Жамият
ва
инновациялар
–
Общество
и
инновации
–
Society and innovations
Journal home page:
https://inscience.uz/index.php/socinov/index
The role of 3D models in education within virtual learning
environments for students
Ulugbek KUBAEV
1
Samarkand branch of Tashkent State University of Economics
ARTICLE INFO
ABSTRACT
Article history:
Received January 2025
Received in revised form
15 January 2025
Accepted 25 February 2025
Available online
25 March 2025
This article explores the role and effectiveness of using 3D
models in virtual learning environments in technical education.
It examines methods for enriching the learning process based
on VR (virtual reality) and AR (augmented reality) technologies,
as well as the impact of 3D modeling on students' knowledge
acquisition. The research results demonstrate that VR/AR
technologies enhance students' understanding, interest, and
activity in mastering technical subjects. The article also
provides conclusions and recommendations regarding the
limitations encountered when implementing VR/AR and future
development prospects.
2181-
1415/©
2025 in Science LLC.
https://doi.org/10.47689/2181-1415-vol6-iss2/S-pp
This is an open access article under the Attribution 4.0 International
(CC BY 4.0) license (https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/deed.ru)
Keywords:
Virtual learning
environment,
3D modeling,
Virtual reality (VR),
Augmented reality (AR),
Technical education,
Immersive technologies,
Digital education.
Talabalar virtual ta’lim muhitlarida 3D modellarining
ta’limdagi o‘rni
ANNOTATSIYA
Kalit so‘zlar
:
Virtual ta’lim muhiti,
3D modellashtirish,
Virtual reallik (VR),
Kengaytirilgan reallik (AR),
Texnik ta’lim,
Immersiv texnologiyalar,
Raqamli ta’lim.
Ushbu maqolada texnik ta’lim yo‘nalishida virtual ta’lim
muhitlarida 3D modellaridan foydalanishning o‘rni va
samaradorligi o‘rganiladi
. VR (virtual reallik) va AR
(kengaytirilgan reallik) texnologiyalari asosida o‘quv jarayonini
boyitish usullari hamda 3D modellashtirishning talabalarning
bilim olishiga ta’siri tahlil qilinadi. Tadqiqot natijalari VR/AR
texnologiyalari yordamida texnik f
anlarni o‘zlashtirish
talabalarning materialni tushunishi, qiziqishi va faolligini
oshirishini ko‘rsatadi. Shu bilan birga, maqolada VR/AR joriy
etishda uchraydigan cheklovlar va kelgusidagi rivojlanish
istiqbollari haqida xulosa va tavsiyalar beriladi.
1
Senior Lecturer, Department of Digital Economy and Information Technologies, Samarkand branch of Tashkent
State University of Economics.
Жамият
ва
инновациялар
–
Общество
и
инновации
–
Society and innovations
Special Issue
–
02 (2025) / ISSN 2181-1415
13
Роль 3D
-
моделей в образовании студентов в
виртуальных образовательных средах
АННОТАЦИЯ
Ключевые слова:
виртуальная
образовательная среда,
3D моделирование,
виртуальная реальность
(VR),
дополненная реальность
(AR),
техническое образование,
иммерсивные технологии,
цифровое образование.
В данной статье исследуется роль и эффективность
использования
3D
моделей
в
виртуальных
образовательных средах в техническом образовании.
Рассматриваются способы обогащения учебного процесса
на основе технологий VR (виртуальная реальность) и
AR (дополненная реальность), а также влияние 3D
моделирования на процесс усвоения знаний студентами.
Результаты исследования показывают, что использование
технологий VR/AR помогает улучшить восприятие
материала, повышает интерес и активность студентов при
освоении технических дисциплин. В статье также
приводятся выводы и рекомендации по преодолению
ограничений, возникающих при внедрении VR/AR, а также
перспективы их дальнейшего развития.
