SCIENCE AND INNOVATION IN THE
EDUCATION SYSTEM
International scientific-online conference
37
OQ XANTAL (SINAPIS ALBA) NING BIOEKOLOGIK XUSUSIYATLARI
Yalgasheva Baxtigul Safarovna
Samarqand agroinnovatsiyalar va tadqiqotlar
instituti mustaqil tadqiqotchisi
https://doi.org/10.5281/zenodo.14627820
ANNOTATSIYA
Maqolada oq xantal
(sinapis alba)
o‘simligining botanik tavsifi, bioekologik
xususiyatlari haqida ma’lumot berilgan.
Kalit so’zlar:
Oq xantal, o'tmishdosh, oraliq ekinlar, qoplama ekin, nav,
yog'li o'simliklar, o'simlik suvi, qurg'oqchilikka foydalik, yetishtirish, ekish
sanalari, qator oralig'i.
АННОТАЦИЯ
В статье приведены сведения о ботаническом описании и
биоэкологических свойствах растения горчицы белой
(sinapis alba).
Ключевые слова:
горчица белая, предшественник, совмещение
культур, покровная культура, сорт, масличные культуры, посевная вода,
засухоустойчивость, обработка, сроки посева, междурядья.
ANNOTATION
The article provides information on the botanical description and
bioecological properties of the white mustard (sinapis alba) plant.
Key words:
White mustard, predecessor, intercropping, cover crop,
cultivar, oilseeds, plant water, drought tolerance, cultivation, planting dates, row
spacing.
Kirish.
Oq xantal (
Sinapis alba
) — Brassicaceae oilasiga mansub bir yillik
oʻsimlik. Baʼzan
Brassica alba
yoki
B. hirta
deb ham ataladi.
Oʻsimlik ziravor sifatida ishlatiladigan urugʻlari uchun yetishtiriladi, u Oʻrta yer
dengizi mintaqasida paydo boʻlgan boʻlsa ham, hozir butun dunyo bo‘ylab keng
tarqalgan. Yevropa, Shimoliy Afrika, Yaqin Sharq va Markaziy Osiyoda keng
tarqalgan boʻlib, uni butun dunyoda topish mumkin. U Grenlandiya shimolida
topilgan
va Buyuk Britaniya va Irlandiya boʻylab naturalizatsiya qilingan. Oq
xantal bir yillik o‘simlik boʻlib, bo‘yi 70 sentimetrgacha yetadi. Oʻsimlikning sariq
gullari, siyrak tukli urugʻlar hosil qiladi. Har bir meva oʻnlab urugʻlarni oʻz ichiga
oladi. Oʻsimliklar urugʻlari pishib, yorilishidan oldin yigʻib olinadi. Oq xantal
urugʻlari qattiq sferoid urugʻlardir, diametri 1.0 to 1.5 mm (0.039 to 0.059 in)
rangi sariqdan och jigarranggacha. Ularni tuzlash uchun xom yoki taomlarda
qovurilgan holatda ishlatiladi. Maydalab, boshqa ingredientlar bilan
aralashtirilib ziravorlar ishlab chiqarilishi mumkin.
Sinapis alba
oddiy sariq stol
SCIENCE AND INNOVATION IN THE
EDUCATION SYSTEM
International scientific-online conference
38
xantalini tayyorlash uchun ishlatiladi. Urugʻlar sinalbinni oʻz ichiga oladi, bu
ularning oʻtkir taʼmi uchun javobgar boʻlgan tioglikoziddir. Oq xantalda
kamroq uchuvchi yogʻlar mavjud va taʼmi qora xantal urugʻidan koʻra
yumshoqroq. Gretsiyada oʻsimlikning barglari gullashdan oldin qishda isteʼmol
qilinadi. Yunonlar uni vrouves deb atashadi. Bu oʻsimlikning gullash davrida
(fevral-mart) Kaliforniya shtatida (Napa va Sonoma okruglari) xantal festivali va
bir qator bayramlar bilan nishonlanadi. Oq xantal odatda Yevropada (Buyuk
Britaniya va Ukraina oʻrtasida) yashil goʻng sifatida ishlatiladi. O‘simlikning koʻp
sonli navlar mavjud, navlar asosan gullashning kechikishi va oq lavlagi kist
nematodasiga (
Heterodera schachtii)
qarshi chidamliligi bilan farqlanadi.
Fermerlar urugʻ bermaydigan kech gullaydigan navlarni afzal koʻradilar.
Chidamli oq xantal navlari nematoda populyatsiyasini 70-90% ga kamaytiradi.
1-rasm.
Oq xantal (
Sinapis alba
) ning vegetatsiya davri
Oq xantal erta bahor ekinlarining ertapishar guruhiga, davrga kiradi uni
vegetatsiya davri ga teng 65– 100 o'rtacha kunlik haroratning umumiy
miqdoriga nisbatan kam ehtiyoj bo'lgan kunlar - 1000–1300 ºS. Uzoq kunlik
o'simlik kabi, shimolga qarab oq xantal kamayadi. vegetativ davr. Xantal oq rang
yorug'lik bosqichida kun uzunligi va haroratning o'zgarishiga juda sezgir.
Yog'ingarchilik kam bo'lgan, kunlar uzoqroq va harorat yuqori bo'lgan
sharoitlarda oq xantalning gullash bosqichining davomiyligi kamayadi.[1].
Urug'larning hosildorligi taxminan 1,5- 2.2 c/ga. Har xil turdagi karam
ekinlarini solishtirish (raps, kolza, xantal oq Va Sarepta) Oq xantal Markaziy
SCIENCE AND INNOVATION IN THE
EDUCATION SYSTEM
International scientific-online conference
39
Rossiya sharoitida eng tez pishadigan ekindir [20-21].
