ILM-FAN VA INNOVATSIYA
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/si
81
QARAQALPAQSTAN RESPUBLIKASI AYMAǴINDAǴI DÁSLEPKI KÁSIPLIK
AWQAMLARI TARIYXI
Matjanbaev Allayar Jangabaevich
Qaraqalpaq mámleketlik universiteti "07-00-01 - Tariyx pánleri"
qánigeligi boyınsha erkin izertlewshi
https://doi.org/10.5281/zenodo.15421163
Annotaciya.
Bul maqalada Qaraqalpaqstan Respublikası aymaǵında óz iskerligin alıp
barıp atırǵan mámleketlik emes, komerciyalıq emes shólkemlerdin biri kásiplik awqamlarıń
tariyxı sóz etilip, kásiplik awqamlarıń payda boliwı, onıń iskerligi, qalıplesiwi hám erisilgen
jetiskenlikler haqqında sóz boladı. Sol arqalı, tuwrı, ádil hám ashıq-aydınlıqta jumıs alıp barıp
atırǵan kásiplik awqamları tariyxına da toqtalıp ótiledi.
Tayanısh sózler:
awqam, Xlopmaslomoil, Qosshi, Tórtkól, Rabzemles, T.Napesov,
A.Ayteshev, qurıltay, Ámıwdarya wálayatı.
Ózbekstan Respublikası Prezidenti Shavkat Mirziyyoevtiń baslaması menen insan
mápleri jolında keń kólemli reformalar ámelge asırılıp atır. Insan qádirin joqarıǵa qoyıw, onıń
nızamlı máplerin qorǵaw maqsetinde alıp barılıp atırǵan bul izbe-iz reformalarda kásiplik
awqamları da belsene qatnasıp atır.
Tariyxiy dereklerde jumisshı-xızmetkerlerdiń dáslepki kásiplik awqamları XIX ásirdiń
ekinshi yarımında Angliya hám Amerikada payda bolǵan bolsa, XX ásirdiń baslarında
Túrkstan úlkesinde dáslepki kásiplik háreketi baslanganlıǵın kórsetedi. Izertlewlerge
qaraǵanda, pútkil dúnyada bolǵanı sıyaqlı Túrkstan jerinde de kásiplik awqamları payda
bolıwınan aldın jumısshı-xızmetkerler hár qıylı dógerek, jıyın hám awqamlarǵa birlese
baslaǵan. 1905-jılı Tashkentte jumısshılardıń mine usınday 15 dógeregi xızmet kórsetken.
Ózbekstan kásiplik awqamları derlik 120 jıllıq tariyxqa iye bolıp, Respublikadaǵı
dáslepki kásiplik awqamları 1905-jılı temir jol jumısshıları hám baylanıs xızmetkerleri
tárepinen shólkemlestirilgen bolsa, al Qaraqalpaqstanda kásiplik awqamlarınıń payda bolıw
tarıyxı XX-ásirdiń birinshi sheregine tuwrı keledi. Qaraqalpaqstada 1917-1920-jıllarda payda
bolǵan dáslepki kásiplik awqam shólkemleri sanı jaǵınan kishi bolıp, tiykarınan Ámıwdárya
bólimine qaraslı qala oraylarında payda bolǵan. 1917-jıl dekabrine kelip Ámıwdárya bólimi
kásiplik awqamları óz iskerligin baslaǵan waqtı bolıp esaplanadı. Bul waqıtta birden-bir oray
— Kásiplik awqamları byurosına iye boldı. Qaraqalpaqstan aymaǵındaǵı birinshi iri kásip-
óner birlespelerinen bir bólimi - sanaatında ústinlik etken paxta tazalaw, may presslew, sabın
tayarlaw, jońıshqa tazalaw hám teri kárxanaları jumısshı hám xızmetkerlerin birlestirgen
“Xlopmaslomil” (paxta, may, sut) awqamı dúzildi.
Biraq, 1918 jıllarda Ámıwdárya departamenti dúzilgenligi sebepli kásiplik awqamlarınıń
iskerligi belgili waqıt ahmiyetin joǵalttı. 1919-jıldıń basına kelip olardıń iskerligi rawajlandı.
