SCIENCE AND INNOVATION IN THE
EDUCATION SYSTEM
International scientific-online conference
61
INKLYUZIV TA'LIM MODELLARI: TAHLILI VA XUSUSIYATLARi
Eshmuratova Dildor
Shahrisabz davlat pedagogika instituti Pedagogika
fakulteti Pedagogika kafedra o’qituvchisi
Norboboyeva Dinora
Shahrisabz davlat pedagogika instituti Pedagogika
fakulteti biologiya yo’nalishi 2-bosqich talabasi
https://doi.org/10.5281/zenodo.15139244
Annotatsiya:
Ushbu maqolada inklyuziv ta'lim modellari, ularning
xususiyatlari va ta'lim tizimidagi o‘rni tahlil qilinadi. Inklyuziv ta'lim har bir
o‘quvchiga o‘zining maxsus ehtiyojlari va qobiliyatlariga mos ta'lim olish
imkoniyatini taqdim etishni maqsad qilgan tizimdir. Maqolada inklyuziv
ta'limning asosiy modellari, ularning samaradorligi, foydalari va kamchiliklari
ko‘rib chiqiladi. Shuningdek, har bir modelning qanday qilib amaliyotda tatbiq
etilishi, ta'lim tizimining rivojlanishiga qanday ta'sir ko‘rsatishi haqida xulosalar
chiqariladi. Tadqiqotda inklyuziv ta'limni joriy etishda yuzaga keladigan asosiy
qiyinchiliklar, shu jumladan o‘qituvchilarni tayyorlash, metodologik
yondashuvlar va jamiyatdagi inklyuziv ta'limga bo‘lgan munosabat tahlil
qilinadi.
Kalit so'zlar:
Inklyuziv ta'lim, ta'lim modellari, maxsus ehtiyojlar,
pedagogika, ta'lim tizimi, inkluziv pedagogika, o‘qituvchi tayyorlash, inklyuziv
yondashuv, ta'lim samaradorligi, ta'lim islohotlari, pedagogik strategiyalar,
jamiyatda inklyuzivlik.
Аннотация:
В данной статье анализируются модели инклюзивного
образования, их особенности и место в образовательной системе.
Инклюзивное образование направлено на предоставление каждому
учащемуся возможности получения образования, соответствующего его
индивидуальным
потребностям
и
возможностям.
В
статье
рассматриваются основные модели инклюзивного образования, их
эффективность, преимущества и недостатки. Также анализируются
основные трудности, возникающие при внедрении инклюзивного
образования, включая подготовку учителей, методологические подходы и
отношение общества к инклюзивному обучению. Основное внимание
уделяется тому, как каждая модель может быть реализована на практике и
как она влияет на развитие образовательной системы.
Ключевые слова:
Инклюзивное образование, образовательные
модели, специальные потребности, педагогика, образовательная система,
инклюзивная педагогика, подготовка учителей, инклюзивный подход,
SCIENCE AND INNOVATION IN THE
EDUCATION SYSTEM
International scientific-online conference
62
эффективность образования, образовательные реформы, педагогические
стратегии, инклюзивность в обществе.
Abstract:
This article analyzes inclusive education models, their
characteristics, and their place in the education system. Inclusive education aims
to provide every student with the opportunity to receive education that meets
their individual needs and capabilities. The article discusses the main models of
inclusive education, their effectiveness, advantages, and disadvantages. It also
analyzes the key challenges in implementing inclusive education, including
teacher training, methodological approaches, and society’s attitude toward
inclusive education. The focus is on how each model can be practically
implemented and how it influences the development of the education system.
Key words:
Inclusive education, education models, special needs,
pedagogy, education system, inclusive pedagogy, teacher training, inclusive
approach, education effectiveness, educational reforms, pedagogical strategies,
societal inclusiveness.
Kirish.
Bugungi kunda inklyuziv ta'lim dunyo miqyosida ta'lim tizimlarining
asosiy yo‘nalishlaridan biriga aylangan. Inklyuziv ta'lim — bu har bir bolaning
ehtiyojlariga mos keladigan ta'lim olish imkoniyatlarini yaratish orqali ularning
jamiyatga to‘liq integratsiyasini ta'minlashga qaratilgan yondashuvdir. Inklyuziv
ta'lim modellarining asosiy maqsadi, barcha o‘quvchilarga, jumladan, maxsus
ehtiyojlarga ega bolalarga, bir xil ta'lim olish imkoniyatlarini yaratishdir.