Oq xantalning namlik talablari ancha yuqori va u tez o'sishi bilan
yog'ingarchilikning ko'pligiga javob beradi. Shu bilan birga, Chernozem
bo'lmagan zonada sodir bo'ladigan qisqa muddatli may-iyun qurg'oqchiliklariga
ham toqat qilmaydi, vegetativ massaning o'sishi to'xtaydi, o'simliklar erta
gullaydi va hosil keskin kamayadi. Asirlari ekishdan keyin oltinchi yoki ettinchi
kuni paydo bo'ladi. Gullash - unib chiqqandan keyin 30-40 kun. 1-2 haroratda
unib chiqadi ºS, o'qqa tutadi olib yurish sovuq -6 gacha ºC [17]. Oq xantal
sovuqqa chidamli V davr gullash (to –2 ºS). Ko'chat davrida u nafaqat qisqa
muddatli sovuqqa, balki uzoq muddatli sovuqqa ham toqat qiladi.
O'simlik 0 dan +15 ºC gacha bo'lgan haroratda sodir bo'ladigan qisqa
vernalizatsiya bosqichiga ega. Oq xantal da o'zining vegetativ o'sishini davom
ettiradi +5 ºC, gullash sodir bo'lmoqda da
+5 ºC, etuklik urug'lar — da +10 ºC.
Oq xantal kambag'al podzolik tuproqlarda o'stirilishi mumkin, chunki uning
ildiz tizimi yuqori assimilyatsiya qobiliyatiga ega. Oq xantal uchun eng yaxshi
tuproqlar engil va o'rta qumloqlardir. Loy tuproqlar tuproq qobig'ini
shakllantirishga yuqori moyilligi tufayli yaroqsiz. Shuningdek, yaroqsiz va ustki
qatlamning quruqligi va unumdorligi pastligi sababli qumli tuproqlar.
Sho'rlangan tuproqlarga yaxshi toqat qilmaydi. Oq xantalning optimal o'sishi va
rivojlanishi uchun neytral yoki ozgina gidroksidi tuproqlar (pH 6,5-7) talab
qilinadi. Oq xantal urug'i keki chorva uchun juda yaxshi proteinli ozuqa
hisoblanadi. Uning tarkibida 35% protein mavjud va 11,8% yog ', doimiy
miqdorda tolalar bilan - 9,1%. 100 kg xantal keki tarkibida 97,5 kg ozuqa birligi
va 20 kg hazm bo'ladigan oqsil mavjud, ammo tarkibida glikozidlar (kaustik
birikmalar) mavjudligi sababli uning ozuqaviy qiymati kamayadi [1]. Kontrplak
ishlab chiqarishda tortdan Ekstraksiya qilingan oqsillar qimmatbaho kazeinni
almashtirish uchun muvaffaqiyatli ishlatiladi. 2,7% oqsil, 0,7% semiz, 1,6%
sincap,4,4% tola, 2,6% kul, 4,9% BEV. Cho'l hududlarida xantal ko'pincha qorni
ushlab turish uchun kuzda kuzgi ekinlar bilan ekilgan. Yog 'ishlab chiqarishda
ishlatiladigan ko'pchilik moyli o'simliklar biodizel (BD) ishlab chiqarish uchun
ham mos keladi. O'rta er dengizi iqlimida oq xantal mumkin kabi salohiyatga ega
biodizel yoqilg'isini ishlab chiqarish uchun xom ashyo. Matematik modellar
yordamida EN 14214 standartiga kiritilgan muhim BD xususiyatlari bashorat
qilingan. Natijalar shuni ko'rsatdiki, xantal yog'i 60 dan yuqori setan sonini, 900
kg/m3 dan past zichlik qiymatini aqliy foydalanish uchun mos sovuq filtr quyish
nuqtasini ta'minlashi mumkin.
SCIENCE AND INNOVATION IN THE
EDUCATION SYSTEM
International scientific-online conference
40
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Xojimatov K. X., Xojimatov O. K “O’simliklar hom-ashyosi resurslari ” O’quv
qo’llanma. Guliston 2007.- 54b.
2.
Xamidov A., Nabiyev M., Odilov T. “O’zbekiston o’simliklar aniqlagichi”.
Toshkent “O’qituvchi” 1987. -328b
3.
Xamidov G’.H., Mahsudova R.S., Mahmudov M.H “O’zbekiston o’simliklari”
Toshkent “O’qituvchi”. 1992 -244b
4.
Velkova N.I. Markaziy Chernobil viloyatining asal resurslarini kengaytirish
uchun oq xantaldan foydalanish: mavhum. dis. ...kand. qishloq xo'jaligi Fanlar
(03.00.32). – Orel: OSAU, 2004. – 17 b.
5.
Jukovskiy P.M. Madaniy o'simliklar va ularning qarindoshlari
(Sistematikasi, geografiyasi, ekologiyasi, ishlatilishi, kelib chiqishi). – M.: Sovet
fani, 1950-595 b.
6.
Mashanov V.I., Pokrovskiy V.T. Achchiq aromatik o'simliklar. – M.:
Agropromizdat, 1991 yil. – 221 b.
7.
Davlat ro'yxatga olish kitobi naslchilik yutuqlar, tan olingan Kimga
foydalanish. "Turlar o'simliklar." - M.: Rosinformagrotech, 2020. - 680 Bilan.
8.
Gorshkov V.I., Karpachev V.V., Vlasova A.P. Yog'li karam ekinlarining yangi
navlari: bahorgi raps, bahor va qishki kolza, oq xantal // Qishloq xo'jaligi. –
2009.