Arxiv maǵlıwmatlarına kóre, 1919-jıl Qaraqalpaqstanda kásiplik awqamlarınıń payda bolǵan
dáwiri bolıp esaplanadı. Solay etip, 1919-jıl 22-aprelde Tórtkúl qalasında burınǵı 350 ge jaqın
hámeldarlar, shıpakerler, oqıtıwshılar, sanaat xızmetkerleri hám jumısshılardı birlestirgen
"
Sovet, jámiyetlik, sawda hám sanaat xızmetkerleri birlespesi"
n dúzdi.
Barlıq kásiplik awqamların birlestirgen Amudarya basqarması kásiplik awqamları
keńesi saylandı. Hár bir kásiplik awqamınıń jumisına basqarıw keńesi, hár bir bólimdi bolsa
prezidium basqargan. Kásiplik awqamı keńesi baslıǵı etip bank jumısshısı Ivan Ivanovich
ILM-FAN VA INNOVATSIYA
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/si
82
Brinkman tastıyıqlandi. 1919-jıl 26-aprelde dúzilgen kásiplik awqam yuridikalıq tárepten
jámiyetlik shólkemi retinde rásmiylestirildi hám sonnan keyin kásiplik awqam shólkemleri
Keńes menen isbilermenlik baylanısların ornatıp basladı.
Qaraqalpaqstan aymaǵında dáslepki kásiplik awqam shólkemleri tek Ámıwdaryanıń oń
jaǵasında - Ámıwdarya bóliminde dúzilgen. 1920-jıldıń baslarına kelip kásiplik awqamların
jámiyettiń belsendi kúshine aylandırıwǵa qaratılǵan arnawlı bir háreketler hám olardı
basqarıwdı oraylastırıwǵa háreketler baslandı. Sonı atap ótiw kerek, aymaq kásiplik
awqamları miynetkeshlerdiń tek kishi bólegin qamtıp alǵan, xalıqtıń tiykarǵı bólegi bolsa
ekonomikanıń awıl xojalıǵı shiyki onimlerin jetkerip beriw boyınsha iskerk penen
shuǵıllanǵan.
1924-jıldıń ortalarına kelip Ámıwdarya wálayatında kásiplik awqamların
shólkemlestiriwdiń qayta qurıw dáwirin dawam etip, háreketlerdiń funkcional sxeması dúzile
baslandı. Turkbyurosı wákili lawazımı dúzildi hám oǵan T.Napesov juwapker etip tayınlandı,
keyinala ol Pútkilawqam kásiplik awqamları Oraylıq Sovetiniń Ámıwdarya wálayatındaǵı
Oraylıq byurosına aylandırıldı. Arxiv maǵlıwmatlarınada, 1924-jıl 1-dekabr jaǵdayına kóre,
Qaraqalpaqstan avtonom wálayatında islep shıǵarıw tarawı boyınsha 9 kásiplik awqamı
(keyingi orınlarda- KKAO) 721 aǵza bolǵanlıgı keltirilip ótilgen.
Kásiplik awqamları- “Qosshi” awqamı sıyaqlı, KKAOnıń qáliplesiwinde áhmiyetli rol
oynadı. Eki shólkem basshıları - T. Napesov (KKAO kásiplik awqamları keńesi) hám A.
Ayteshev (" Qosshi" birlespesi) 1924-jıl 18-noyabrde dúzilgen úlken revolyuciyalıq komiteti
aǵzaları edi. 1925-jıl 20-fevralda bolıp ótken Qaraqalpaq avtanom wálayatınıń I
shólkemlestiriw qurıltayında wálayat Atqarıw komitetine T. Napesov da, A. Ayteshev da
saylandı. Ekinshisi Qazaq Oraylıq Atqarıw Komiteti aǵzalıǵına kandidat retinde de saylandı.