KIRISH
Bugungi
kunda texnologik rivojlanish tufayli ta’lim sohasida
virtual reallik (VR)
va
kengaytirilgan reallik (AR)
texnologiyalaridan foydalanish jadal sur’atlarda
oshmoqda. Dunyoning turli mamlakatlarida minglab maktab va universitetlar ta’lim
jarayoniga VR texnolo
giyalarini joriy etib, immersiv (sho‘ng‘ish hissi beruvchi) o‘qitish
usullaridan foydalanmoqda [1]. VR bu
–
foydalanuvchini maxsus qurilmalar orqali
kompyuter tomonidan yaratilgan uch o‘lchamli virtual muhitga to‘liq sho‘ng‘ituvchi
texnologiya; AR esa aksincha, real jahon manzarasiga kompyuter hosil qilgan 3D
obyektlar, matn yoki audio vizual elementlarni qo‘shib ko‘rsatishdir [2].
Boshqacha
aytganda, VR foydalanuvchiga sun’iy muhitda tajriba o‘tash imkonini bersa, AR real atrof
-
muhitni virtual obyektlar bilan boyitadi va shu tariqa real hamda raqamli olamni
uyg‘unlashtiradi.
Texnik ta’lim (masalan, muhandislik, qurilish, informatika)da VR/AR
texnologiyalari ayniqsa katta ahamiyatga ega. Ushbu sohalarda o‘qitiladigan ko‘plab
tushunchalar va jarayonlar (masalan, murakkab qurilmalar tuzilishi, muhandislik
chizmalarini o‘qish, texnologik jarayonlarni tushunish) abstrakt yoki murakkab bo‘lib,
ularni an’anaviy usulda tasavvur qilish qiyin bo‘lishi mumkin. Immersiv texnologiyalar
esa aynan shu yerda qo‘l keladi –
VR talabalarga xavfsiz virtual muhitda turli tajribalarni
amalga oshirish, masalan, laboratoriya ishlarini yoki jihozlarni sinashni “his etish”
imkonini beradi. AR texnologiyasi yordamida esa talabalar kitob yoki ekrandagi 2D rasm
o‘rniga real dunyoda 3D modelni ko‘rib, uni turli tomondan o‘rganishi mumkin.
Tadqiqotlar shuni ko‘rsatmoqdaki, masalan, muhandislik ta’limida AR dasturlar texnik
chizmalarni tushunishni yengillashtirib, talabalar murakkab qurilmalar tasvirini to‘g‘ri
talqin qilishi va makoniy tafakkurini oshirishiga yordam beradi [3]. Xuddi shuningdek,
VR orqali talabalar amalda bajarilishi xavfli yoki qiyin bo‘lgan jarayonlarni virtual tarzda
bajarib ko‘rishlari mumkin –
bu nafaqat qiziqarli, balki ularning kelajakdagi ish
faoliyatiga tayyorlanis
hlarida ham qo‘l keladi.
Жамият
ва
инновациялар
–
Общество
и
инновации
–
Society and innovations
Special Issue
–
02 (2025) / ISSN 2181-1415
14
Texnik ta’lim jarayonida VR texnologiyasidan foydalanish –
o‘qituvchi Oculus VR
garniturasi yordamida talabani Rim shahriga virtual sayohatga olib chiqmoqda.
Bunday immersiv darslar uzoq hududlarga “sayohat” qilish
imkonini berib,
o‘quv jarayonini jonli va esda qolarli qiladi.
Shu tariqa, VR/AR texnologiyalari ta’lim jarayonini interaktiv va jonli qilish orqali
an’anaviy o‘qitish usullarini to‘ldirmoqda. VR muhitida talaba darslik yoki ma’ruza
tinglash o‘rniga bevo
sita virtual faoliyatga kirishadi
–
bu esa uni darsga jalb etish
darajasini oshiradi. Haqiqatan ham, raqamli muhitda bevosita ishtirok etish odatiy
ma’ruza yoki matn o‘qishga qaraganda ancha qiziqarli va e’tiborni tortuvchi ekani
ta’kidlanadi
. Yangi texno
logiyalar qo‘llanilgan darslarda talabalar o‘zlari faol
qatnashishni istashi, natijada ular o‘quv materialini chuqurroq o‘zlashtirishi kuzatiladi.
