161
2.
Болотин В.В., Новичков Ю. Н. Механика многослойных конструкций. — М.:
Машиностроение, 1980. 375 с.
3.
Старовойтов Э.И. Вязкоупругопластические слоистые пластины и оболочки.
—Гомель: БелГУТ, 2002. 344 с.
4.
Старовойтов Э.И., Леоненко Д.В., Абдусаттаров А. Изгиб трехслойной
пластины в температурном поле знакопеременной кольцевой нагрузкой//Механика
композиционных материалов и конструкций.–2022. –Т-28. –№3. –С.339-358.
5.
Carrera E., Fazzolari F.A., Cinefra M. Thermal Stress Analysis of Composite Beams,
Plates and Shells: Computational Modelling and Applications. Academic Press, 2016. – 410 р.
6.
Yang L., Harrysson O., West H., Cormier D.A. Comparison of Bending Properties
for Cellular Core Sandwich Panels // Materials Sciences and Applications. – 2013. – Vol.4. –
No.8. – Pp.471-477.
7.
Абдусаттаров А., Старовойтов Э.И., Рузиева Н.Б.
Деформирование и
повреждаемость упругопластических элементов конструкций при циклических
нагружениях. Ташкент: «IDEAL PRESS», 2023. – 381 с.
БИНОЛАРНИ ЛЁССИМОН ЗАМИНЛАРДА ЛОЙИҲАЛАШДА СЕЙСМИК
КУЧЛАР ТАЪСИРИДА ПАЙДО БЎЛАДИГАН ДЕФОРМАЦИЯЛАРНИ
ҲИСОБГА ОЛИШ
г.-м.ф.н., доц. Хакимов Г.А., т.ф.ф.д.,доц. Байматов Ш.Х.
Ўзбекистон,Тошкент архитектура-қурилиш университети,
Аннотация. Ушбу маъқолада намланган лёссимон грунтларда динамик
(сейсмик)кучлар
таъсирида
лаборатория
шароитида
ўтказилган
синов
натижаларининг таҳлиллари келтирилган. Республикамизнинг юқори сейсмик
туманларида бино ва иншоотларни лойиҳалашда сейсмопросадкани ҳисобга олиш
бўйича тавсиялар берилган.
Калит сўзлари: лёссимон грунтлар, намлик, сейсмик туманлар, деформация,
сейсмик просадка, статик кучлар, динамик кучлар, физик-механик характеристикалар,
мустаҳкамлик, устиворлик.
Аннотация. В данной статье приведены результаты анализов лабораторных
испытаний увлажнённых лёссовых грунтов при динамических (сейсмических) нагрузках.
Даны рекомендации по учёту сейсмопросадки при проектировании зданий и сооружений
в сейсмоактивных районах Республики.
Ключевые слова: лёссовые грунты, влажность, сейсмические районы,
деформация, сейсмическая просадка, статические силы, динамические силы, физико-
механические характеристики, прочность, устойчивость.
Abstract. In this state the results of laboratory analyzes of loess soil moist ispitany under
dynamic (seismic) nagruzkeh. The recommendations on accounting seysmoprosadki the design
of tasks and structures in seismic areas of the Republic.
Keywords: loess soils, humidity, seismic areas, deformation, seismic subsidence, static
forces, dynamic forces, physical and mechanical characteristics, strength, stability.
Кириш.
