SYNAPSES:
Insights Across the
Disciplines
Volume 2, Issue 1 IF(Impact Factor) 10.92 / 2024
4
Synapses:
Insights Across the Disciplines
"SÁLIMJAN" DÁSTANINDAǴI EMOCIONAL-EKSPRESSIVLIK
MÁNIDEGI FRAZEOLOGIZMLERDIŃ QOLLANILIW ÓZGESHELIKLERI
G.Allambergenova – QMU, Qaraqalpaq til bilimi kafedrası docenti
Abdireymova Gúmisay – Qaraqalpaq mámleketlik universiteti magistrantı
Frazeologiya máselelerin túrkiy til biliminde sistemalı túrde úyreniw XX ásirdiń 40-
50-jıllarına kelip baslandı. Frazeologiyalıq sóz dizbekleri bir sózge barabar leksikalıq
máni ańlatadı. Sonlıqtan olar leksikalıq birlik sıpatında leksikologiyanıń frazeologiya
tarawında úyrenildi. Qaraqalpaq tili frazeologiyalıq sóz dizbeklerine bay tillerdiń biri
bolıp esaplanadı. Qaraqalpaq tili frazeologiyasınıń máseleleri boyınsha eń dáslepki
maǵlıwmatlar E.Berdimuratovtıń miynetinde berilgen [1]. Onda qaraqalpaq tilindegi
frazeologiyalıq sóz dizbekleriniń ózine tán ózgeshelikleri, mánisi hám qurılısı
boyınsha túrleri, tariyxıy shıǵısı, qollanılıwı hám taǵı basqa da belgileri úyrenilgen.
Sonday-aq E.Berdimuratov jáne bir miynetinde frazeologiyalıq sóz dizbekleriniń
kórkem shıǵarmalar tilinde súwretlew quralı xızmetinde qollanılıwın izertlegen [2].
Frazeologiyalıq sóz dizbekleriniń stillik qollanılıw ózgeshelikleri A.Bekbergenovtıń
miynetinde de qısqasha túrde úyrenilgen [3].
Tilimizdegi, mine, usınday kem degende eki yamasa bir neshe leksikalıq birliklerdiń
dizbeginen turatuǵın quramalı dúziliske iye, biraq mánisi jaǵınan bir sózge barabar,
erkin sóz dizbekleri menen sózlerden ayqın ajıralıp turatuǵın birlikler frazeologizmler
bolıp, olardıń tujırımlı, astarlı, awıspalı mánilerdi ańlatıwı jáne obrazlı sıpatqa iye
bolıwı frazeologizmge tán quramalı qásiyetlerdiń jıyıntıǵın kórsetuǵın belgisi.
Frazeologizm komponentleri ańlatqan mánilerden basqa máni bildiredi. Solay etip, eki
yamasa bir neshe sózlerdiń turaqlasqan dizbeginen ibarat bolıp, quramındaǵı
komponentleriniń mánilerinen basqa frazeologiyalıq mánini bildiretuǵın, turaqlı
quramı hám qurılısı menen ajıralatuǵın birlikler tilde frazeologizmler dep júritiledi.
Haqıyqatında da, frazeologizmler óziniń obrazlılıǵı, tereń mániligi menen kózge
túsetuǵın hárbir millet tiliniń ózgeshe bir kórinisi bolıp tabıladı. Erte dáwirlerden beri
xalıq tilinde qollanılıp kiyatırǵan frazeologizmlerdiń ózine tán ekspressivlik boyawları,
tereń mániligi hám tásirsheńligi menen aytılayın degen pikirge funkcionallıq jaqtan
dállik hám ózgeshe bir tús beredi. Sonlıqtan da, frazeologizmler kórkem shıǵarmada
súwretlewdiń leksikalıq-semantikalıq, stilistikalıq qurallarınan biri sıpatında keńnen
qollanıladı [4;156].
