SCIENCE AND INNOVATION IN THE
EDUCATION SYSTEM
International scientific-online conference
59
TALABALARNING BADIIY-OBRAZLI TAFAKKURINI
RIVOJLANTIRISH TEXNOLOGIYALARI
Ibatova Nigora Istamovna
Buxoro davlat pedagogika instituti dotsenti
https://doi.org/10.5281/zenodo.11189494
Annotatsiya.
Maqolada talabalarning badiiy – obrazli tafakkurini
rivojlantirishda ta’lim texnologiyalaridan foydalanishning o‘ziga xos ahamiyati,
rivojlangan mamlakatlarda tasviriy san’at yo‘nalishi talabalarining badiiy va
tasviriy fikrlash qobiliyatlarini rivojlantirish maqsadida ta’lim sohasida
qo‘llanilayotgan ta’lim turlari mazmuni, talabalarda ijodkorlik va
innovatsiyalarni rivojlantirish yo‘llari haqida ilmiy asoslangan fikrlar hamda
xorijiy tajribalar haqida so‘z boradi.
Kalit so‘zlar:
metod, metodika, ta’lim texnologiyasi, xorij tajribasi,
qalamtasvir fani, badiiy-obrazli tafakkur, ijod, idrok, xotira, tafakkur,
mantiqiylik, badiiy-estetik, mustaqil fikr.
Аннотация.
В статье рассматривается специфическое значение
использования образовательных технологий в развитии художественно –
образного мышления учащихся, содержание видов образования,
применяемых в сфере образования в развитых странах в целях развития
художественно-образного
мышления
студентов
направления
изобразительное искусство, научно обоснованные представления о путях
развития творчества и инноваций у учащихся, а также зарубежный опыт.
Ключевые слова:
метод, методика, образовательная технология,
зарубежный опыт, перьевая наука, художественно-образное мышление,
творчество, восприятие, память, мышление, логика, художественно-
эстетическое, самостоятельное мышление.
Annotation.
The article will talk about the specific importance of the use of
educational technologies in the development of artistic and figurative thinking of
students, the content of educational types used in the field of education in order
to develop the artistic and pictorial thinking abilities of students of the visual
arts direction in developed countries, scientific – based opinions on ways to
develop creativity and innovation in
Keywords:
method, methodology, educational technology, foreign
experience, pencil science, artistic-figurative thinking, creativity, perception,
memory, thinking, logic, artistic-aesthetic, independent thought.
SCIENCE AND INNOVATION IN THE
EDUCATION SYSTEM
International scientific-online conference
60
Zamonaviy hayotning deyarli barcha sohalariga ta’sir ko‘rsatadigan muhim
iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy o‘zgarishlar ustuvor qiymat yo‘nalishlarining
o‘zgarishiga olib keladi. Har qanday sohadagi mutaxassisdan vaziyatni tahlil
qilib, adekvat qarorlar qabul qilish va tez o‘zgaruvchan muhitda samarali ishlash
qobiliyatini talab qiladi. Bu esa oliy ta’lim muassasalari talabalarida mustaqil
bilim olish, ijodiy, tanqidiy tafakkur ko‘nikmalarini rivojlantirishning dolzarbligi
va zarurligini taqozo etadi. Bo‘lajak tasviriy san’at fani o‘qituvchisi oliy ta’lim
muassasasida tahsil olayotganda nafaqat amaliy ish uchun zarur bo‘lgan bilim,
ko‘nikma va malakalarni egallashi, balki o‘zida pedagogik voqelikni ijodiy
o‘zgartirish qobiliyatini ham shakllantirishi zarur. Buning uchun o‘quv
jarayonida talabalarda badiiy-obazli tafakkur turini shakllantirish muhim
ahamiyat kasb etadi. Muayyan holatda, bu tafakkur turini o‘qituvchining fikrlash
xususiyati sifatida tavsiflash mumkin va o‘qitiladigan fanlar orqali ma’lum
darajada rivojlantiriladi. Bo‘lajak tasviriy san’at fani o‘qituvchisini tayyorlash
jarayonini samarali tashkil etish, talabalarda kasbiy bilimlarni shakllantirish oliy
ta’limda o‘qitiladigan nazariy hamda amaliy fanlar orqali amalga oshiriladi.