Юқори сейсмик ҳудудларда, яъни тез-тез зилзилалар бўлиб турадиган
туманларда, айниқса чўкувчан лёссимон грунтларда қуриладиган бино ва иншоотларни
сейсмик мустаҳкамлигини, устиворлигини таъминлаш ҳозирги куннинг энг қийин ва
маъсулиятли муаммоларидан биридир. Йилдан –йилга аҳоли сонининг ўсиши, яъни
ерларнинг тез ўзлаштирилиши, мавжуд ерлардан ҳар хил халқ хўжалиги мақсадлари
учун
имкон
даражасида
кўп,
унумли
фойдаланилиши(айниқса
шаҳар
туманларида)натижасида ер ости сувларининг сатҳи кўтарилаяпти ва бу бино ва
иншоотларнинг асоси бўлиб хизмат қиладиган грунтларнинг юқори даражада
162
намланишига олиб келаяпти. Лёссимон грунтларнинг юқори даражада намланиши
оқибатида уларнинг ҳар хил физик-механик хусусиятлари ўзгараяпти ва бу уларнинг юк
кўтариш қобилиятига таъсир қилаяпти. Лёссимон грунтларнинг ҳар-хил хусусиятларини
намликнинг ошиши натижасида ўзгаришини юқори сейсмик туманларда ҳисобга
олмаслик шу туманларда бунёд этилган бино ва иншоотлар учун жуда ёмон оқибатларга
олиб келиши мумкин. Марказий Осиёда, жумладан Ўзбекистонда аксарият бино ва
иншоотлар чўкувчан лёссимон грунтларнинг устида барпо этилган. Бу бино ва
иншоотларнинг асоси бўлиб хизмат қиладиган лёссимон грунтлар қачонлардир маълум
сабабларга кўра(ер ости сувларининг кўтарилиши, ер ости инженерлик
коммуникацияларининг бузилиши, ер усти канал ва ариқларининг носозлиги
оқибатида)юқори даражада намланишини ҳисобга олсак, биз ўрганаётган муаммо, яъни
сейсмик туманларда лёссимон грунтларнинг намлигини ошиши билан унинг ҳар-хил
хусусиятларини ўзгаришини эътиборга олиш долзарб муаммолардан бири бўлиб қолади.
Юқори сейсмик туманларда жойлашган ёпишқоқлиги жуда кам, ҳисобга олинмайдиган
даражада бўлган грунтларда(ҳар-хил ўлчамли қумларда) сейсмик(динамик)кучлар
таъсирида бўладиган қўшимча деформациялар (сейсмопросадкалар)кўп йиллардан бери
хорижий давлатларнинг ҳамда ўзимизнинг олимларимиз томонидан ўрганилиб
келинаяпти ва бу тўғрида ҳозирги кунда фанда етарлича маълумотлар бор десак
адашмаймиз. Лекин намланган, чўкувчан лёссимон грунтларда сейсмик(динамик)кучлар
таъсирида ҳосил бўладиган қўшимча деформациялар ҳозирча тўлиқ ўрганилмаган [1-9].
Намланган лёссимон грунтларда зилзила таъсирида содир бўладиган сейсмик
деформациялар жуда мураккаб жараёнлар бўлиб, уларни алоҳида кўрсаткичлар орқали
баҳолаб бўлмайди. Бу ерда сейсмик деформацияни содир бўлишига ҳам ички омиллар:
грунтнинг таркиби (минералогик, гранулометрик, кимёвий), грунтнинг ҳолати (намлиги,
зичлиги), грунтнинг хусусияти (мустаҳкамлиги, чўкувчанлиги) ва ҳам ташқи омиллар:
сейсмик таъсирнинг кучи, давомийлиги, характери, ташқи юкланишлар ва бошқалар
таъсир қилади [10-14].