1926-jıl 16-martda KKAO kásiplik awqam shólkemleriniń birinshi qurıltayı jergilikli
apparattıń úlken háreketleri sebepli shaqırıldı. Qaraqalpaqstan avtanom wálayatı kásiplik
awqamlarınıń birinshi qurultayında ótken jıllar juwmaqları esap-kitap etilip, keleshektegi
tiykarǵı máseleler belgilep alındı, qurultayda, tiykarǵı máseleler qaratında sin pikirlerde bar
edi. Jergilikli tildegi materiallardıń az ekenligi, baslanǵısh shólkemlerde kásiplik awqam
pulların ısırap qılıw jaǵdaylarınıń ushırasıp turǵanlıǵı, fermer xojalıqları, hayal-qızlar hám
jaslar menen islew máselelerine ayrıqsha itibar qaratildi
Hátte sol dáwirde Qaraqalpaqstandıń belgili mámleket hám jámiyetlik ǵayratkeri
Q.Áwezov jergilikli xalıqtı basqarıw shólkemlerine qosıwǵa tómendegishe itibar qaratqan edi:
“Ulıwma, kásiplik awqamlarına derlik itibar bermegen. Social qamsızlandırıw boyınsha
jumıslar Turtkulde derlik jolǵa qoyılmaǵan. Kánshiler awqamı biz ushın eń zárúrli áhmiyetke
iye, al hújjetlerde bolsa bul haqqında maǵlumatlar ushraspaydı. Toqımashılıq saanatı
jumısshıları awqamı haqqında aytılǵanda, gezleme hám shıpta toqıytıǵın puqaralardı
birlestiriw máselesi haqqında oylaw kerek.” Sol dáwirdegi Qaraqalpaqstan siyasiy elitasınıń
jáne bir wákili Dilmanov “Sovet kásiplik awqamı shólkemlerindegi byurokratiya jaqsı
rawajlanǵan”, dep jazǵan edi. Awıllarda byurokratiya volost atqarıw komitetleri tárepinen,
wálayat shólkemlerinde - texnikalıq apparatı tárepinen islep shıǵılǵan bolıp, ol jerde xatkerler
hám is baqrıwshılardıń basshılar ústinen buyrıq bergen. Rabzemles birlespesine jiberilgen
jumısshılarǵa jumıs islew uyretilmeydi, al olardıń jumısına tosqınlıq etedi, sol sebepli
byurokratiyaǵa qarsı gúreske itibar qaratıw kerek” dep keltirip ótken edi.
ILM-FAN VA INNOVATSIYA
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/si
83
Qaraqalpaqstan kásiplik awqamlarınıń 2-qurıltayı, 1927-jıl avgust ayında bolıp ótken.
Sol waqıttan baslap aymaqta sociallıq-siyasiy xarakterdegi iri waqıyalar júz bere basladı. Bul
waqıtta birlespe aǵzaları sanı artıp bardı : eger 1927 jılda Rabzemleste 130 aǵza bolsa, 1930
jılda aǵzalar sanı 5000 kisige jetti. Jergilikli xalıq sanı kóbeydi.
Qaraqalpaqstan kásiplik awqamları sovetiniń 1932-jıl 5-13-yanvarda bolıp ótken III
qurıltayına kóre kásiplik awqamlarında arnawlı bir ózgerisler kirgizildi. 1928-jılda KKAO
rayonlastırılǵannan keyin kásiplik awqamlarınıń wálayat keńesleri dúzildi jáne bul pútkil
wálayat boylap kásiplik awqamların islep shıǵarıw tiykarında bekkemlew boyınsha islerdi
rawajlandırıw imkaniyatın berdi. Wálayat kásiplik awqamları aǵzaları sanı 3854 ten 15 mıńǵa
kóbeydi.
1930-jıllar basında Qaraqalpaqstanda kásiplik awqamları háreketin reformalawǵa
urınıwlar jámiyettiiń social dúzilisine, jumısshılar sanınıń ósiwine, óndiristiń keńeyiwine
belgili tásir kórsetdi, biraq usı waqıtta kásiplik awqamları iskerligin quramalastırıldı. Endi
olar, kóbinese, xojalıq shólkemleriniń jumısın tákirarladı, kárxanalar administraciyası hám
partiya organına qatań boysındı. 1930-jıllardıń baslarında Oraylıq hám partiya shólkemleri
administraciyanıń dıqqat orayında individuall kórsetpeler hám qararlar qabıllandı. 1931 jılda
Kásiplik awqamlarınıń Pútkilawqam Oraylıq Keńesi kásiplik awqamların bólimlerge ajratdi,
ámeldegi 23 kásiplik awqamları ornına 47 awqamdı islep shıǵarıw principine kóre qayta
shólkemlestirildi. Kásiplik awqamı shólkemleriniń strukturası ápiwayılastırıldı, kásiplik
awqamları baslanǵısh shólkemleri kárxanalarda tiykarǵı buwın boldı, onıń wazıypası islep
shıǵarıw, rejesin orınlaw, socialistik básekin keń jayıw hám miynet ıntızamın bekkemlew
ushın háreketlene basladı.