Ayniqsa, tasviriy san’at yo‘nalishi talabalarida professional, badiiy-obrazli
tafakkurni rivojlantirishda qalamtasvir fanining imkoniyati nihoyatda kengdir.
Rivojlangan mamlakatlarning aksariyat qismida tasviriy san’at yo‘nalishi
talabalarining badiiy va tasviriy fikrlash qobiliyatlarini rivojlantirish maqsadida
ta’lim sohasiga katta o‘zgarishlar qilinmoqda. Jumladan,
Loyihaga asoslangan ta’lim.
Rivojlangan mamlakatlardagi ko‘plab
maktablar loyihaga asoslangan ta’lim modellarini o‘zlashtirmoqda, bunda
talabalar badiiy va vizual fikrlash qobiliyatlarini qo‘llashni talab qiladigan
fanlararo loyihalar ustida ishlaydi. Ushbu loyihalar ko‘pincha haqiqiy
muammolarni hal qilish uchun mo‘ljallangan va talabalarni ijodiy fikrlashga
hamda o‘zlarining yangi g‘oyalarini ishlab chiqishga undaydi.
Maker Spaces (ishlab chiqaruvchi bo‘shliqlari).
Rivojlangan
mamlakatlardagi ko‘plab maktablar va kutubxonalar talabalarga ijodiy ishlarni
yaratish va tajriba o‘tkazish uchun bir qator vositalar va materiallardan
foydalanish imkonini beruvchi maker maydonlarini yaratmoqda. Bu joylar
talabalarni ijodiy fikrlash va o‘zlarining yangi badiiy loyihalarini ishlab chiqishga
rag‘batlantirish uchun mo‘ljallangan.
O‘qituvchilarning malakasini oshirish
. Ko‘pgina mamlakatlarda tasviriy
san’at fani o‘qituvchilari uchun malaka oshirish dasturlariga sarmoya kiritib,
ularga o‘z tinglovchilarining badiiy va obrazli fikrlash qobiliyatlarini
SCIENCE AND INNOVATION IN THE
EDUCATION SYSTEM
International scientific-online conference
61
rivojlantirish uchun yangi texnologiya va yondashuvlarni o‘rganish imkoniyatini
beradi.
STEAM ta’limi
. Amerika Qo‘shma Shtatlardagi ko‘plab maktablar an’anaviy
STEM (fan, texnologiya, muhandislik va matematika) fanlari bilan san’at va
dizaynni birlashtirgan STEAM ta’limini qabul qildi. Bu yondashuv insonda badiiy
tafakkur uchun zarur bo‘lgan ijodkorlik, yangilik va muammolarni hal qilish
ko‘nikmalarini rivojlantirish muhimligini ta’kidlaydi.
Vizual fikrlash strategiyalari
. Vizual fikrlash strategiyalari (VFS)
oʻquvchilarning vizual fikrlash koʻnikmalarini rivojlantirish uchun Amerika
Qoʻshma Shtatlardagi koʻplab maktablarda qoʻllaniladigan oʻqitish metodikasi
hisoblanadi. VFS talabalarni san’at asarlarini sharhlash uchun tanqidiy fikrlash
va kuzatishdan foydalanishga undaydi, bu esa ularning badiiy fikrlash
qobiliyatlarini rivojlantirishga yordam beradi.
Onlayn ta’lim
. AQShdagi ko‘plab maktablar tasviriy san’at fakulteti
talabalari uchun onlayn ta’lim imkoniyatlarini taklif qilmoqda. Ushbu dasturlar
talabalarga o‘z tezligida o‘rganish uchun moslashuvchanlikni ta’minlaydi,
shuningdek, ularga badiiy fikrlash qobiliyatlarini rivojlantirish uchun bir qator
manbalar va vositalardan foydalanish imkoniyatini beradi.
Jamiyatga yordam berish dasturlari.
Ko‘plab maktablar talabalarga
ijtimoiy ta’sir uchun badiiy fikrlash qobiliyatlaridan foydalanish imkoniyatini
berish uchun jamoat tashkilotlari bilan hamkorlik qiladi. Masalan, talabalar
devor rasmlari yoki ommaviy san’at inshootlari kabi jamoat loyihalarida ishlashi
mumkin.