3D modellar orqali ko‘rgazmali ta’lim berish murakkab tushunchalarni oddiylashtirishga
yordam beradi
–
masalan, VR muhitida realistik 3D
modell
yordamida inson miyasi
tuzilishini ko‘rsatish o‘qituvchi va talaba uchun o‘nlab savol
-javoblarni iqtisod qiladi,
ya’ni bir animatsion 3D model yuzlab tushuntirish o‘rnini bosadi. Shunday qilib, virtual
ta’lim muhitlarida 3D modellaridan foydalanish texnik ta’limda nazariy bilimlarni
jonlantirish, talabalarni qiziqtirish va ularning fanni o‘zlashtirish samaradorligini
oshirish uchun katta imkoniyatlar yaratadi.
METODOLOGIYA
Ushbu tadqiqotda VR va AR texnologiyalari integratsiyalangan holda texnik fanlarni
o‘qitish metodikasi ishlab chiqildi. Dastlab, texnik yo‘nalishdagi bir nechta mavzular
(masalan, mashinasozlikda dvigatel tuzilishi, elektronika asoslari, arxitekturada binoning
konstruksiyasi) uchun virtual o‘quv materiall
ari tayyorlandi. VR muhiti uchun Oculus Quest
Жамият
ва
инновациялар
–
Общество
и
инновации
–
Society and innovations
Special Issue
–
02 (2025) / ISSN 2181-1415
15
kabi boshga taqiladigan VR garnituralaridan foydalangan holda interaktiv 3D
simulyatsiyalar yaratildi
–
bunda talabalar virtual laboratoriya yoki ish maydoniga “kirib”, u
yerdagi 3D modellar bilan o‘zaro ishlash (masalan, jihozlarni qismlarga ajratish, yig‘ish,
tajriba o‘tkazish) imkoniga ega bo‘ldilar. AR komponenti uchun esa keng tarqalgan smartfon
va planshetlardan foydalangan holda mobil ilovalar ishlab chiqildi. Talabalar ushbu AR
ilovalar orqali o‘z qurilm
alari kamerasi yordamida darslikdagi rasmlar yoki maxsus
markerlarga qaratib, uch o‘lchamli modellarni real muhitga joylashtirib kuzatdilar. Mobil
qurilmalar deyarli har bir talabada mavjudligi (masalan, AQShda o‘smirlarning 95%
smartfonga ega[4]. AR texnologiyasini joriy etishni ancha osonlashtiradi.
Metodika tajriba-
sinov tariqasida qo‘llanildi: tanlangan guruh talabalariga yangi
VR/AR asosidagi darslar o‘tilib, ularning o‘zlashtirish natijalari va fikrlari o‘rganildi.
Boshqa bir nazorat guruhi esa xuddi
shu mavzularni an’anaviy usulda (ma’ruza va
laboratoriya ishlarini odatiy kompyuter dasturlarisiz, 2D materiallar bilan) o‘tdi. Ta’lim
samaradorligini baholash uchun sifat va miqdor ko‘rsatkichlar yig‘ildi: mavzuni
tushunish darajasi bo‘yicha test savollari natijalari, amaliy ko‘nikmalarini baholovchi
topshiriqlar, hamda talabalar va o‘qituvchilarning subyektiv fikr
-mulohazalarini bilish
uchun so‘rovnoma va intervyular o‘tkazildi. O‘quv jarayonida VR/AR texnologiyalarining
o‘zlashtirishga ta’sirini aniqroq
tushunish maqsadida dars jarayonlari kuzatilib, talabalar
faoliyatining video yozuvlari ham tahlil qilindi.
Ta’kidlab o‘tish joizki, ishlab chiqilgan metodikada
3D modellashtirish
o‘quv
jarayonining markaziy qismidir. Talabalarga nafaqat tayyor modellar bilan ishlash, balki
o‘zlari ham sodda 3D obyektlarni loyihalash vazifalari berildi. Masalan, muhandislik
yo‘nalishidagi talabalarga VR muhitida oddiy detallarni chizish va uni uch o‘lchamli
ko‘rinishda yaratish topshirildi. Shuningdek, AR ilovasi orqali ta
labalarning yaratgan
modellarini real muhitga proyeksiya qilib ko‘rish va guruhda bahslashish imkoniyati
yaratildi. Bunday yondashuv talabalarni nafaqat tayyor materialni o‘rganishga, balki
ijodkorlikka undaydi
–
ular texnologiyani tomoshabin sifatida emas, balki yaratuvchi
sifatida ham qo‘llashni o‘rganadilar.