Методлар ва натижалар. Ўтган асрнинг 80-йилларида республикамизнинг бир
гуруҳ олимлари (Х.З.Расулов, С.Сайфиддинов, Ю.Н.Частоедов ва бошқалар)томонидан
сейсмик кучлар таъсирида намланган лёссимон грунтларда бўладиган қўшимча
деформацияни(сейсмопросадкани)миқдорини
грунтларнинг
физик-механик
кўрсаткичларига қараб аниқлаш, прогноз қилиш методи яратилди. Бу олимлар
томонидан намланган, чўкувчан лёссимон грунтларда сейсмик(динамик)кучлар
таъсирида содир бўладиган қўшимча деформацияни (сейсмопросадкани) лаборатория
усулида аниқлаш методикаси яратилди, сейсмопросадка миқдорини ошишига сабабчи
бўладиган асосий омиллар аниқланди. Улар лаборатория шароитида, вибрация
берадиган мосламада(сейсмик кучларнинг параметрларига яқин динамик кучлар
берадиган титратиш столида)намланган лёссимон грунтларда динамик(сейсмик)кучлар
таъсирида содир бўладиган қўшимча деформация(сейсмопросадка)статик кучлар
таъсирида бўладиган просадкага нисбатан 2-3 марта кўп бўлишини аниқлашди. Шунинг
учун ҳам бу олимлар юқори сейсмик туманларда лёссимон грунтларда барпо этилаётган
бино ва иншоотларни мустаҳкамлигини, устиворлигини ҳисоблаганда просадкадан
ташқари сейсмопросадкани ҳам эътиборга олишни тавсия этишди [15-17].
Муаллиф томонидан юқорида номлари келтирилган олимларнинг зилзила
вақтида намланган, чўкувчан лёссимон грунтларда содир бўладиган сейсмик
деформацияни аниқлаш бўйича олиб боришган илмий-тадқиқот ишларини янада
кенгайтириш ва қўшимчалар қўшиш мақсадида давом эттирилди. У олимлар зилзила
таъсирида намланган лёссимон грунтларда пайдо бўладиган сейсмопросадкани айрим
сабабларини ва уни прогноз қилиш усулини яратишга асосий эътиборни қаратишди.
Улар сейсмик кучлар таъсирида намланган, кучсиз лёссимон грунтларнинг
мустаҳкамлик характеристикаларининг барча параметрларини камайиши мумкинлигига
ҳамда уларни сейсмопросадкани ривожланишига ва лёссимон асосларнинг юк кўтариш
163
қобилиятини пасайишига олиб келишига ҳамда сейсмопросадкага қарши кураш
усулларига асосий эътиборни қаратишмади.
Муаллиф томонидан зилзилавий ҳудудларда биноларнинг намланган лёссимон
асосларини юк кўтариш қобилиятини сейсмик таъсирларни ҳисобга олган ҳолда
ҳисоблашнинг такомиллаштирилган формуласи ишлаб чиқилди. Бу формулада сейсмик
кучлар
таъсирида
намланган
лёссимон
грунтларнинг
мустаҳкамлик
характеристикаларини пасайиши ҳисобга олинган.
Муаллиф томонидан сейсмик ҳудудларда биноларнинг лёссимон асосларини ва
пойдевор атрофида тўкиладиган тўкма грунтларни такомиллаштирилган вибрация
усулида зичлаш бўйича ҳам тавсиялар берилган.
Лекин шунга қарамай сейсмик(динамик)кучлар таъсирида намланган лёссимон
грунтларда содир бўладиган қўшимча деформацияни (сеймопросадкани) келтириб
чиқарадиган барча сабаблар, жумладан грунтларнинг физик-механик хусусиятлари,
ташқи сейсмик (динамик) кучларнинг параметрлари ва бошқалар ҳозирги кунгача тўлиқ
ўрганилмаган. Хулоса қилиб шуни айтиш мумкинки, юқори сейсмик туманларда бино ва
иншоотларни лёссимон, чўкувчан грунтларда барпо этишда сейсмик кучлар таъсирида
содир бўладиган сейсмопросадка ҳақида ва бу жараённи ривожланишига таъсир
кўрсатадиган омиллар ҳақида аниқ ва тўлиқ маълумотга эга бўлиш керак. Бу хулосадан
кўриниб турибдики, сейсмик кучлар таъсир этганда юқори даражада намланган
лёссимон грунтларнинг физик-механик хоссаларини ўзгариши, уларда содир бўладиган
қўшимча деформацияни(сейсмопросадкани)келтириб чиқарадиган сабабларни ҳамда
уни аниқ миқдорини аниқлаш ҳозирги куннинг долзарб масалаларидан биридир.