AQShda tasviriy san’at yo‘nalishi talabalarining badiiy fikrlash
qobiliyatlarini rivojlantirishga qat’iy intilish mavjud. O‘qituvchilar talabalarga
turli darajada bilim olish imkoniyatlarini taqdim etib, ijodkor va innovatsion
yaratuvchilarning keyingi avlodini tarbiyalashga yordam bermoqda.
Germaniya
o‘ziningsan’at va dizayn ta’limi sohasidagi kuchli an’analari
bilan mashhur. Bu yerda tasviriy san’at yo‘nalishi talabalari o‘rtasida badiiy
fikrlashni rivojlantirishga e’tibor qaratilmoqda. Ta’lim sohasida olib
borilayotgan ishlarga doir misollar keltiramiz:
Germaniyadagi ko‘plab maktablar fanlararo hamkorlik, tajriba va
muammolarni hal qilishga urg‘u beradigan Bauhaus harakati tamoyillarini qabul
qilganlar.
Amaliyotga asoslangan ta’lim.
Germaniyadagi ko‘plab maktablar tasviriy
san’at yo‘nalishi talabalari uchun amaliyotga asoslangan o‘rganish
imkoniyatlarini taklif qiladi. Ushbu yondashuv talabalarga turli xil badiiy texnik
SCIENCE AND INNOVATION IN THE
EDUCATION SYSTEM
International scientific-online conference
62
vositalar bilan tajriba o‘tkazish imkoniyatini berishga, ularni o‘ziga xos badiiy
uslublarini rivojlantirishga qaratilgan.
Xalqaro almashinuv dasturlari.
Germaniyadagi ko‘plab maktablar
tasviriy san’at yo‘nalishi talabalari uchun xalqaro almashinuv dasturlarini taklif
qiladi. Ushbu dasturlar talabalarga turli xil madaniyatlar va kelib chiqishi
rassom bo‘lganlar faoliyatini o‘rganish va ular bilan ishlash imkoniyatini beradi,
bu esa ularning badiiy fikrlash qobiliyatlarini global kontekstda rivojlantirishga
yordam beradi.
Ko‘rgazma imkoniyatlari.
Germaniyadagi ko‘plab maktablar tasviriy
san’at yo‘nalishida tahsil oluvchilar uchun ko‘rgazma imkoniyatlarini taklif
qiladi va ularga o‘z ishlarini kengroq auditoriyaga namoyish qilish uchun
platforma taqdim etadi. Bu talabalarni o‘z ishlarini boshqalar tomonidan qanday
qabul qilinishini ko‘rib chiqishga undash orqali ularning badiiy fikrlash
qobiliyatlarini rivojlantirishga yordam beradi.
Fanlararo hamkorlikka e’tibor qaratish.
Fanlararo hamkorlikka urg’u
beriladi, bu esa tasviriy san’at yo‘nalishi talabalarini fan, texnologiya va biznes
kabi boshqa soha mutaxassislari bilan ishlashga undaydi. Ushbu yondashuv
talabalarni o‘z ishlarini boshqa sohalarda qanday qo‘llash mumkinligini ko‘rib
chiqishga undash orqali ularning badiiy fikrlash qobiliyatlarini rivojlantirishga
yordam beradi.
Germaniyaning tasviriy san’at yo‘nalishi talabalari o‘rtasida badiiy fikrlash
ko‘nikmalarini rivojlantirishga katta e’tibor qaratilmoqda. O‘qituvchilar
talabalarga turli darajada bilim olish imkoniyatlarini taqdim etib, ijodkor va
innovatsion ijodkorlarning keyingi avlodini tarbiyalashga yordam bermoqda.
Finlyandiya ta’lim tizimi tasviriy san’at yo‘nalishi talabalari o‘rtasida badiiy
fikrlashni rivojlantirishga qaratilgan yondashuvi bilan salmoqli obro‘ga ega.
Ta’lim sohasida olib borilayotgan ishlarga misollar keltiramiz:
Ta’limga yaxlit yondashuv.
