ILM-FAN VA INNOVATSIYA
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/si
147
EKOLOGIK INQIROZ TUSHUNCHASI VA UNI OLDINI OLISHGA DOIR CHORA
TADBIRLAR
Xusanova Surayyoxon G'aybulla qizi
Farg'ona viloyati Dang'ara tumani
Farg'ona davlat universiteti Tarix fakulteti
Yurisprudensiya yo'nalishi 2-bosqich talabasi
khusanovasurayyokhan@gmail.com
+998 50 887-74-04
https://doi.org/10.5281/zenodo.15433684
Annotatsiya:
Mazkur maqolada ekologik inqiroz tushunchasi, uning kelib chiqish
sabablari, global va mahalliy ko‘rinishlari hamda oqibatlari tahlil qilinadi. Shuningdek, ekologik
inqirozlarning oldini olishga qaratilgan huquqiy, iqtisodiy va texnologik chora-tadbirlar,
O‘zbekiston va boshqa davlatlar tajribasi asosida o‘rganiladi. Muallif iqlim o‘zgarishi, suv
resurslarining tanqisligi, biologik xilma-xillikning yo‘qolishi kabi muammolarni yoritadi hamda
ularni bartaraf etishning ilmiy asoslangan yo‘llarini ko‘rsatadi.
Kalit so‘zlar:
ekologik inqiroz, iqlim o‘zgarishi, barqaror rivojlanish, atrof-muhitni
muhofaza qilish, ekologik xavfsizlik, chiqindilar, muqobil energiya.
So‘nggi o‘n yilliklarda dunyo jiddiy ekologik muammolar bilan yuzma-yuz kelmoqda.
Global isish, havoning ifloslanishi, yer degradatsiyasi, suv tanqisligi va biologik xilma-xillikning
kamayishi kabi hodisalar insoniyat hayot tarziga bevosita tahdid solmoqda. Bunday
muammolar yig‘indisi ekologik inqiroz deb nomlanadi.
Ekologik inqiroz – bu atrof-muhitda tabiiy resurslarning o‘ta cheklanishi yoki ekologik
tizimlarning buzilishi natijasida yuzaga keladigan xavfli holatdir. Insoniyatning sanoat rivoji,
texnologik taraqqiyoti va iste’mol madaniyatining o‘zgarishi bu jarayonni jadallashtirmoqda.
Shuning uchun ekologik muvozanatni saqlash va inqirozni oldini olish bugungi kunning eng
dolzarb vazifalaridan biridir.
Ekologik inqirozning sabablari quyidagilardan iborat:
1.
Sanoatlashtirish
– ko‘p miqdordagi chiqindilar, havoga zararli gazlar chiqarilishi.
2.
O‘rmonlarning kesilishi
– karbonat angidrid gazining to‘planishi va tuproq
eroziyasining kuchayishi.
3.
Suv resurslarining ifloslanishi
– daryo, ko‘l va yer osti suvlari kimyoviy chiqindilar bilan
ifloslanmoqda.
4.
Yer degradatsiyasi
– noto‘g‘ri sug‘orish, pestitsidlar va ortiqcha ekin ekish yer sifatini
yomonlashtiradi.
5.
Iqlim o‘zgarishi
– issiqxona gazlarining ko‘payishi tufayli global harorat oshmoqda.
Ekologik inqiroz nafaqat tabiatga, balki inson salomatligiga, iqtisodiyotga va ijtimoiy
barqarorlikka ham tahdid soladi. Masalan, havoning ifloslanishi yurak-qon tomir kasalliklari,
onkologik kasalliklar, allergiyalarni keltirib chiqaradi. Orol fojiasi, Arktika muzliklarining
erishi, Amazon o‘rmonlarining yo‘qolishi — bular ekologik inqirozning aniq ko‘rinishlaridir.
So‘nggi yillarda ekologik xavfsizlikni ta’minlash bo‘yicha quyidagi yo‘nalishlarda ijobiy
o‘zgarishlar kuzatilmoqda:
ILM-FAN VA INNOVATSIYA
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/si
148
Huquqiy chora-tadbirlar
: O‘zbekiston Respublikasi “Atrof-muhitni muhofaza qilish
to‘g‘risida”gi Qonuni, “Ekologik nazorat” tizimi va Ekologiya, atrof-muhitni muhofaza qilish va
iqlim o‘zgarishi vazirligi faoliyati.
