SCIENCE AND INNOVATION IN THE
EDUCATION SYSTEM
International scientific-online conference
9
OLIY TA’LIM MUASSASALARIDA MATEMATIKADAN O‘QUV
MASHGʻULOTLARINI LOYIHALASHTIRIB O‘QITISH
Abdusamatova Gulchehra Zairovna
Profi university “Axborot tizimlari va
ijtimoiy fanlar” kafedrasi o’qituvchisi
https://doi.org/10.5281/zenodo.14603235
Annotatsiya.
Oliy ta’lim muassasalarda ta’lim sifati va samaradorligini
oshirish uchun matematika fani misolida o‘quv mashgʻulotlarni loyihalashtirib
o‘qitish jarayonlarining samarasi ko‘rsatib o‘tilgan.
Аннотация.
В данной статье на примере математики показана
эффективность процессов проектирования и обучения образовательной
деятельности в целях повышения качества и эффективности образования
в высших учебных заведениях.
Annotation.
In this article, the effectiveness of the design and teaching
processes of educational activities is shown on the example of mathematics in
order to improve the quality and efficiency of education in higher education
institutions.
Kalit so‘zlar.
Pedagogik texnologiya, pedagogik jarayon, loyihalash metodi,
o‘quv mashg‘ulotini loyihalash, loyihalashning pedagogik va psixologik
imkoniyatlari, SCAMPER usuli.
Ключевые слова.
Педагогическая технология, педагогический
процесс, метод проектирования, проектирование образовательного
обучения, педагогико-психологические возможности проектирования,
метод СКАМПЕР.
Keywords.
Pedagogical technology, pedagogical process, design method,
educational training design, pedagogical and psychological possibilities of
design, SCAMPER method.
YUNESKO ning ta’rifi bo‘yicha, “Pedagogik texnologiya – bu, bilim berish va
uni egallashda texnika va inson resurslarini o‘zaro uzviy bog‘liq holda ko‘rib
butun ta’lim jarayonini loyihalashda va amalda qo‘llashda majmu yondashuv
ta’moilidan foydalanishdir.
Ta’lim sifati va samaradorligini oshirish va raqabotbardosh kadrlarni
tayyorlash masalasi pedagogik texnologiya va uning tamoyillari asosida o‘quv
mashg‘ulotlarni loyihalarini tuzib chiqish hamda uni amaliyotda qo‘llashda
faydalaniladigan zamonaviy interaktiv usullar asosida amalga oshiriladi.
Pedagogik jarayonga ta’lim va tarbiyaning turli usullari va vositalari jalb
etila boshlangan hozirgi paytda oliy ta’lim muassasalarida o‘qitiladigan
SCIENCE AND INNOVATION IN THE
EDUCATION SYSTEM
International scientific-online conference
10
matematika fani o‘quv mashg‘ulotlarini loyihalab o‘qitish samarali natija berish
jarayonlaridan biri deyishimiz mumkin. Pedagogik texnologiya usuli, to‘g‘ri
loyihalangan mashg‘ulotlarni qayta takrorlash imkonini beradi va shu jihatidan
o‘qituvchi hamda pedagogning metodik mahorati, shaxsiy fazilatlaridan qat’iy
nazar o‘quv mashg‘ulotlarni yuqori natijalarga olib kelishga sharoit yaratadi.
O‘quv mashg‘ulotlarini loyihalashtirish hozirgi zamonaviy ta’limda keng
qo‘llanilib, keyingi vaqtlarda nazariy ham amaliy metodikaga va didaktikaga
kirib keldi.
Matematika fanini o‘qitish jarayonini loyihalash orqali o‘quv fanini
o‘qitishning metodik sistemasi va uning elementlari (ta’lim maqsadi, mazmuni,
usullari, vosita, shakl va jarayonlari) orasidagi uzviylik tamoyiliga asoslanib
ta’limni tashkil etish, ta’limda qo‘yilgan maqsad va undan kutilayotgan natijaga
bosqichma-bosqich erishishni ta’minlaydi.
Respublikamizni M.Tojiyev, B.Ziyomuhammedov, M.O‘rolova, M.Barakayev,
A.Xurramov, K.Mamadaliyev kabi olimlarining ilmiy asarlari pedagogik texnologiya
tamoyillari asosida ta’lim-tarbiya va matematikani o‘qitish jarayonlarini
loyihalashga qaratilgan hamda quyidagi aksiomalarni berishgan.
Loyihalash metodi
– o‘qitishni tashkillashtirish, rejalashtirish jarayoni.