Xalıq awızeki dóretpeleri hárbir xalıqtıń ruwxıy ǵáziynesi, millet sıpatında dúnyaǵa
tanıtıwshı aynası. Solay eken, qaraqalpaq ádebiyatı da óziniń ólmes shıǵarmaları
SYNAPSES:
Insights Across the
Disciplines
Volume 2, Issue 1 IF(Impact Factor) 10.92 / 2024
5
Synapses:
Insights Across the Disciplines
menen búgingi kúnde birqansha ellerde óz ornına iye bolıp úlgerdi. Biz ádebiyat
maydanında xalıq awızeki dóretpeleri tuwralı sóz eter ekenbiz, olardıń ishinde epikalıq
shıǵarmalarımız bolǵan dástanlarımızdıń tutqan ornı áhmiyetli. Sebebi, dástanlarda sol
xalıqtıń turmıs tárzi, mádeniyatı, sociallıq ortalıǵı, ruwxıy dúnyası hám dúnyaǵa
bolǵan kózqarası súwretlenedi. Bul bolsa óz ornında sol xalıqtıń tariyxıy shárayatı
menen tanısıw imkaniyatın beredi. Sonlıqtan da dástanlardı oqıw, olardı úyreniw arqalı
biz tek ǵana ózimizdiń emes, bálkim basqa tuwısqan xalıqlardıń mádeniyatı, turmıs
jaǵdayı boyınsha da bahalı maǵlıwmatlarǵa iye bolamız.
Búgingi hár tárepleme rawajlanǵan dáwirde kórkem shıǵarmalardıń tillik tárepin
úyreniw jolǵa qoyılǵan. Qaraqalpaq folklorınıń tilin arnawlı túrde monografiyalıq
baǵdarda izertlew ǵárezsizlik dáwirinen baslandı. Sonıń nátiyjesinde folklorlıq
shıǵarmalardıń mazmunın úyreniw menen birge onıń tillik tárepi de keńnen izertlenile
basladı. Máselen, Sh.Abdinazimovtıń folklorlıq shıǵarmalarımızdıń tillik
ózgesheliklerin úyreniwge arnalǵan kandidatlıq dissertaciyası da tabıslı qorǵaldı [5].
A.Abdievtıń kandidatlıq dissertaciyasında da folklorlıq shıǵarmanıń tili arnawlı túrde
izertlenilgen hám dástannıń tillik ózgeshelikleri tuwralı birqansha maǵlıwmatlar aytıp
ótilgen [6]. Mine, usı dástanlar sıyaqlı ádebiyatımızda óz órnına iye bolǵan
dóretpelerimizdiń biri "Sálimjan" dástanı bolıp, ol óziniń mazmunı, kólemi jaǵınan
folklorımızdaǵı basqa dástanlardan ajıralıp turatuǵın biybaha ǵáziyne. Bul dástan
Qaraqalpaq folklorınıń 100 tomlıǵında berilgen [7].
Jumısımızda dástannıń tillik tárepine kewil bólgen halda ondaǵı emocional-
ekspressivlik mánidegi frazeologizmlerdiń qollanılıw ózgesheliklerine ayrıqsha
toqtalıp óttik. Jumısımızdıń tiykarǵı bóliminde dástandaǵı insannıń psixikalıq jaǵdayın
sáwlelendiriwshi frazeologizmlerge úlken itibar qarattıq. Mısalı: Qızdıń beti jaynadı,
Bul islerge shıdamay, Ózińe málim Qarlıǵash, Esinen tanıp quladı, Sálimjanday márt
palwan, Kózinen jası buladı (239).