Finlyandiya ta’lim tizimi talabalarning ijodiy
va badiiy fikrlash qobiliyatlarini rivojlantirishni o‘z ichiga olgan ta’limga yaxlit
yondashuvga urg‘u beradi. Bu yondashuv har tomonlama barkamol shaxsni
shakllantirishda badiiy ta’limning ahamiyatini qadrlaydi.
O‘yinga asoslangan ta’lim.
Finlyandiyadagi ko‘plab maktablar
talabalarning badiiy fikrlash qobiliyatini rivojlantirish uchun o‘yinga asoslangan
ta’lim usullaridan foydalanadi. Bunday yondashuv talabalarni turli badiiy
texnika va materiallar bilan tajriba o‘tkazishga, o‘z ishiga o‘ynoqi, kashfiyotchi
tafakkur bilan yondashishga undaydi.
SCIENCE AND INNOVATION IN THE
EDUCATION SYSTEM
International scientific-online conference
63
Finlyandiya ta’lim tizimi kuchli badiiy fikrlash qobiliyatiga ega bo‘lgan har
tomonlama rivojlangan shaxslarni shakllantirishda san’at ta’limining
ahamiyatini qadrlaydi. O‘qituvchilar talabalarga turli darajada bilim olish
imkoniyatlarini taqdim etish va quvnoq, ijodiy fikrlashni rag‘batlantirish orqali
tasviriy san’at yo‘nalishida kreativ va innovatsion ijodkorlarning keyingi
avlodini tarbiyalashga yordam bermoqda. Shuningdek, tasviriy san’at
yo‘nalishida tahsil olayotgan talabalar o‘rtasida badiiy-obrazli tafakkurni
rivojlantirish borasida ham bir qator samarali ishlar amalga oshirilmoqda.
Masalan:
Talabalarda badiiy-obrazli tafakkurning rivojlanmaganligi uning kasbiy
faoliyatida bir qator muvaffaqiyatsizliklarni keltirib chiqaradi.
Birinchidan, kreativlikning yetishmasligi. Bo‘lajak tasviriy san’at
o‘qituvchisi badiiy-obrazli san’at asarlarini yaratishda qiynalishi yoki an’anaviy
usullarga juda ko‘p tayanishi mumkin, bu esa zerikarli va talabani ilhomlantira
olmaydigan darslarga olib kelishi mumkin.
Turli xil san’at turlariga cheklangan ta’sir qilish. Bo‘lajak tasviriy san’at fani
o‘qituvchilari haykaltaroshlik, rasm yoki raqamli san’at kabi turli xil san’at
turlariga cheklangan ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Bu san’at nimadan iboratligi
haqida tor nuqtai nazarga olib kelishi va talabalarning turli xil san’at turlariga
ta’sirini cheklashi mumkin.
Konstruktiv fikr-mulohazalarni taqdim etishdagi qiyinchilik. Konstruktiv
fikr-mulohazalarni taqdim etish tasviriy san’atni o‘rgatishning hal qiluvchi jihati
hisoblanadi. Bo‘lajak tasviriy san’at fani o‘qituvchilari rag‘batlantiruvchi va
konstruktiv
bo‘lgan
konstruktiv
fikr-mulohazalarni
taqdim
etishda
qiyinchiliklarga duch kelishlari mumkin, bu esa talabalarni san’atga intilishiga
to‘sqinlik qilishi mumkin.
Bo‘lajak tasviriy san’at fani o‘qituvchilari uchun mavzuni keng tushunish va
turli xil texnika va tushunchalarni o‘rgatish qobiliyati juda muhimdir.
Shuningdek, ular talabalarni badiiy ifodaga ilhomlantirish va yo‘naltirish uchun
zarur bo‘lgan ijodkorlik va texnik mahoratga ega bo‘lishi kerak.
Talabaning badiiy va obrazli tafakkurini rivojlantirish ta’lim tizimida
e’tiborni talab qiladigan muhim pedagogik muammodir. Badiiy va obrazli
fikrlash ijodiy fikrlash, o‘ziga xos g‘oyalar va istiqbollarni yaratish hamda ularni
estetik jihatdan yoqimli ifodalash qobiliyatini o‘z ichiga oladi.
