublikasida olib borilayotgan islohotlar, xalqaro tajribalar, hamda
ta’lim muassasalarida ochiqlik va shaffoflikni ta’minlash bo‘yicha amaliy mexanizmlar
muhokama qilinadi.
Kalit so‘zlar:
korrupsiya, ta’lim tizimi, huquqiy kafolat, ochiqlik, shaffoflik, nazorat,
akademik halollik, profilaktika, antikorrupsiya siyosati.
Zamonaviy demokratik jamiyatda korrupsiyaga qarshi kurash faqat huquqni muhofaza
qiluvchi organlarning vazifasi bo‘lib qolmasdan, barcha sohalar, xususan, ta’lim tizimining ham
ishtirokini talab etadi. Ta’lim – inson huquqlari, teng imkoniyatlar, bilim va malaka egallash
asosidir. Biroq korrupsiya ta’lim tizimining sifatiga, adolatliligiga va fuqarolarning teng
huquqliligiga jiddiy putur yetkazadi.
O‘zbekiston Respublikasida ham korrupsiyaga qarshi kurash davlat siyosatining ustuvor
yo‘nalishiga aylangan. Ayniqsa, ta’lim tizimida adolat, shaffoflik va akademik halollikni
ta’minlash bo‘yicha bir qator chora-tadbirlar ko‘rilmoqda. Ushbu maqolada aynan ta’lim
muassasalarida korrupsiyaga qarshi kurashishning huquqiy va institutsional asoslari, amaliy
tajribalari va xalqaro standartlarga muvofiqligi tahlil qilinadi.
Ta'lim — har bir insonning asosiy huquqlaridan biri bo'lib, u nafaqat shaxsiy rivojlanish,
balki jamiyatning barqarorligi va taraqqiyoti uchun ham muhimdir. Korrupsiya esa ta'lim
tizimining samaradorligini pasaytiradi, tengsizlikni kuchaytiradi va o'quvchilarni sifatli ta'lim
olish imkoniyatidan mahrum qiladi. Ushbu maqolada korrupsiyasiz muhitda ta'lim olish
huquqini ta'minlash asoslari ko'rib chiqiladi.
Korrupsiya ta’lim sohasida bir necha ko‘rinishda namoyon bo‘ladi: imtihon va attestatsiya
jarayonlarida noqonuniy to‘lovlar, o‘qishga kirishda pora olish, ilmiy ishlarni sotib olish, darsga
qatnashmagan talabalarga baho qo‘yish, lavozimlarni pora evaziga taqsimlash va hokazo. Bu
holatlar nafaqat shaxsiy adolatsizlikka olib keladi, balki butun ta’lim tizimining nufuzi va
samaradorligini pasaytiradi.
Korrupsiyasiz muhitda ta’lim olish huquqini ta’minlash uchun quyidagi asosiy
yo‘nalishlar muhim hisoblanadi:
1.
Huquqiy asoslar – “Korrupsiyaga qarshi kurashish to‘g‘risida”gi Qonun (2017),
“Akademik halollik kodekslari”, Oliy ta’lim muassasalari nizomlari;
2.
Tashkiliy-institutsional choralar – Korrupsiyaga qarshi kurashish agentligi, ta’lim
muassasalarida “Komplayens-nazorat” tizimlari;
3.
Axborot ochiqligi – test natijalari, reytinglar, moliyaviy hisobotlarning e’lon qilinishi;
ILM-FAN VA INNOVATSIYA
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/si
152
4.
Ta’lim ishtirokchilarining huquqiy madaniyati – o‘qituvchilar va talabalarning
korrupsiyaga nisbatan murosasiz munosabati;
5.
Jamoatchilik nazorati – ota-onalar, NNT va ommaviy axborot vositalari orqali muntazam
monitoring.
Tahlillar shuni ko‘rsatmoqdaki, ta’lim tizimidagi korrupsiya holatlari quyidagi omillar bilan
bog‘liq:
Baholash tizimining subyektivligi va shaffof emasligi;
O‘qituvchi va rahbarlar faoliyatining yetarli darajada nazorat qilinmasligi;
Talabalar va ota-onalarning korrupsiya holatlariga befarqligi;
Adolatli tanlov asosida ishga qabul qilish tizimining yo‘qligi;
Moliyaviy hisobotlarning yopiq bo‘lishi.