Хулосалар ва тавсиялар. Сейсмик кучлар таъсирида намланган лёссимон
грунтларда вужудга келадиган қўшимча деформациялар (сейсмик просадкалар) устида
олиб борган тадқиқот ишларимиз натижасида қуйидагича хулосага келдик:
1.Сейсмомикрорайонлаштириш харитасида белгиланган зилзила кучи шу
туманда лойиҳаланаётган бино ва иншоотнинг зилзилабардошлигини тўлиқ кафолатлаш
учун асос бўлолмайди. Бунинг учун шу ҳудудда кўп йиллар давомида бўлиб ўтган
зилзилаларни хусусиятларини, характерларини, параметрларини (давомийлиги,
частотаси, амплитудаси) ва грунт шароитини ҳисобга олиш керак (ер ости сув сатҳининг
ўзгаришини, грунтнинг хусусиятларини).
2.Юқори частотали динамик ва сейсмик кучлар таъсирида грунтларнинг
структураси тез бузилади ва деформацияланиш даражаси юқори бўлади. Шунинг учун
ҳам бино ва иншоотларнинг заминлари учун юқори частотали зилзилалар (динамик
турғунлигини бузилиши нуқтаи назаридан) жуда хавфли ҳисобланади.
3.Заминларнинг
сейсмик
турғунлигини
таъминлашда
грунтларнинг
мустаҳкамлик характеристикаларининг ўрни беқиёс. Шунинг учун ҳам заминнинг
сейсмик турғунлигига асосан грунтнинг мустаҳкамлик характеристикаларини кўтариш
орқали эришилади.
4.Кучсиз, чўкувчан лёссимон грунтлар тарқалган сейсмик ҳудудларда бино ва
иншоотларнинг мустаҳкамлиги ва турғунлигини ҳар доим ҳам уларнинг заминларини
биринчи чегаравий ҳолат, яъни юк кўтариш қобилияти бўйича ҳисоблаб эришиб
бўлмайди. Бунинг учун замин грунтларининг мустаҳкамлик характеристикаларини
сейсмик кучлар таъсирида ўзгаришини, деформацияни ҳисобга олиш керак.
5.Сейсмик туманларда бино ва иншоотларни лойиҳалаганда биринчи навбатда
зилзилалар натижасида(зилзилаларнинг давомийлигини, таъсир кучини ва у натижасида
грунтларнинг мустаҳкамлик характеристикаларини ўзгаришини ҳисобга олган ҳолда)
заминларда рўй бериши мумкин бўлган қўшимча деформацияни миқдорини ҳисобга
олиш керак. Зилзила вақтида грунтларнинг мустаҳкамлик характеристикаларининг
пасайиши ва у билан боғлиқ бўлган қўшимча деформация сейсмик тебранишларнинг
таъсир кучи ва давомийлигининг ортиши билан ортади.
164
6.Лёссимон грунтлар оптимал намликда виброкатоклардан фойдаланиб
зичланганда грунтларнинг зичлиги энг юқори даражагача(максимал) кўтарилиб,
уларнинг мустаҳкамлик характеристикалари(ички ишқаланиш бурчаги,боғланиш
кучи)статик усулларникига нисбатан анча юқори бўлар экан. Шунинг учун ҳам
зилзилавий ҳудудларда йирик биноларнинг заминларини ва грунтли тўғонларнинг
ядроларини лёссимон грунтларнинг оптимал намлигида виброкатоклар ёрдамида
зичлаш объектларни сейсмик мустаҳкамлигини ошириш нуқтаи назаридан ҳам муҳим
аҳамиятга эга бўлиб, катта самара беради.
7.Юқорида келтирилган маълумотлардан кўриниб турибдики, зилзилавий
туманларда биноларнинг лёссимон асосларини ва пойдевор атрофида тўкиладиган тўкма
грунтларни вибромашиналар билан зичлаш яхши самара берар экан. Бунда заминга
динамик кучлар бино қурилишидан олдин таъсир қилади ва шунинг учун ҳам
грунтларнинг сейсмик чидамлиги ортади.