Dástandaǵı bul qatarlarda "esinen tanıp quladı" hám "kózinen jası buladı" degen
frazeologizmler qollanılǵan. Qosıq qatarları usı frazeologizmlerdiń kúsheytip
qollanılıwı menen Sálimjan menen Qarlıǵashtıń bir-birine bolǵan muhabbat sezimlerin
ótkir hám tásirlirek etip súwretlewde úlken rol atqarǵan. Bunda Qarlıǵashtıń
Sálimjannan, Sálimjannıń bolsa Qarlıǵashtan ayrılıp atırǵanına birewi esinen tanıp
qulasa yaǵnıy ózin joytıp, súygeninen ayrılıp qıynalsa, ekinshi birewiniń Sálimjanday
márt palwannıń kózinen jası bulap súyiklisinen ayrılıp atırǵanına jılaǵan sezimleri usı
frazeologizmler járdeminde ele de konkret hám obrazlıraq etip súwretlengen. Jáne de
qosımsha maǵlıwmat sıpatında aytıp ótsek orınlı boladı tilimizde "jılaw" sózi "Kóz jası
kól bolıw", "Kózinen jası sorǵalaw" sıyaqlı túrde qollanılatuǵın bolsa, dástanda
SYNAPSES:
Insights Across the
Disciplines
Volume 2, Issue 1 IF(Impact Factor) 10.92 / 2024
6
Synapses:
Insights Across the Disciplines
"Kózinen jası buladı" túrinde qollanılǵan. Biraq báriniń de mánisi "jılaw" sózine
sinonim bolıp keledi.
Eralı sózlerin aytqanda Sulayman ań-tań bolıp, gá balasına, gá Eralıǵa kóziniń jasın
bulap, "qudaǵa sálem ayt",-dep aytadı eken bir-eki awız juwap (237). Bul jerde "ań-
tań bolıw" frazeologizmi qollanılǵan. Bul frazeologizm "hayran qalıw" mánisinde
qollanılǵan. Tilimizde bul frazeologizmniń "lal bolıw", "húrreyi ushıw" sıyaqlı
variantları da ushırasadı. Qolı artına baylanǵan, Kúyewdi kórip qız-jawan, Saw edi ǵoy
Sálimjan, Jigittiń esi bar ma dep, Gáhi kúlip kóbisi, Gáhi qapa boladı, Bunı esitken
Aqjannıń, Júrekleri ezildi (242).
Qosıq qatarlarında "júrekleri ezildi" degen "qıynalıw", "kúyiniw" mánisin bildiretuǵın
frazeologizm qollanılǵan. Dástanda usı frazeologizm arqalı Aqjannıń yaǵnıy bul
qaharman Sálimjannıń kishkeneliginde atastırılǵan qızı obrazında berilgen bolıp, ol
Sálimjannıń ayanıshlı awhalda turǵanın kórip oǵan janı ashıp, qıynalǵanın bildiriw
mánidinde qollanılǵan. Tilimizde "Ishi uwday ashıw" frazeologizmi "Júregi eziliw"
frazeologizmine sinonim bolıp keledi. Joqarı da aytıp ótkenimizdey, frazeologizmler
folklorlıq shıǵarmalarda jiyi qollanıladı hám shıǵarmanıń mánisin ele de bayıtadı. Mór
basıp qazı qaladı, Kórgenniń aqılın alıp, Talaq xatın alǵan soń, Ketti endi bul Aqjan,
Ayaǵı jerge tiymesten (252).
Dástandaǵı bul qatarlarda "Ayaǵı jerge tiymew" degen frazeologizmi qollanılǵan.
Bunıń mánisi hámmege belgili "quwanıw", "shadlanıw" mánisinde qollanılǵan.
Tilimizde "Júregi qanasına sıymaw", "Tóbesi kókke jetiw" frazeologizmleri de
"quwanıw" mánisin bildirip keledi.
Bir kúni keshte Ayman menen Sálimjan ekewi uyıqlap jatır edi. Yarım aqsham
waqtında Sálimjan bir suwıq dem aldı da taǵı uyqıǵa ketti. Tańnıń aldında "Ah" degen
úlken dawısı shıǵıp, taǵı da suwıq demin alıp jáne uyqıǵa ketti (255). Bul mısalda
"suwıq demin alıw" frazeologizmi qollanılıp kelip, Sálimjannıń hal-jaǵdayın bildirip
kelgen. Bul frazeologizmniń mánisin "qıynalıw" mánisin bildirip kelgen.