Xalqaro hamkorlik
: Parij kelishuvi, BMTning Barqaror rivojlanish maqsadlari (SDG),
Xalqaro ekologik loyihalarda ishtirok.
Texnologik yechimlar
: Muqobil energiya manbalaridan (quyosh, shamol, bioyoqilg‘i)
foydalanish, chiqindilarni qayta ishlash texnologiyalari, “yashil iqtisodiyot”ni rivojlantirish.
Aholi ishtiroki
: Ekofestivallar, “Yashil makon” loyihasi, talaba va o‘quvchilar o‘rtasida
ekologik madaniyatni oshirish dasturlari.
Shunga qaramasdan, mavjud muammolar hali ham dolzarbligicha qolmoqda. Xususan:
Ekologik qonunlarning ijrosi zaif;
Rivojlanayotgan hududlarda texnologik yangilanish sust;
Aholining ekologik savodxonligi past.
Ekologik inqiroz — bu tabiiy muhitning holati yomonlashishi, biologik xilma-xillikning
kamayishi, resurslarning tugashi yoki ifloslanishi natijasida yuzaga keladigan jiddiy ijtimoiy,
iqtisodiy va ekologik muammo. Ekologik inqiroz insoniyat uchun tahdid soluvchi omil bo'lib,
uning oqibatlari nafaqat hozirgi avlodlar, balki kelajak avlodlar uchun ham zararli bo'lishi
mumkin. Ushbu maqolada ekologik inqiroz tushunchasi va uni oldini olishga doir choralar
ko'rib chiqiladi.
Ekologik inqiroz tushunchasi
Ekologik inqiroz bir qator omillar natijasida yuzaga keladi:
- Iqlim o'zgarishi: Iqlimning global o'zgarishi, issiqxona gazlarining ortishi, atmosferada
karbon dioksid miqdorining ko'payishi kabi jarayonlar ekologik inqirozni kuchaytiradi.
- Tabiiy resurslarning tugashi: Yer osti boyliklari, suv resurslari va boshqa tabiiy
resurslarning haddan tashqari foydalanilishi ularning tugashiga olib keladi.
- Biologik xilma-xillikning kamayishi: O'simlik va hayvon turlarining yo'qolishi,
ekosistemalarning buzilishi biologik xilma-xillikka salbiy ta'sir ko'rsatadi.
- Atrof-muhit ifloslanishi: Sanoat chiqindilari, qishloq xo'jaligi kimyoviy moddalarining
haddan tashqari ishlatilishi va shaharlarning ifloslanishi atrof-muhitga zarar yetkazadi.
Ekologik inqirozni oldini olishga doir choralar
Ekologik inqirozni oldini olish uchun quyidagi choralar amalga oshirilishi kerak:
- Barqaror rivojlanish strategiyalarini ishlab chiqish: Barqaror rivojlanish modelini joriy
etish orqali iqtisodiy o'sishni atrof-muhitni himoya qilish bilan birlashtirish zarur. Bu energiya
samaradorligini oshirish va qayta tiklanuvchi energiya manbalaridan foydalanishni o'z ichiga
oladi.
- Resurslardan oqilona foydalanish: Tabiiy resurslarni tejash va ularni qayta ishlashni
rag'batlantirish orqali ularning tugashini oldini olish mumkin. Masalan, suvni tejash
texnologiyalarini joriy etish.
- Iqlim o'zgarishini nazorat qilish: Iqlim o'zgarishini kamaytirishga qaratilgan chora-
tadbirlar — issiqxona gazlarini kamaytirish, energiya samaradorligini oshirish va qayta
tiklanuvchi energiya manbalaridan foydalanishni kengaytirishni o'z ichiga oladi.
- Ta'lim va ongli yuritishni oshirish: Jamiyatda ekologik muammolar haqida xabardorlikni
oshirish, ekologik ta'lim berish orqali har bir insonning atrof-muhitga bo'lgan mas'uliyatini
tushuntirish zarur.
ILM-FAN VA INNOVATSIYA
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/si
149
- Qonunchilik va nazorat mexanizmlarini takomillashtirish: Ekologiya sohasidagi
qonunlarni kuchaytirish va ularni amalda qo'llash orqali atrof-muhitni himoya qilish mumkin.
Bu jarayonda davlat organlari, nodavlat tashkilotlari va jamoatchilik faol ishtirok etishi lozim.