АДАБИЁТЛАР
1.Khakimov, G. A. "Changes in the Strength Characteristics of Glinistx Soils under the
Influence of Dynamic Forces International Journal of Engineering and Advanced Technology,
IJEAT."
Exploring innovation
(2020): 639-643.
2. Khakimov, Gayrat Akramovich. "The nature of the change in the connectivity of
moistened loess soils during vibration."
American Journal of Applied Science and
Technology
2.06 (2022): 26-41.
3. Khakimov, Gayrat Akramovich. "CHANGES IN PLASTIC ZONES IN LESS
BASES UNDER SEISMIC VIBRATIONS." Journal of Nev Zealand, 742-747.
4.Khakimov, G. A., and M. A. Muminov. "CONSTRUCTION OF BUILDINGS ON
WEAK
MOIST
CLAY
SOILS
IN
SEISMICALLY
ACTIVE
ZONES
OF
UZBEKISTAN."
Web of Scientist: International Scientific Research Journal
3.12 (2022):
755-760
5.GMFN, Dos, Samiyeva Sh Kh, and Master MA Muminov. "DEFORMATION OF
MOISTENED LOESS FOUNDATIONS OF BUILDINGS UNDER STATIC AND
DYNAMIC LOADS." (2022).
6.Khajiev, N. M. "CHANGE IN THE CONSISTENCY CHARACTERISTICS OF
THE WETTED LUSSIC BASES (GRUNTS) OF BUILDINGS UNDER THE INFLUENCE
OF SEISMIC FORCES."
Академические исследования в современной науке
1.13 (2022):
261-267.
7.Miralimov, Mirrakhim Mirmakhmutovich. "Principles of Regulation of Thermal
Protection of Enclosing Structures and Their Impact on the Energy Efficiency Of
Buildings."
Design Engineering
(2021): 496-510.
8.Хакимов, Ғайрат, et al. "ЭНЕРГИЯТЕЖАМКОР ВА ПАСТ ЭНЕРГИЯ
ЭҲТИЁЖЛИ ЗАМОНАВИЙ БИНОЛАР ҚУРИЛИШИНИНГ ЖАҲОН АМАЛИЁТИ ВА
УНДАН ЎЗБЕКИСТОН ШАРОИТИДА ФОЙДАЛАНИШ ИСТИҚБОЛЛАРИ."
Talqin va
tadqiqotlar
1.19 (2023).
9.Khakimov, Gayrat. "CONSTRUCTION OF BUILDINGS AND STRUCTURES IN
DIFFICULT GROUND CONDITIONS AND SEISMIC AREAS." International Bulletin of
Applied Science and Technology 3.2 (2023): 203-209
10.Akramovich, Khakimov Gayrat, and Islamova Nargiza Abdukarimovna. "MAIN
ASPECTS OF ENERGY CONSERVATION IN CIVIL ENGINEERING."
Open Access
Repository
9.4 (2023): 116-123.
11.GA Khakimov,SS Kh, AA Muminov, AE Berdimurodov, JA Muminov.
“COMPACTION OF LOESS BASES OF BUILDINGS AND STRUCTURES, AS WELLAS
BULK SOILS AROUND THE FOUNDATION USING VIBRATORY ROLLERS IN
SEISMIC AREAS”. Galaxy International Interdisciplinary Research Journal 11 (4), 306-311.
165
12.Gayrat, Gayrat Khakimov, et al. "CONSTRUCTION OF BUILDINGS AND
STRUCTURES IN DIFFICULT SOIL CONDITIONS AND SEISMIC REGIONS OF THE
REPUBLICS OF CENTRAL ASIA."
International Bulletin of Applied Science and
Technology
3.6 (2023): 315-319.
13.Khakimov, Gayrat, et al. "DETERMINATION OF THE CALCULATED
(PERMISSIBLE) PRESSURE ON THE LOESS FOUNDATION OF BUILDINGS AND
STRUCTURES IN SEISMIC CONDITIONS." International Bulletin of Engineering and
Technology 3.6 (2023): 61-66.