O‘quv mashg‘ulotini loyihalash
– o‘quv mashg‘ulotining har bir
daqiqasida amalga oshiriladigan o‘qituvchi va talaba faoliyatini rejalashtirish,
batafsil bayon etish.
Loyihalashning pedagogik va psixologik imkoniyatlari
– ta’lim tarbiya
jarayonida loyihalashning pedagogik va psixologik xususiyatlari, samaradorligi,
afzalligi shaxsni psixologik va pedagogik rivojiga ta’siri.
O‘qitish metodikasi –
ta’limni tashkil etish uchun tayyorlangan loyiha,
metod, ketma-ketlik, ta’lim shakllari tizimi.
Respublikamiz ta’lim muassasalarida matematika fanini layihalab o‘qitish
bo‘yicha:
G.Izetayeva ilmiy tadqiqot ishida matematika turkumiga kiruvchi fanlarni
modulli texnologiya asosida o‘qitishning nazariy va metodik asoslarini ochib
bergan;
Z.Siddiqov oliy matematikani o‘qitishda matematik modellashtirish orqali
talabalarning ko‘nikmalarini shakillantirish bo‘yicha loyihalash usulidan
foydalanib ilmiy tadqiqot ishlarini olib borgan;
M.Egamov texnika yo‘nalishlaridagi oliy ta’lim muassasalarida “Sferik
trigonometriya” fanini o‘qitish metodikasini rivojlantirish bo‘yicha loyihalash
usulidan foydalangan xolda ilmiy tadqiqot ishlarini olib borgan;
SCIENCE AND INNOVATION IN THE
EDUCATION SYSTEM
International scientific-online conference
11
A.Xurramov ilmiy tadqiqot ishida matematika fanlarini o‘qitish jarayonini
loyihalashning nazariy va amaliy asoslarini ochib bergan;
M.Qo‘chqarov oliy ta’lim muassasalarida o‘qitiladigan “Oliy matematika”
fanini o‘rganishda talabalarning mustaqil ta’lim olish ko‘nikmalarini
rivojlantirish nazariyasi va texnologiyasi bo‘yicha ilmiy tadqiqot ishlarini olib
borgan. Tadqiqotchi, talabalarning mustaqil ta’lim olishni rivojlantirish bo‘yicha
loyihalash usulidan foydalangan.
Matematikadan o‘quv mashg‘ulotlarini loyihalashtirish asosida ta’limni
tashkillashtirish algoritmi matematika fani o‘quv mashg‘ulotlarini samarali
tashkil qilishning omillaridan biri ekanligini ko‘rsatdi.
Xorijiy mamlakatlarning ta’lim tizimi amaliyotida o‘qituvchi va talabalarni
kreativlik sifatlarida shakillantirish yoki rivojlantirishga xizmat qiladigan usul va
strategiyalar qo‘llaniladi. Shunday usullardan biri SCAMPER usulidir.
SCAMPER usulini Eberlening 1971 yilda ishlab chiqqan (SCAMPER – ingliz.
“tez yugirish”). “Matematika” fani o‘quv mashg‘ulotlarini tashkil etish jarayoniga
SCAMPER usulini qo‘llashni ko‘rib chiqamiz (1- jadval).
1- jadval
Mazmun va mohiyati
Muammo
(savol,
misol,
masala,
mashg‘ulot)
Vazifalar
S
Substitute,
Заменять,
O‘zgartirish
(almashtirish)
Agar matematikadan ananaviy
o‘quv
mashg‘u-lotini
noananaviy
o‘quv
mashg‘ulotiga
almash-tirilsa
qanday bo‘ladi?
Rejalar tuzing, ulardan
birini tanlang, loyihala-
shtiring
C
Combine,
Комбинировать,
Aralashtirish
Agar
matematika
o‘quv
mashg‘ulotida interaktiv usul
va uslublardan foydalansangiz
qanday bo‘ladi?
interaktiv
usul
va
uslublarni
tanlang,
foydalanish
mumkin
bo‘lgan joylari va o‘rnini
rejalashtiring
A
Adapt,
Адаптировать,
Moslashtirish
Talabalarni
ushbu
o‘quv
mashg‘ulotiga
qanday
moslashtirasiz?
Talabalar bilan ishlash
rejasini tuzing, qiziqarli va
faollashtiruvchi misol va
masalalardan
ko‘proq
foydalaning
M
Modify
(Magnify),
Модифицировать
(Увеличить),
O‘zgartirish
(Kengaytirish)
Talabalarni
baholash
va
rag‘batlantirish
tizimingiz-ni
qanday o‘zgartirasiz, mustaqil
va erkin fikirlashga qanday
keng yo‘l ochib berolasiz?