So‘nggi yillarda amalga oshirilayotgan islohotlar natijasida ayrim ijobiy o‘zgarishlar
kuzatilmoqda. Jumladan, 2022–2024 yillarda bir qator oliy ta’lim muassasalarida onlayn test
sinovlari joriy qilindi, ochiq platformalarda baholash natijalari e’lon qilinmoqda, korrupsiyaga
qarshi ichki audit tizimi yaratilmoqda. Biroq, bu yo‘nalishdagi islohotlar tizimli yondashuvni va
barcha ishtirokchilarning faol ishtirokini talab qiladi.
Korrupsiya ta'lim tizimida bir qator salbiy oqibatlarga olib keladi:
o
Sifat pasayishi: Korrupsiya natijasida ta'lim sifatining pasayishi, o'qituvchilarning
malakasizligi va resurslarning noto'g'ri taqsimlanishi kuzatiladi.
o
Tengsizlik: Korrupsiya sababli ijtimoiy-iqtisodiy jihatdan zaif qatlamlar ta'limdan
chetlashadi, bu esa jamiyatda tengsizlikni kuchaytiradi.
o
Ishonch yo'qolishi: Korrupsiya ta'lim tizimiga nisbatan ishonchni yo'qotadi, bu esa
o'quvchilarning motivatsiyasini pasaytiradi.
Ta'limda korrupsiyani oldini olishning asosiy yo'llari
Korrupsiyasiz muhitda ta'lim olish huquqini ta'minlash uchun quyidagi asosiy yo'llar
mavjud:
- Shaffoflik va hisobdorlik: Ta'lim tizimida shaffoflikni oshirish va hisobdorlikni
kuchaytirish orqali korrupsiyani oldini olish mumkin. Bu davlat organlari va ta'lim
muassasalari faoliyatining ochiqligini talab qiladi.
- Qonunchilik va tartibga solish: Korrupsiyaga qarshi qonunlarni mustahkamlash va
ularni amalda qo'llash zarur. Bu jarayonlarda jamoatchilik fikrini inobatga olish muhimdir.
- Ta’lim jarayonlarini raqamlashtirish: Raqamli texnologiyalar yordamida ta’lim
jarayonlarini avtomatlashtirish orqali korrupsiyani kamaytirish mumkin. Masalan,
o'qituvchilar va o'quvchilar uchun elektron platformalar yaratish.
- Ommaviy nazorat: Jamiyatning barcha qatlamlarini korrupsiyaga qarshi kurashga jalb
qilish, ommaviy nazorat mexanizmlarini joriy etish zarur. Bu jarayonda ota-onalar, talabalar va
jamoatchilik vakillari faol ishtirok etishi kerak.
Ta’limda etik qoidalar va madaniyat
Korrupsiyasiz muhitda ta’lim olish huquqini ta'minlash uchun etik qadriyatlarni
rivojlantirish muhimdir:
-
Etik tarbiya:
O’quvchilarga kichik yoshdan boshlab axloqiy qadriyatlar, adolat, halollik
kabi tushunchalarni o‘rgatish zarur.
-
O'qituvchilar tayyorgarligi:
O'qituvchilarni nafaqat pedagogik bilimlar bilan, balki etik
qadriyatlar bilan ham tanishtirish kerak.
ILM-FAN VA INNOVATSIYA
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/si
153
Xulosa qilib aytadigan bo’lsak
, Korrupsiyasiz muhitda ta’lim olish – nafaqat huquq,
balki taraqqiyotning kafolatidir. Adolatli, shaffof va halol ta’lim tizimi bilimli va vatanparvar
avlodni shakllantiradi. O‘zbekiston Respublikasida korrupsiyaga qarshi kurashish borasida
muhim huquqiy va institutsional asoslar yaratilgan bo‘lsa-da, ularni samarali ishlatish va
hayotga tatbiq etishda tizimli yondashuv muhimdir. Akademik halollik madaniyatini
shakllantirish, raqamli texnologiyalar asosida baholash jarayonlarini avtomatlashtirish,
ochiqlikni ta’minlash hamda jamoatchilik ishtirokini kengaytirish korrupsiyaga qarshi
kurashning eng muhim omillaridandir.