Badiiy va obrazli fikrlashni rivojlantirishdagi muammolardan biri shundaki,
u yodlash va muvofiqlikni ta’kidlaydigan an’anaviy usullardan ko‘ra o‘qitish va
SCIENCE AND INNOVATION IN THE
EDUCATION SYSTEM
International scientific-online conference
64
o‘rganishga boshqacha yondashuvni ya’ni, tadqiqot, tajriba va tavakkal qilishni
rag‘batlantiradigan, ko‘proq talabalarga yo‘naltirilgan yondashuvni talab qiladi.
Badiiy va obrazli fikrlashni targ‘ib qilish uchun o‘qituvchilar talabalarga
ochiq loyihalarda qatnashish imkoniyatini berish, hamkorlik va tengdoshlarning
fikr-mulohazalarini rag‘batlantirish, bir qator badiiy media materiallardan
foydalanishni ta’minlash kabi strategiyalarni amalga oshirishi lozim.
Shuni ta’kidlash kerakki, badiiy va obrazli tafakkurning rivojlanishi san’at
bilan cheklanib qolmaydi. Ushbu ko‘nikmalar fan, texnologiya, muhandislik va
matematika (STEM) kabi bir qator sohalarda qo‘llanilishi mumkin. O‘quv
dasturiga badiiy va obrazli fikrlashni kiritish orqali talabalar murakkab
muammolarni hal qilish va innovatsion yechimlarni yaratish uchun zarur
bo‘lgan ko‘nikma va fikrlashni rivojlantirishi mumkin.
Badiiy-obrazli tafakkurni rivojlantirish an’anaviy o‘qitish usullarini
o‘zgartirish guruhda ijodkorlik va innovatsiyalarni rivojlantirishga intilishni
talab qiladigan muhim pedagogik muammodir.
Badiiy fikrlash san’atni yaratish va qadrlash bilan bog‘liq kognitiv va ijodiy
jarayonlarni anglatadi. Bu yangi g‘oyalar va yondashuvlarni ishlab chiqishda
tasavvur, sezgi va ijodkorlikdan foydalanish, shuningdek, o‘z ishi haqida tanqidiy
mulohaza yuritish qobiliyatini o‘z ichiga oladi.
Badiiy fikrlash faqatgina rassomlar yoki ijodkorlarga tegishli emas. Har bir inson
muammo yoki qiyinchiliklarga ijodiy va obrazli tarzda yondashish orqali badiiy
fikrlashda harakat qiladi. Bu esa odamlarga yangi g‘oyalarni o‘rganish, kengroq
o‘ylash, murakkab muammolarga kutilmagan va innovatsion yechimlarni ishlab
chiqishda yordam berishi mumkin.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Vishnyakova N.F. Kreativnaya psixopedagogika. Psixologiya tvorcheskogo
obucheniya. – Minsk: Izd. NIORB «Poli Big», 1995. –S. 129.
2.
Rajabov R.K., Sultonov H.E. Tasviriy san'at fanini o‘qitish metodikasi. – T.,
2008.
3.
Ibatovа
N.I.
Talablarning
tasviriy
yaratuvchanlik,
ijodkorlik
potentsiallarini rivojlantirishda innovatsion texnologiyalardan foydalanish
//Таълим вa инновацион тадқиқотлар. Илмий журнал. . 2023, № 2. B 261-
265
4.
Ibatovа N.I. “Qalamtasvir” fanini o‘qitishda talabalarning badiiy-obrazli
tafakkurini rivojlantirish vositalari//Таълим вa инновацион тадқиқотлар.
Илмий журнал. 2023, № 6. B 135-139
5.
Ibatovа N.I. “Qalamtasvir” fanini o‘qitishda talabalarning badiiy-obrazli
tafakkurini rivojlantirish metodikasini takomillashtirish // Journal of science-
SCIENCE AND INNOVATION IN THE
EDUCATION SYSTEM
International scientific-online conference
65
innovative research in Uzbekistan. Volume: 1, Issue: 9, 2023. ISSN: 2992-8869 B
793-800