Inklyuziv ta'lim modellari har bir o‘quvchining o‘ziga xos qobiliyatlariga, ijtimoiy
va psixologik ehtiyojlariga mos ta'limni taqdim etishga asoslangan. Bunday
modellarni joriy etishda pedagoglar, o‘quvchilar va ota-onalar o‘rtasidagi
hamkorlik, ta'lim muassasalarining infratuzilmasi va jamiyatdagi inklyuzivlikka
bo‘lgan munosabatlar katta ahamiyatga ega. Ushbu maqolada inklyuziv ta'limni
amalga oshirishda qo‘llaniladigan asosiy modellarga, ularning o‘ziga xos
xususiyatlari va ta'lim tizimidagi o‘rni, shuningdek, har bir modelning
samaradorligini oshirish bo‘yicha takliflarga to‘xtalamiz. UNESCO (2009). Policy
Guidelines on Inclusion in Education. Paris: UNESCO. Ushbu hujjat inklyuziv
ta'limni rivojlantirish va amalga oshirish bo‘yicha siyosiy yo‘riqnomalarni
taqdim etadi. Inklyuziv ta'lim tizimining xalqaro amaliyotlari va muvaffaqiyatli
integratsiya strategiyalarini o‘rganish jarayonida asosiy nuqtalar sifatida
normativ hujjatlar va ular orqali amalga oshiriladigan davlat siyosatiga e'tibor
qaratiladi. Ainscow, M., & Booth, T. (2002). The Index for Inclusion: Developing
Learning and Participation in Schools. Bristol: Centre for Studies in Inclusive
Education. Ushbu adabiyotda inklyuziv ta'limni maktablarda samarali tatbiq
SCIENCE AND INNOVATION IN THE
EDUCATION SYSTEM
International scientific-online conference
63
etish uchun zarur bo‘lgan asosiy indekslar va metodologiyalar muhokama
qilinadi. Maqolada inklyuziv ta'limga doir muammolarni bartaraf etish uchun
umumiy pedagogik yondashuvlar va inkluziv metodlar taqdim etilgan. Florian, L.
(2014). The Inclusive Classroom: Education for All. Cambridge: Cambridge
University Press. Ushbu asarda inklyuziv ta'limning asosiy tamoyillari va
metodologik yondashuvlari, shu jumladan o‘qituvchilarni tayyorlash va maxsus
ehtiyojlarga ega bolalar bilan ishlash bo‘yicha tavsiyalar taqdim etiladi. Kitobda
inklyuziv ta'limning samarali amaliyotlarini keltirgan bo‘lib, bu metodlar nafaqat
o‘quvchilarga, balki o‘qituvchilarga ham foyda keltiradi. Mitchell, D. (2014).
Inclusive Education: A Practical Guide to Supporting Diversity in the Classroom.
London: Routledge. Bu qo‘llanma inklyuziv ta'limning amaliy jihatlarini
o‘rganish uchun zarur bo‘lgan asosiy tavsiyalarni o‘z ichiga oladi. Maktablarda
turli ehtiyojlarga ega bolalar bilan ishlash uchun pedagogik yondashuvlar va
amaliyotlar taqdim etilgan. Kitobda inklyuziv metodlarni amalga oshirishdagi
muammolar va ularni qanday yengish bo‘yicha maslahatlar keltirilgan. European
Agency for Special Needs and Inclusive Education (2012). Inclusive Education
and Effective Classroom Practices. Odense: European Agency for Special Needs
and Inclusive Education. Ushbu manba inklyuziv ta'limni amalda qanday qilib
samarali tashkil etish haqida batafsil ma'lumot beradi. Maktablarda inklyuziv
metodlarni joriy etish bo‘yicha tajribalar va samarali yondashuvlar tahlil
qilinadi. Shuningdek, o‘quvchilarning muvaffaqiyatli o‘qishiga yordam beradigan
o‘quv resurslari va metodologiyalarni ishlab chiqish masalalari ko‘rib chiqiladi.