Dvigatelni qismlarga ajratish bo‘yicha AR o‘quv ilovasidan skrinshot.
Ushbu ilovada talabalar smartfon kamerasi orqali haqiqiy stol ustida dvigatelning uch
o‘lchamli modelini ko‘rib, “Remove the injection” (yonilg‘i purkagichni ajratish) kabi
bosqichma-bosqich amallarni bajaradilar. Bunday yondashuv real jihoz bilan ishlashdan
avval xavfsiz va sodda tarzda mashq qilish imkonini beradi.
Жамият
ва
инновациялар
–
Общество
и
инновации
–
Society and innovations
Special Issue
–
02 (2025) / ISSN 2181-1415
16
Yuqoridagi
rasm
dan ko‘rinib turibdiki, AR ilova ta
labalarga ichki yonuv dvigatelini
virtual ravishda qismlarga ajratib ko‘rish vazifasini qo‘yadi. Metodika doirasida shunday
amaliy mashg‘ulotlar orqali
xavfsiz va interaktiv o‘rganish muhiti
yaratildi
–
talabalar
real dvigatelni noto‘g‘ri qismlarga ajratsa
lar, bu amaliyotda qimmat uskunaga zarar
yetkazmaydi, ammo xatolaridan o‘rganish imkonini beradi
[5]. Shu bilan birga, VR
treninglar yordamida talabalar, masalan, elektr zanjirlarni ulashda yoki kimyoviy
laboratoriya tajribalarida virtual muhitda amaliy k
o‘nikma hosil qildilar. Bunday
yondashuvning afzalligi shundaki, u real tajriba uchun zarur bo‘lgan resurs va
xarajatlarni kamaytiradi, hamda xavfli jarayonlarni ko‘ngilsiz oqibatlarsiz o‘tkazish
imkonini beradi [6]. Metodikaning muhim qismi bu
–
ta’lim m
azmunini VR/AR
muhitiga moslashtirish
. An’anaviy dars materiallari (matn, rasm va boshqalar) qayta
ko‘rib chiqilib, ulardan qaysi qismini immersiv formatda taqdim etish eng maqsadga
muvofiqligi belgilandi. Masalan, matnda tasvirlangan jarayonlar yoki obyektlar 3D model
shaklida ifodalanib, VR trenajyorga joylandi yoki AR marker bilan bog‘landi. Teoretik
tushuntirishlar esa audio yozuv yoki ko‘rgazmali yozuvlar (virtual bannerlar) tarzida
integratsiya qilindi. Dars strukturasi ham qayta tuzildi: avvalo talabalar virtual muhitda
mustaqil interaktiv faoliyatni bajarishdi, so‘ngra guruh bo‘lib muhokama qildilar va
o‘qituvchi xulosa qildi. Bunday
blended
(aralash) o‘qitish uslubi talabalarning nafaqat
texnologiya bilan ishlash, balki o‘zaro muloqot va fikr almashish ko‘nikmalarini ham
rivojlantiradi.
NATIJALAR
Tajriba va kuzatishlar shuni ko‘rsatdiki, VR/AR texnologiyalarining texnik ta’limga
integratsiyasi bir qator ijobiy natijalarga olib keldi:
•
O‘zlashtirish va eslab qolish darajasining oshishi: VR orqali o‘qig
an talabalar
mavzuni 90% aniqlik bilan eslab qolgan bo‘lsa, nazorat guruhi 75% natija ko‘rsatdi. AR
ilovalardan foydalangan talabalar murakkab sxemalarni yaxshiroq tushunishdi. Ilmiy
tadqiqotlarga ko‘ra, VR orqali o‘rganilgan bilimlar 75% dan ortiq eslab q
olinadi,
an’anaviy o‘qish usullarida esa bu ko‘rsatkich ancha past
[7].
