139
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI TASHQI SIYOSIY VEKTORIDA
AFG‘ONISTONDAGI HOKIMIYAT O‘ZGARISHINING (IQTISODIY,
SIYOSIY VA GUMANITAR) O‘RNI
Abdurasulov Javlon Abdurayim o‘g‘li,
JIDU doktoranti E-mail:
abdurasulovj1402@gmail.com
Annotatsiya.
Surunkali beqarorliklar natijasida Afg‘oniston iqtisodiyoti
og‘ir tushkunlikni boshidan kechirmoqda. Bir necha yillar davomida xalqaro
hamjamiyat tomonidan ushbu davlatning iqtisodiyotini tiklash va siyosiy
barqarorlikni ta’minlash bo‘yicha bir qancha yordam va ko‘maklar taqdim
etilishiga qaramay, ko‘zlangan natijaga erishilmadi va 2021-yilning avgust
oyida Afg‘oniston toliblar nazoratiga o‘tdi. Ushbu maqolada Afg‘onistonda
hokimiyat tepasiga toliblar kelish fonida O‘zbekiston tashqi siyosiy vektorida
iqtisodiy, ijtimoiy, geosiyosiy o‘zgarishlar, o‘zaro munosabatlarning
istiqbollari, oqibatlari, imkoniyatlari o‘rganiladi va tahlil qilinadi.
Kalit so‘zlar:
toliblar, ichki va tashqi siyosat, pushtun, iqtisodiy
vaziyat, Markaziy Osiyo, hukumat, milliy manfaatlar, davlat, ziddiyat, urush,
hamkorlik, strategiya, xalqaro maydon.
Yangi O‘zbekistonning 2022/2026-yillarga mo‘ljallangan Taraqqiyot
strategiyasiga binoan, 2022-yilning Davlat dasturida qo‘shni davlatlar bilan
munosabatlarni izchil davom ettirish belgilab olindi, unda:
- O‘zbekistonning Markaziy Osiyo mamlakatlari bilan ikki tomonlama
va mintaqaviy aloqalarini sifat jihatidan yangi bosqichga olib chiqish bo‘yicha
kompleks chora-tadbirlar dasturini ishlab chiqish;
- oliy va yuqori darajada o‘zaro tashriflarni tashkil etish;
- yaxshi qo‘shnichilik munosabatlarini mustahkamlash yo‘lidagi
mavjud
140
to‘siqlarni birgalikda hal etish;
- savdo-iqtisodiy aloqalarni rivojlantirish va tovar ayirboshlash
hajmining o‘sishi va hamkorlikni mustahkamlash uchun qulay sharoitlar
yaratish belgilangan [1].
Sanab o‘tilgan yo‘nalishlar doirasida O‘zbekiston qo‘shni davlatlar
bilan faol hamkorliklarni yanada jadallashtirishni maqsad qilib oldi.
Afg‘onistondagi 2021-yil avgust oyida hokimiyat o‘zgarishi O‘zbekiston
diplomatiyasi oldida jiddiy imtihonlardan biri bo‘ldi. Afg‘oniston bilan bevosita
chegaradosh bo‘lgan davlatlar milliy va tashqi siyosatida xavfsizlik choralarini
kuchaytirish masalasi kun tartibiga chiqdi. Shuningdek, ekstremistik
mafkuraning tarqalishi va terrorchilar sonining ko‘payishi xavfi tufayli jiddiy
xavfsizlik tashvishlarini keltirib chiqardi. Binobarin, O‘zbekistonda ham.
1996-yilda Tolibon Afg‘onistonni ilk bor egallab, mamlakatni xalqaro
terrorizm maydoniga aylantirgani haligacha hech kimning esidan chiqmagan.
Tolibon harakati Afg‘oniston dastlabki nazorati natijasida Markaziy Osiyo
notinch hududga aylanib, ko‘plab teraktlar sodir etilgan va ular hokimiyatining
og‘ir oqibatlarini Markaziy Osiyo davlatlari ham boshdan kechirgan.
Tolibon harakati va uning Markaziy Osiyo mamlakatlariga harbiy
tahdidi yetarli darajada jiddiy deb baholashga asos qilib quyidagi faktlarni
keltirishimiz mumkin: rasmiy ma’lumotlarga qaraydigan bo‘lsak, 2021- yilning
may-avgust oylarida Tolibon tomonidan mag‘lubiyatga uchragan Afg‘oniston
armiyasi xalqaro armiya reytingida 140 davlat orasida 75-o‘rinni egallagandi.