Korrupsiyasiz ta’limni ta’minlash uchun qonuniy kafolatlar, institutsional nazorat,
shaffoflik, xalqaro standartlar va jamoatchilik ishtirokini integratsiyalashgan yondashuv
muhimdir. O‘zbekistonda ushbu yo‘nalishdagi islohotlar davom etayotgan bo‘lsa-da,
samaradorlikni oshirish uchun fuqarolik jamiyati va xalqaro hamkorlikning rolini kuchaytirish
zarur .
Korrupsiyasiz muhitda ta’lim olish huquqini ta'minlash — bu nafaqat davlat siyosati, balki
jamiyatning barcha qatlamlarining mas’uliyatidir. Ta’lim tizimida shaffoflikni oshirish,
qonunchilikni mustahkamlash, raqamlashtirish va etik qadriyatlarni rivojlantirish orqali
korrupsiyani oldini olish mumkin. Bularning barchasi kelajak avlodlarning sifatli ta’lim olishini
ta'minlaydi va jamiyatning barqaror rivojlanishiga xizmat qiladi.
References:
Используемая литература:
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
O‘zbekiston Respublikasi “Korrupsiyaga qarshi kurashish to‘g‘risida”gi Qonuni, 2017 yil.
2.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Ta’lim sohasida ochiqlik va shaffoflikni
ta’minlash chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qarori, 2021 yil.
3.
Korrupsiyaga qarshi kurashish agentligi yillik hisobotlari, 2022–2024 yillar.
4.
UNESCO.
Global Corruption Report: Education
, 2013.
5.
Abdullaeva D. “Akademik halollik va ta’lim tizimida antikorrupsiya yondashuvlar”,
Toshkent, 2022.
6.
Transparency International.
Education Sector Integrity Assessment Report
, 2021.
7.
Komilov N. “Ta’limda korrupsiya va uni oldini olish usullari”, Ilmiy-amaliy to‘plam, 2023.
8.
Ta’lim muassasalarining Akademik halollik kodekslari (Turli OTM misolida).
9.
Fayziyev I. Sh. & Toshpoʻlatov A. (2022) O`ZBEKISTON RESPUBLIKASINING
MUSTAQILLIKDAN OLDINGI VA KEYING SIYOSIY HAYOTI. British Journal of Global Ecology and
Sustainable DevelopmentVolume-10, Nov., 2022 31-34b
10.
Toshpo‘latov
,
A.
(2023).
SHAXS
PSIXODIAGNOSTIKASIDA
PROYEKTIV
METODIKALARDAN FOYDALANISH. Евразийский журнал социальных наук, философии и
культуры, 3(5 Part 2), 170–178.
11.
Temirov, J. ., & Toshpo‘latov , A. (2023). TYUTOR PEDAGOGIK FAOLIYATINI TASHKIL
ETISHNING PSIXOLOGIK ASOSLARI. Наука и инновация, 1(28), 29–32.
12.
Umarova , G. ., & Toshpoʻlatov , A. . (2024). Klaster tanqidiy fikrlash texnologiyasi texnikasi
sifatida. Центральноазиатский журнал междисциплинарных исследований и
исследований в области управления, 1(10), 49–55.
ILM-FAN VA INNOVATSIYA
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/si
154
13.
Toshpo‘latov Abdulaziz Quvondiq o‘g‘li, Ummatova Zamira Atamuradovna. (2023).
SHAXSLARARO MUNOSABATLARDA SHAXS AGRESSIYA. CENTRAL ASIAN JOURNAL OF
EDUCATION AND INNOVATION, 2(4), 30–31.
14.
Toshpo‘latov Abdulaziz Quvondiq o‘g‘li, Ummatova Zamira Atamuradovna. (2023).
IJTIMOIY TARMOQLARIDA "OMMAVIY MADANIYATGA" QARSHI KURASHISHNING DIDAKTIK
VOSITALARI. CENTRAL ASIAN JOURNAL OF EDUCATION AND INNOVATION, 2(4), 27–29.