Batır ańqaw er gódek, Qayta-qayta kárwannıń, Qolınan alıp qaladı, Tilek tilep
kárwanǵa, Izinen qarap qaladı, Bunı kórip bir ǵarrrı, Ernin tislep sol waqta, Basın
shayqay beredi (257). Bul qatarda "ernin tislew" frazeologizmi qollanılıp kelgen. Bul
frazeologizm arqalı batırdıń sadalıǵın, onıń kewliniń tazalıǵın kórgen ǵarrı ózine zıyan
bolǵan nárseni de sezbesten turǵanlıǵına ernin tislep hayran qalıp, qıynalıp, ashınıp
turǵan jaǵdayın súwretlep turıptı. Jılanday bolǵan júzini, Bul jamandı men endi,
Túsimde de kórmeyin, Júreklerim jarılıp, Tamaqlarım bólinip,
Kózimniń nurı tógilip, Qorqıp endi ólermen (260). "Júreklerim jarılıp" frazeologizmi
"qorqıw" mánisinde qollanılıp kelip, qaharmannıń ishki keshirmelerin astarlı mánide
SYNAPSES:
Insights Across the
Disciplines
Volume 2, Issue 1 IF(Impact Factor) 10.92 / 2024
7
Synapses:
Insights Across the Disciplines
jek kóriwshilik usılda jetkizip bergen. Sol waqta Zayır kózin jaslap, waqtın taslap:
Qorlıq kórdim bir gedeydiń qızınan, endi Qarlıǵashtan basqanı almayman, sol qızdı
alaman. Qoyı-qozını baqtırıp, basına qayǵı salaman,- dep atasına qaradı (261). Bul
qatarda bolsa "Kózin jaslaw" frazeologizmi qollanılǵan. Bunda balanıń ákesine aytqan
sózleri, onıń Qarlıǵashqa bolǵan qatnasın konkret mánide súwretlep bergen. Bunda
"kózin jaslaw" frazeologizmi "jılaw" mánisinde qollanılǵan. Bul frazeologizmniń
"Kóziniń jası sorǵalaw"," Kóz jası kól bolıw" variantları da tilimizde qollanıladı.
Juwmaqlap aytatuǵın bolsaq, dástanda adamnıń hal-jaǵdayın, ishki-sezim tuyǵıların,
kewil-keshirmelerin hám psixikalıq halatın bildiretuǵın frazeologizmler keńnen
qollanılǵan. Frazeologizmler qosıq qatarlarında óz ornında durıs hám maqsetke
muwapıq túrde jumsalǵan. Tiykarınan dástan muhabbat temasın sóz etkenligine
baylanıslı ondaǵı frazeologizmler de qız hám jigittiń bir-birine bolǵan sezim-tuyǵıların
ele de tásirlirek, obrazlı etip jetkerip beriw maqsetinde qollanılǵan.
PAYDALANILǴAN ÁDEBIYATLAR
1. Е.Бердимуратов Ҳәзирги қарақалпақ тили. Лексикология. Нөкис: "Билим",
1994
2.Е.Бердимуратов Әдебий тилдиң функционаллық стиллериниң раўажланыўы
менен қарақалпақ лексикасының раўажланыўы. Нөкис, 1973
3. А.Бекбергенов Қарақалпақ тилиниң стилистикасы. Нөкис, 1990
4. Sh.Abdinazimov., A.Pirniyazova., S.Shınnazarova Házirgi qaraqalpaq ádebiy tili.
Fonetika. Leksikologiya. Tashkent: "Sano-standart", 2018
5. Sh.Abdinazimov "Qırq qız" dástanınıń leksikası. Nókis, 1992
6. A.Abdiev "Alpamıs" dástanı tiliniń leksika-semantikalıq hám stilistikalıq
ózgeshelikleri. Nókis, 2010
7. Қарақалпақ фолкьлоры. Көп томлық. 50 том. Нөкис: "Илим", 2012
7. «Qırq qız» dástanındaǵı frazeologiyalıq sinonimlerdiń qollanılıwı HА Гулжахан
Ўбекстон олимлари ва ӭшларнинг инновацион илмий-амалий тадкикотлари,
2021
8. Фразеологизмлер қурамында «ақ» ҳәм «қара» реӊ семантикасыныӊ
қолланылыўы КА Гулжахан Ilim ha’m ja’miyet. No ‘kis 1, 55-57
9. Қарақалпақ фольклорындағы мал шарўашылығы лексикасы А Гулжахан Эл
аралык Алтай элдери симпозиуму VIII. Абстракттар, 2019
10. Стилистическое использование соматических фразеологизмов в поэзии И.