14.Khakimov, Gayrat. "NEW GENERATION BUILDINGS THAT EFFECTIVELY
USE ENERGY AND THEIR UZBEK EXPERIENCE."
International Bulletin of Engineering
and Technology
3.2 (2023): 74-78.
15.Khakimov, Gayrat, et al. "INFLUENCE OF HUMIDITY ON CHANGES IN THE
STRENGTH
CHARACTERISTICS
OF
LESS
SOILS
UNDER
SEISMIC
INFLUENCE."
International Bulletin of Engineering and Technology
3.6 (2023): 274-281.
16.Khakimov,
Gayrat.
"FORMATION
AND
DEVELOPMENT
OF
SEISMOPROSADOCHNOY
DEFORMATION
AND
UVLAJNYONNYKH
LYOSSOVYKH OSNOVANIYAX ZDANII SOORUJENI."
International Bulletin of Applied
Science and Technology
3.6 (2023): 1339-1345
17.Хакимов, Г. А., et al. "РАЗВИТИЕ ПЛАСТИЧЕСКОЙ ДЕФОРМАЦИИ
ЛЁССОВЫХ ГРУНТОВ В ПОДФУНДАМЕНТНОЙ ЧАСТИ ОСНОВАНИЯ ПРИ
СЕЙСМИЧЕСКИХ ВОЗДЕЙСТВИЯХ."
GOLDEN BRAIN
1.1 (2023): 130-135.
18.Gayrat, Gayrat Khakimov, and Khadicha Abduraimova. "INCREASING DAMAGE
TO STABILITY OF BUILDINGS ERECTED ON LESS SOILS IN SEISMIC AREAS,
DEPENDING ON SOME FACTORS."
International Bulletin of Engineering and
Technology
3.9 (2023): 61-69.
19. Khakimov, Gayrat, and Khadicha Abduraimova. "RESULTS OF EXPERIMENTAL
RESEARCH ON STUDYING THE DEPENDENCE OF THE CRITICAL ACCELERATION
OF GROUND VIBRATIONS FROM VARIOUS FACTORS UNDER CONVERSATION
CONDITIONS." International Bulletin of Applied Science and Technology 3.10 (2023): 330-
337.
20. EXPERIENCE OF COMPACTION OF THE BASES OF LARGE BUILDINGS
AND CORES OF EARTHEN DAMS OF WATERWORKS IN SEISMIC AREAS WITH
OPTIMAL HUMIDITY OF LOESS SOIL. https://doi.org/10.17605/OSF.IO/XH85C TIAC
Khakimov G.A. g.m.f.n., Dos. Samiyva Sh.Kh. Doctoral Student (PhD… Web of Scientist
International Scientific Research Journal, 4(04), https EditorJournals and Conferences. (2023,
April 12).
ИЗМЕНЕНИЕ ПРОЧНОСТНЫХ ХАРАКТЕРИСТИК ВИБРОУПЛОТНЁННЫХ
УВЛАЖНЁННЫХ ЛЁССОВЫХ ГРУНТОВ ВО ВРЕМЕНИ
к.-г.м.н., доц. Хакимов Г.А.
Узбекистан, Ташкентский архитектурно-строительный университет,
Аннотация. В данной статье приведены результаты полевых и лабораторных
экспериментальных исследований по изучению изменение прочностных характеристик
виброуплотнённых увлажнённых лёссовых грунтов во времени. Полевые опыты были
проведены при оптимальной влажности лёссовых грунтов.
Ключевые слова: лёссовые грунты, глинистые грунты, увлажнённые грунты,
прочностные характеристики, угол внутреннего трения, сила сцепления, вибрация,
виброуплотнение, виброкаток, структура грунта
Аннотация. Ушбу маъқолада дала ва лаборатория шароитида вибрация билан
зичланган намланган лёссимон грунтларнинг мустаҳкамлик характеристикаларини