Pútkilawqam kásiplik awqamları oraylıq sovetiniń VI plenumınıń (1937 jıl 28-aprel - 15
may) sheshimi tiykarında kásiplik awqamlar aralıq organlar - kásiplik awqamları keńesleri
shólkemlestirildi. Sol waqıttan baslap Ózbekstan KP (b) wálayat komiteti, KKASSR Oraylıq
Atqarıw Komiteti hám Xalıq Komissarları Soveti hám de Kásiplik awqamları Sovetiniń organı
bolǵan “Sovet Qaraqalpaqstanı” gazetası payda boldı.
Kásiplik awqamları tariyxın úyreniw-jámiyet rawajlanıwında insan faktorınıń rolin
jaqsılaw túsiniwge járdem beredi. Totalitar dáwirde basqarıw sistemasına ornatılǵan
mámleket shólkemi bolǵan kásiplik awqam shólkemleri barǵan sayın keń tarqalıp bardı. Sol
sebepli búgingi kúnde Ózbekstan mámleket ǵárezsizligi dáwirinde kásiplik awqamları
iskerligin úyreniw hám ulıwmalastırıw úlken siyasiy hám ilimiy qızıǵıwshılıq oyatıp atır. Onı
úyreniw kásiplik awqamları iskerliginiń jaǵdayın qalıs bahalaw, kemshilik hám
kemshiliklerdiń sebeplerin anıqlaw, tariyxtan sabaq alıp, onı zamanagóy sharayatta
rawajlandırıw imkaniyatın beredi.
Qaraqalpaqstan tarıyxında bilimlendiriwdi úyreniwge, jámiyetlik shólkemlerin
rawajlandırıwǵa derlik úyrenilmegen. Sociallıq pánler wákilleri, atap aytqanda, tarıyxshılar óz
ilimiy jumıslarında jámiyetshilik, atap aytqanda, kásiplik awqamları, shólkemlerdiń qáliplesiw
tarıyxı sıyaqlı mashqalalı máselelerge jeterli dárejede itibar bermegen. Bulardıń barlıǵı, óz
gezeginde, Qaraqalpaqstandaǵı kásiplik awqamları shólkemi tarıyxı, haqıyqattan da barlıq
jámiyetlik shólkemler tarıyxı mashqalasın úyreniwdi, qáliplestiriwdi, logikalıq tárepten
belgilep beredi. Bul másele búgingi kúnde de jámiyetimiz rawajlanıwında aktual máselelerden
biri. Ǵárezsiz Ózbekstan mámleketin qurıw dáwirinde Qaraqalpaqstan tarıyxınıń jańa
ILM-FAN VA INNOVATSIYA
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/si
84
koncepsiyasın qáliplestiriw ushın aldınǵı húkimet strukturaları sistemasındaǵı kásiplik
awqamları shólkemi tarıyxın úyreniwge jańasha tarıyxıy jantasıw talap etiledi.
Sonı atap ótiw kerek, biz úyrenip atırǵan dáwir kásiplik awqamları tariyxı bólek úyreniw
obekti retinde úyrenilmegen. Qaraqalpaqstanda sovet dáwiri tarıyxshılarınıń izertlewlerinde
kásiplik awqamları tarıyxı bólek-bólek kórsetilgenine qaramay, tereńirek úyreniwdi talap
etedi.
References:
Используемая литература:
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Mirziyoyev Sh.M. Erkin va farovon demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo
etamiz. -Toshkent, “Ozbekiston” NMIU, 2017. – 29 b.
2.
2019-jılı Ózbekstan Respublikası «Kásiplik awqamları haqqında»ǵı Nızamı
3.
Ayupov M. Ózbekstan kásiplik awqamları kommunizm qurılısı ushın gúresde.- T., 1959.
Óziniń. Ózbekstan kásiplik awqamları háreketi tarıyxınıń birpara sorawları.- T., 1969 jıl.
4.
Ózbekstan kásiplik awqamları tarıyxınan ocherklar.- T., 1967 jıl.
5.
Qudiyarova T. Qaraqalpaqstandaǵı kásiplik awqam tarıyxı (1917-1941 jıllar)
Avtoreferat – N 2005 J
6.
Камалов С. Қарақалпақлардын халық болып қәлиплесиўи ҳәм оның
мәмлекетшилигиниң тарийхынан. – Нөкис. 2001