Юсупова Гулжахан Айтбаевна Алламбергенова Вестник Челябинского
государственного университета, 15-19, 2018
SYNAPSES:
Insights Across the
Disciplines
Volume 2, Issue 1 IF(Impact Factor) 10.92 / 2024
8
Synapses:
Insights Across the Disciplines
11. Түркий тиллеринде фразеологизмлердиң изертлениўи.« А Гулжахан
Ижтимоий-гуманитар
фанларнинг
долзарб
масалалари:
ривожланиш
истиқболлари, 2018
12. Айназарова, Г., & Алламбергенова , Г. (2016). АДЪЕКТИВЛИК
ФРАЗЕОЛОГИЗМЛЕР ҚУРАМЫНДА КЕЛБЕТЛИКЛЕРДИҢ ЖУМСАЛЫЎЫ .
ВЕСТНИК КАРАКАЛПАКСКОГО ГОСУДАРСТВЕННОГО УНИВЕРСИТЕТА
ИМЕНИ
БЕРДАХА,
32(3),
131–133.
извлечено
от
https://science.karsu.uz/index.php/science/article/view/839
13. Алламбергенова, Г. (2017). И.ЮСУПОВ ШЫҒАРМАЛАРЫНДА
АДЪЕКТИВ ФРАЗЕОЛОГИЗМЛЕРДИҢ СТИЛЬЛИК ҚОЛЛАНЫЛЫЎЫ .
ВЕСТНИК КАРАКАЛПАКСКОГО ГОСУДАРСТВЕННОГО УНИВЕРСИТЕТА
ИМЕНИ
БЕРДАХА,
35(2),
153–155.
извлечено
от
https://science.karsu.uz/index.php/science/article/view/1008
14. И. Юсупов шығармаларында фразеологизмлер менен психологиялық
халаттың берилиўи. Ilim ha’m ja’miyet А Гулжахан No’kis 1, 16-17, 2017
15.
Алламбергенова
,
Г.
(2016).
ФРАЗЕОЛОГИЯЛЫҚ
СӨЗ
ДИЗБЕКЛЕРИНДЕГИ СИНОНИМИЯ (И.Юсупов шығармалары мысалында).
ВЕСТНИК КАРАКАЛПАКСКОГО ГОСУДАРСТВЕННОГО УНИВЕРСИТЕТА
ИМЕНИ
БЕРДАХА,
33(4),
119–122.
извлечено
от
https://science.karsu.uz/index.php/science/article/view/905
16. Фразеологиялық сөз дизбеклериниң көркемлеў қураллары хызметинде
қолланылыўы А Гулжахан Актуальные вызовы современный науки. VI
Международная научная конференция, 2016
17. Юсупов асарларида синоним фразеологизмларнинг услубий қўлланилиши
АИ Гулжахан Ilm sarchashmalari. Urganch 6, 71-75
18. Фраземалардың узуал стильлик функцияларда қолланылыўы Мумтоз адабиёт
ва жамиятни маънавий янгилаш масалалари» А Гулжахан Халқаро илмий, 2017
19. Выражение психологических состояний посредством фразеологизмов в
произведениях И. Юсупова Гулжахан Айтбаевна Алламбергенова Российская
тюркология, 58-64, 2018
20. Юсупов поэзиясында соматикалық фразеологизмлердиң стильлик
қолланыўы АИ Гулжахан Ilim ha’m ja’miyet. No’kis 4, 11-13