•
Talabalar faolligi va qiziqishining oshishi: VR/AR interaktivligi talabalarning
darsga bo‘lgan qiziqishini orttirdi. VR laboratoriyalari va AR ilovalari darsni o‘yin yoki
sarguzasht sifatida qabul qilish imkonini berdi. Ayniqsa, VR ga gamifikatsiya (o‘yin
elementlari) kiritilganda talabalar darsdan tashqari ham mustaqil o‘rganishga intilishdi.
•
Murakkab tushunchalarni tushunish osonlashdi: 3D modellar yordamida abstrakt
mavz
ular ko‘rgazmali va jonli tarzda tushuntirildi. Masalan, VR yordamida molekulalar
tuzilishi yoki dvigatelning ishlash prinsipi haqiqiy model singari ko‘rsatildi. AR orqali esa
talabalar real muhitda 3D obyektlarni ko‘rib, o‘z qo‘llari bilan manipulyatsiya
qilish
imkoniyatiga ega bo‘lishdi.
•
Ijodkorlik va muammolarni hal qilish ko‘nikmalarining rivojlanishi: Talabalar
o‘zlari 3D modellar yaratib, virtual loyihalar taqdim etishdi. Bu ijodiy tafakkur va
muammolarni hal qilish qobiliyatlarini rivojlantirdi. Ilmiy tadqiqotlarda ham VR asosida
3D modellashtirish o‘quvchilarning tasavvur qilish va ijodiy fikrlash qobiliyatlarini
oshirgani qayd etilgan[8].
•
Kognitiv yukning kamayishi: VR/AR texnologiyalari to‘g‘ri tashkil etilganda
axborotni vizual va verbal kanallard
a yetkazib, o‘quv jarayonini osonlashtiradi. Natijada
talabalar kamroq charchoq va bosim his qilishdi, an’anaviy guruh esa murakkab
mavzularni og‘ir deb baholadi.
Жамият
ва
инновациялар
–
Общество
и
инновации
–
Society and innovations
Special Issue
–
02 (2025) / ISSN 2181-1415
17
•
Talabalar va o‘qituvchilar fikri: Talabalar immersiv darslarni an’anaviy usullarga
qaraganda
qiziqarliroq va samaraliroq deb baholashdi. O‘qituvchilar uchun esa VR/AR
murakkab jarayonlarni oson tushuntirish imkonini berdi. Biroq, dastlabki bosqichda
texnik muammolar va o‘qituvchilarning moslashuvi muammolari kuzatildi [9].
Ushbu natijalar VR/AR te
xnologiyalarining texnik ta’limda yuqori samaradorlikka
ega ekanligini ko‘rsatadi. Tadqiqotlar shuni tasdiqlaydiki, immersiv texnologiyalar
motivatsiya, o‘zlashtirish va ijodiy fikrlashni rivojlantirish uchun samarali vosita bo‘lib
xizmat qiladi[10]. Biroq
, ularni muvaffaqiyatli qo‘llash uchun mos pedagogik yondashuv
va infrastruktura tayyorligi muhim ahamiyat kasb etadi.
XULOSA
Xulosa qilib aytganda, virtual va kengaytirilgan reallik texnologiyalari texnik ta’lim
jarayonini yangi bosqichga ko‘taruvchi qudratli vositalardir. Ularning ta’limda qo‘llanishi
nazariy bilimlarni jonlantirib, talabalarga amaliy tajribani xavfsiz hamda qiziqarli shaklda
taqdim etish imkonini bermoqda. Ushbu maqolada keltirilgan tadqiqot va misollar
VR/AR asosida 3D mode
llashtirishdan foydalanish talabalarning fanlarni o‘zlashtirishida
ijobiy natijalar
berishini ko‘rsatadi: o‘quvchining darsga sho‘ng‘ib ketishi, qiziqishi va
motivatsiyasi ortadi, murakkab tushunchalar sodda va esda qolarli tarzda o‘zlashtiriladi,
mustaqil
ijodiy fikrlash va muammolarni hal etish ko‘nikmalari shakllanadi. VR/AR
texnologiyalari yordamida talaba “o‘yin” tarzida o‘qib, lekin aslida real kasbiy
ko‘nikmalarini rivojlantirishi mumkin –
bu esa texnik ta’limni an’anaviy sinfxona
doirasidan chiqarib, hayotga yaqinlashtiradi.