Xulosa
Ekologik inqiroz – bu global muammo bo‘lib, uning oqibatlari barcha davlat va xalqlar
hayotiga ta’sir ko‘rsatmoqda. Uni bartaraf etish uchun faqat hukumatlar emas, balki har bir
fuqaro ham o‘z hissasini qo‘shishi lozim.
Oldini olish choralari quyidagilardan iborat:
Ekologik qonunchilikni kuchaytirish;
Muqobil energiya manbalarini joriy etish;
O‘rmon va suv resurslarini muhofaza qilish;
Chiqindilarni kamaytirish va qayta ishlash tizimini yo‘lga qo‘yish;
Aholining ekologik madaniyatini oshirish.
Ekologik barqarorlik – bu kelajak avlodlar uchun sog‘lom hayot tarzini yaratish demakdir.
Shunday ekan, harakat bugundan boshlanishi kerak.
Ekologik inqiroz — bu global muammo bo'lib, uning oldini olish har bir insonning
mas'uliyatidir. Barqaror rivojlanish strategiyalarini ishlab chiqish, tabiiy resurslardan oqilona
foydalanish, iqlim o'zgarishini nazorat qilish va jamiyatda ekologik ongni oshirish orqali biz
ekologik inqirozning salbiy oqibatlarini kamaytirishga erisha olamiz. Har birimiz atrof-
muhitimizni asrashda faol ishtirok etib, kelajak avlodlarga toza va sog'lom muhitni
qoldirishimiz zarurdir.
References:
Используемая литература:
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
O‘zbekiston Respublikasi “Atrof-muhitni muhofaza qilish to‘g‘risida”gi Qonuni, 2013 yil.
2.
O‘zbekiston Respublikasi “Ekologik ekspertiza to‘g‘risida”gi Qonuni, 2000 yil.
3.
BMT Barqaror rivojlanish maqsadlari – 2030.
4.
IPCC – Climate Change 2023: Synthesis Report.
5.
Abdullayev Q. “Ekologiya asoslari”, Toshkent: Fan, 2020.
6.
Kattabekova M. “Ekologik xavfsizlik va barqaror rivojlanish”, 2022.
7.
O‘zbekiston Respublikasi Ekologiya vazirligi rasmiy axborotlari, 2023.
8.
Parij iqlim kelishuvi – 2015 yil.
9.
Fayziyev I. Sh. & Toshpoʻlatov A. (2022) O`ZBEKISTON RESPUBLIKASINING
MUSTAQILLIKDAN OLDINGI VA KEYING SIYOSIY HAYOTI. British Journal of Global Ecology and
Sustainable DevelopmentVolume-10, Nov., 2022 31-34b
10.
Toshpo‘latov
,
A.
(2023).
SHAXS
PSIXODIAGNOSTIKASIDA
PROYEKTIV
METODIKALARDAN FOYDALANISH. Евразийский журнал социальных наук, философии и
культуры, 3(5 Part 2), 170–178.
11.
Temirov, J. ., & Toshpo‘latov , A. (2023). TYUTOR PEDAGOGIK FAOLIYATINI TASHKIL
ETISHNING PSIXOLOGIK ASOSLARI. Наука и инновация, 1(28), 29–32.
12.
Umarova , G. ., & Toshpoʻlatov , A. . (2024). Klaster tanqidiy fikrlash texnologiyasi texnikasi
sifatida. Центральноазиатский журнал междисциплинарных исследований и
исследований в области управления, 1(10), 49–55.
ILM-FAN VA INNOVATSIYA
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/si
150
13.
Toshpo‘latov Abdulaziz Quvondiq o‘g‘li, Ummatova Zamira Atamuradovna. (2023).
SHAXSLARARO MUNOSABATLARDA SHAXS AGRESSIYA. CENTRAL ASIAN JOURNAL OF
EDUCATION AND INNOVATION, 2(4), 30–31.
14.
Toshpo‘latov Abdulaziz Quvondiq o‘g‘li, Ummatova Zamira Atamuradovna. (2023).
IJTIMOIY TARMOQLARIDA "OMMAVIY MADANIYATGA" QARSHI KURASHISHNING DIDAKTIK
VOSITALARI. CENTRAL ASIAN JOURNAL OF EDUCATION AND INNOVATION, 2(4), 27–29.