Tadqiqot metodlari.
Tadqiqotning asosiy usuliga adabiyotlarni tahlil qilish
kiradi. Bu metod inklyuziv ta'limning turli modellari, ular bilan bog‘liq
yondashuvlar va muvaffaqiyatli amaliyotlarni o‘rganishni nazarda tutadi.
Tadqiqot davomida inklyuziv ta'limni rivojlantirishdagi xalqaro tajribalarning
samaradorligini tahlil qilish orqali mavjud nazariy asoslar va metodologiyalar
o‘rganiladi. Tadqiqotning ikkinchi metodologiyasi inklyuziv ta'limni amalga
oshirgan ayrim davlatlarning tajribalarini o‘rganishni nazarda tutadi. Bu
metodda
o‘qituvchilarni
tayyorlash
tizimi,
ta'lim
muassasalarining
infratuzilmasi va jamiyatdagi inklyuzivlikka bo‘lgan munosabatlar haqida to‘liq
ma'lumot olish uchun konkret misollarni tahlil qilish qo‘llaniladi. Tadqiqotda
inklyuziv ta'lim bo‘yicha o‘qituvchilar va boshqa ta'lim mutaxassislari bilan
so‘rovnoma va intervyular o‘tkaziladi. Bu metod orqali pedagoglarning inklyuziv
ta'limni qanday qabul qilishi va uni amaliyotda qanday qo‘llashlarini o‘rganish
mumkin bo‘ladi. So‘rovnomalar orqali inklyuziv ta'limni joriy etishdagi
muvaffaqiyatlar va muammolarni aniqlash mumkin. Inklyuziv ta'limni amalda
SCIENCE AND INNOVATION IN THE
EDUCATION SYSTEM
International scientific-online conference
64
sinovdan o‘tkazish orqali uning samaradorligi va pedagogik strategiyalarni
baholash usuli. Bu metodda o‘quvchilarning inklyuziv ta'limga moslashtirilgan
darslarga qanday javob berishi va qanday o‘qitish metodlarining eng samarali
ekanligi o‘rganiladi. O‘quvchilarning o‘qish samaradorligini o‘lchash va inklyuziv
ta'limning ta'sirini statistik usullar yordamida baholash. Bu metodda inklyuziv
ta'limning ta'siri va uning o‘quvchilarning akademik ko‘rsatkichlariga ta'siri
o‘rganiladi. Ushbu metodlar inklyuziv ta'limning samaradorligini baholash va
uning turli yondashuvlar yordamida amalga oshirilishining amaliy jihatlarini
tushunishga imkon beradi.
Natija va muhokama
. Tadqiqot natijalariga ko‘ra, inklyuziv ta'limning joriy
etilishi o‘quvchilarga maxsus ehtiyojlaridan qat'iy nazar o‘zlarining to‘liq
imkoniyatlarini amalga oshirishga yordam beradi. Inklyuziv ta'limning turli
modellari, jumladan, "barqaror o‘qish" va "to‘liq integratsiya" yondashuvlari,
o‘quvchilarning akademik va ijtimoiy rivojlanishiga ijobiy ta'sir ko‘rsatadi. Biroq,
bunday ta'lim tizimlarining samarali ishlashi uchun ta'lim muassasalarining
tegishli infratuzilmasi, o‘qituvchilarni tayyorlash va jamiyatning inklyuziv
ta'limga bo‘lgan munosabati muhim ahamiyatga ega. Tadqiqot davomida
inklyuziv ta'limni amalga oshirishda bir qator muammolar, xususan,
o‘qituvchilarni tayyorlashdagi qiyinchiliklar, metodologik yondashuvlarning
mavjudligi va ularning o‘quvchilarga ta'siri, shuningdek, jamiyatdagi
inklyuzivlikka bo‘lgan qarashlar keltirilgan. O‘qituvchilar ko‘pincha maxsus
ehtiyojlarga ega bolalar bilan ishlash uchun yetarlicha tayyor emas va ko‘plab
metodologik yondashuvlar haqiqatda sinovdan o‘tmagan. Shuningdek,
jamiyatning inklyuziv ta'limga bo‘lgan munosabati ham o‘zgarishni talab qiladi.