Talabalarni
baholash,
rag‘batlantirish
va
boshqarish rejasini tuzing
P
Put to other uses,
Talabalar mutahassisligiga mos Mavzu
bo‘yicha
SCIENCE AND INNOVATION IN THE
EDUCATION SYSTEM
International scientific-online conference
12
Продолжить дуригое
применение,
Boshqa tatbiq taklif
etish
qanday tatbiqiy misol va
masalalar ko‘rsatib berolasiz?
mutahassislikga mos misol
va
masalalar
toping,
tatbiqini tushunarli va oson
tushuntirish rejasini tuzing
E
Eliminate or minify,
Устранить
или
уменьшить,
Bartaraf
etish
yoki
ixchamlash
Agar mavzu keng berilgan
bo‘lsa yoki ajratilgan vaqt
kamroq taqsimlangan bo‘lsa
uni qanday ixchamlaysiz?
Mavzu keng berilgan bo‘lsa,
ajratilgan
vaqt
kam
berilgan
bo‘lsa
uni
ixchamlash rejasini tuzing
R
Revers (Rearrange),
Поменять
на
противположное
(Реорганизовать),
Aksiga almashtirish
(Qayta tashkil etish)
Yetarli darajada tashkil etilmay
qolgan o‘quv mashg‘ulotlarini
yoki keng yoritilmay qolgan
mavzu-larni
qanday
qayta
tashkil etasiz?
Talabalar
mustaqil
(mustaqil
ta’lim)
bajarishlari
uchun
topshiriqlar berish va uni
nazorat
qilish
rejasini
tuzing
Xulosa sifatida Rossiyalik olimalar V.S.Bezrukova va G.Ye.Muravyevalarning
“Talabalarga ta’lim va tarbiya berishning muvaffaqiyatliligi va natijaga egaligi
o‘qituvchi tomonidan o‘quv mashg‘ulotlarni loyihalashni qanchalik o‘zlashtirib
olganligiga bog‘liq, chunki bu faoliyat vaziyatga qarab texnologik yechimlarni
takomillashtirishga qodir, yangi ta’lim yondashuvlari va usullarini ishlab
chiqarish qobiliyatini rivojlantiradi. O‘qituvchi tomonidan o‘quv mashg‘ulotlarni
loyihalash faoliyatni yuqori darajada o‘zlashtirganligini oldindan ayta olish,
rejalashtirish, tuza olish va modellashtirish ko‘nikmalarini shakillanganlik
darajasini belgilaydi” deb aytgan fikirlarini asos qilib olishimiz mumkin.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Зулфихаров И.М. Олий таълим муассасаларида математикадан ўқув
машғулотларни креатив лойиҳаланган таълим усули воситасида ташкил
этиш // Монография, 106 бет. “Андижон нашриёт-матбаа” МЧЖ. AndMI -
2023.
2. И.М.Зулфихаров ТАЛАБАЛАРНИ МАТЕМАТИКА ФАНИГА ҚИЗИҚТИРИШ
БИЗНИНГ БУРЧИМИЗДИР // “ФИЗИКА-МАТЕМАТИКА ФАНЛАРИ” электрон
журнал, -Тошкент, -2020. 3-сон, 1-жилд, -11-16 б.
3.
И.М.Зулфихаров,
Д.Х.Искандаров,
Ф.У.Маматов
ТАЛАБАЛАРНИ
МАТЕМАТИК
ТАФАККУРИНИ
РИВОЖЛАНТИРИШДА
“ИНТЕГРАЛ”
ҚОНУНИГА АМАЛ ҚИЛИШ // DIFFERENSIAL TENGLAMALAR VA
MATEMATIKANING TURDOSH BO`LIMLARI ZAMONAVIY MUAMMOLARI
mavzusidagi Xalqaro ilmiy konferensiya, -Farg`ona, -2020 yil. 12-13 mart, -308-
311 б.
SCIENCE AND INNOVATION IN THE
EDUCATION SYSTEM
International scientific-online conference
13
4. Ilkhom Makhmudovich Zulfikharov, Ibaydullaev Tulanboy Methods of
effective organization of teaching of mathematics by using the problem-based
teaching // International Journal of Innovative Technologies in Social Science. –
9(21).2019. –p.9-13. –Warsaw, Poland. 2019.
5. Ilkhom Makhmudovich Zulfikharov, Mamarejab Tajiev Methods of effective
organization of teaching mathematics and self-syudy in the problem-based
teaching // European Journal of Education and Applied Psychology, –№ 1. –
2020. –scientific Journal, –Czech, Praha. 2020. –р.11-16.