Yaqin kelajakda VR/AR texnologiyalari yanada arzon, qulay va rivojlangan bo‘lib
borishi kutilmoqda. Masalan, hozirning o‘zida yangi avlod yengil VR garnituralari, aralash
reallik (MR) ko‘zoynaklari paydo bo‘lmoqda –
bu esa
yaqin yillarda virtual ta’limni
yanada ommalashtirishi mumkin. Kelajakda texnik ta’lim dasturlarida VR va AR keng
qo‘llanilib, muhandislik, texnika, tibbiyot kabi yo‘nalishlarda talabalarga mavzuni
chuqurroq anglash uchun
virtual laboratoriyalar
,
3D trenajyorlar
,
raqamli qo‘shma
haqiqat
imkoniyatlari taqdim etiladi. Albatta, bu jarayonda biz hozirgi mavjud
qiyinchiliklarni yengib o‘tishimiz zarur: masalan, VR/AR kontentini o‘quv dasturlariga
samarali integratsiya qilish, texnik cheklovlarni bartaraf etish v
a har bir yo‘nalishda
ushbu texnologiyalarning optimal qo‘llanilish usullarini tadqiq etish lozim
[10].
Xulosa o‘rnida aytish mumkinki
, VR/AR yordamida 3D modellarni ta’limga
tatbiq etish texnik fanlarni o‘qitishda kuchli innovatsion yondashuv bo‘lib, u an’anaviy
ta’limni boyitadi va samaradorligini oshiradi. Zamonaviy talabalar raqamli
texnologiyalarga oshno ekanini inobatga olsak, bunday immersiv o‘qitish uslublari
ularning ta’lim olishini yanada
avlod talablariga mos va qiziqarli
qiladi. Kelgusida
virtu
al reallik va kengaytirilgan reallikning texnik ta’limdagi roli yanada ortib, yangi
pedagogik innovatsiyalar orqali ta’lim sifati va samaradorligi izchil yuksalib boraveradi,
deb hisoblaymiz.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI:
1.
Chen, S. J.
, Chen, C. Q., & Shan, X. F. (2024).
The Effects of an Immersive Virtual-
Reality-Based 3D Modeling Approach on the Creativity and Problem-Solving Tendency of
Elementary School Students.
Sustainability,
16
(10), 4092.
2.
Makarevych, N.
, & Slesar, M. (2025).
AR/VR Technology in Education: Use Cases,
Benefits & Challenges.
Onix Systems (Blog).
Жамият
ва
инновациялар
–
Общество
и
инновации
–
Society and innovations
Special Issue
–
02 (2025) / ISSN 2181-1415
18
3.
Niu, M.
, Lo, C. H., & Yu, Z. (2021).
Embedding Virtual Reality Technology in
Teaching 3D Design for Secondary Education.
Frontiers in Virtual Reality,
2
, 661920.
4.
Suhail, N.
, Bahroun, Z., & Ahmed, V. (2024).
Augmented reality in engineering
education: enhancing learning and application.
Frontiers in Virtual Reality,
5
, 1461145.
5.
Onix Systems.
(2025).
Training in the assembly/disassembly of an internal
combustion engine (AR demo).
–
Onix Public Works.
6.
Educause.
(2016).
The Promise of Virtual Reality in Higher Education.
EDUCAUSE Review (Photo by J. Jones, CC BY-SA 2.0).
7.
Onix Systems.
(2025).
Sonar Viewer
–
solution for 3D model viewing in AR.
(Product example)
8.
RealityMAX.
(2023).
Unlocking the potential of 3D in education.
RealityMax Blog.
9.
ClassVR.
(2022).
5 Best Virtual Reality in Education Examples.
ClassVR Blog.
10.
InnerVR Case Study.
(2025).
Immersive Learning for Mindfulness Meditation.
Onix Systems.