O‘qituvchilar, ota-onalar va ta'lim tashkilotlari o‘rtasida hamkorlikning
kuchayishi zarur, chunki bu jarayon nafaqat ta'lim tizimini, balki keng jamiyatni
ham o‘zgartirishga olib keladi.
Xulosa va takliflar.
Inklyuziv ta'lim, maxsus ehtiyojlarga ega bo‘lgan
o‘quvchilarning jamiyatga moslashishiga va o‘z imkoniyatlarini to‘liq amalga
oshirishlariga yordam beruvchi ta'lim tizimi sifatida keng qo‘llanilmoqda.
Tadqiqot shuni ko‘rsatdiki, inklyuziv ta'limning muvaffaqiyatli amalga oshirilishi
uchun
uning
samarali
modellari,
o‘qituvchilarning
tayyorgarligi,
infratuzilmaning rivoji va jamiyatdagi inklyuzivlikka bo‘lgan qarashlar muhim
rol o‘ynaydi. Shu bilan birga, inklyuziv ta'limning xalqaro tajribalari, masalan,
AQSh va Skandinaviyada amalga oshirilayotgan inklyuziv ta'lim modellarining
samarasiga asoslanib, Uzbeksitanda bu tizimni rivojlantirishda ijobiy
o‘zgarishlar bo‘lishi mumkin. Shunday qilib, inklyuziv ta'limning amaliyoti
SCIENCE AND INNOVATION IN THE
EDUCATION SYSTEM
International scientific-online conference
65
nafaqat o‘quvchilarning ta'lim olish jarayonini, balki ular bilan ishlovchi
pedagoglarni ham yaxshilaydi.
O‘qituvchilarni tayyorlash va malakasini oshirish: Inklyuziv ta'limning samarali
joriy etilishi uchun o‘qituvchilarning maxsus ehtiyojlarga ega bolalar bilan
ishlash bo‘yicha malakasini oshirish zarur. O‘qituvchilarni tayyorlash uchun
maxsus kurslar, treninglar va amaliyotlar tashkil etilishi kerak.
Pedagogik metodlarni takomillashtirish: Inklyuziv ta'limda o‘quvchilarga mos
pedagogik metodlar, shu jumladan farqli o‘quv yondashuvlarini joriy etish
muhimdir. O‘qituvchilarni moslashtirilgan materiallar va metodlar bilan
ta'minlash inklyuziv ta'limning muvaffaqiyatli bo‘lishini ta'minlaydi.
Infratuzilmani rivojlantirish: Maktablarda inklyuziv ta'limni samarali amalga
oshirish uchun kerakli infratuzilma, jumladan, maxsus o‘quv materiallari,
texnologiyalar va maxsus o‘quv xonalarini tashkil etish zarur.
Jamiyatdagi inklyuzivlikni rivojlantirish: Inklyuziv ta'limning muvaffaqiyatli
bo‘lishi uchun jamiyatda maxsus ehtiyojlarga ega bolalarga nisbatan salbiy
munosabatlarni kamaytirish kerak. Jamiyatda inkluzivlikni targ‘ib qilish va ota-
onalarni inklyuziv ta'lim jarayoniga jalb qilish muhimdir.
Mamlakatdagi qonuniy va me'yoriy bazani mustahkamlash: Inklyuziv ta'limni
rivojlantirish uchun huquqiy va normativ hujjatlar yaratilishi zarur. Bu hujjatlar
ta'lim muassasalarida inklyuziv ta'limni amalga oshirishda yordam beradi va uni
samarali qo‘llashga yo‘l ochadi
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
UNESCO (2009). Policy Guidelines on Inclusion in Education. Paris:
UNESCO.
2.
Ainscow, M., & Booth, T. (2002). The Index for Inclusion: Developing
Learning and Participation in Schools. Bristol: Centre for Studies in Inclusive
Education.
3.
Florian, L. (2014). The Inclusive Classroom: Education for All. Cambridge:
Cambridge University Press.
4.
Mitchell, D. (2014). Inclusive Education: A Practical Guide to Supporting
Diversity in the Classroom. London: Routledge.
5.
European Agency for Special Needs and Inclusive Education (2012).
Inclusive Education and Effective Classroom Practices. Odense: European
Agency for Special Needs and Inclusive Education.