Tojikiston armiyasi 99-o‘rin, Turkmaniston 86-o‘rin [2], O‘zbekiston 2021-yilda
51-o‘rinni egallagan bo‘lsa, 2023-yilga kelib, 67- pog‘onani band qilgan. Bu
ma’lumotlardan kelib chiqib aytish mumkinki, qo‘shni davlatlarning Tolibonga
qarshi mudofaa qobiliyati katta savol ostida qolishi mumkin, degan qarashlar
bir qancha mutaxassislar tomonidan yangragani ahamiyatga ega.
Markaziy Osiyo bo‘yicha ekspert Beata Ashment fikricha, Markaziy
Osiyo davlatlari Afg‘onistondagi hokimiyat almashinuvi borasida ikki xil
pozitsiyaga ega: Turkmaniston va O‘zbekiston hokimiyatga kelgan Tolibon
141
bilan aloqalar tarafdori, O'zbekiston vakillari hatto Dohada Tolibon bilan
muzokaralarda qatnashgan. Tojikiston esa, aksincha, Tolibonga muxolif
hisoblanadi. Tolibon Tojikistonda faoliyati taqiqlangan radikal islomiy
tashkilotdir.
Mintaqada Tolibonga nisbatan turlicha munosabatning bir qancha
sabablari bor. Turkmaniston va O‘zbekiston, birinchi navbatda, aniq iqtisodiy
manfaatlarga ega. Gap O‘zbekiston eksporti haqida bormoqda, uning
salmoqli qismini elektr energiyasi tashkil etadi. Afg‘oniston bo‘yicha ekspert
S.Bo‘ronovning fikriga ko‘ra, “O‘zbekiston Afg‘oniston bilan hozirgi kunda
o‘rtadagi masofani saqlagan holda, uzoqlashib ham, yaqinlashib ham
ketmasligi kerak”. Lekin “hozirgi vaziyatda Qo‘shtepa kanali qurilishi
boshlanganidan so‘ng O‘zbekiston Afg‘oniston bilan munosabatlarni
yaxshilashi va kanal qurilishida faol ishtirok etishi kerakligi” kabi qarama-
qarshi fikrlarni Afg‘oniston bo‘yicha mutaxassis R.Rashidov ilgari surgandi[3].
Jahon hamjamiyati va mintaqadagi qo‘shni davlatlarning munosabati
haqida gapirganda mavjud vaziyatni kuzatish mumkin: O‘zbekiston
Afg‘oniston bilan iqtisodiy aloqalarining rivojlanish tendensiyalarining
pasayish ehtimolidan xavotir bildirmoqda. Senat raisining birinchi o‘rinbosari
va JIDU rektori Sodiq Safoevning “Xalq so‘zi” gazetasining 2021-yil 27-mart
sonidagi “Afg‘oniston bo‘yicha Toshkent xalqaro konferensiyasi mintaqada
osoyishtalik va barqarorlikni mustahkamlashda muhim o‘rin tutadi” nomli
maqolasida “Markaziy Osiyo davlatlari, shu jumladan, O‘zbekiston uchun
transport yo‘laklarini barpo qilish juda muhim ahamiyatga ega. Hozirgi kunda
mamlakatimiz chiqayotgan eng yaqin dengiz portlari 3000 kilometr uzoqlikda
joylashgan. O‘zbekistondan o‘sha portlarga borishga o‘rtacha 20-22 kun
ketadi. Bu ekspertlar hisob-kitobiga ko‘ra, O‘zbekistondagi eksport-import
operatsiyalari o‘rtacha 15-17 foiz qimmatlashuviga sabab bo‘layapti.
Transafg‘on yo‘lagi ochilsa, mazkur masofa 2-3 kungacha qisqaradi. Bu
nafaqat mintaqa, balki Afg‘oniston uchun ham katta ahamiyat kasb etadi. Shu
ma’noda aytganda, ushbu mamlakatda tinchlik o‘rnatilishi mintaqada
142
barqaror rivojlanishning asosiy omili bo‘ladi, ayni paytda Osiyoning Yevropa
davlatlari bilan savdo-iqtisodiy sohadagi hamkorligini faollashtirish, tranzit-
transport imkoniyatlari integratsiyalashuvini ta’minlash imkonini ham beradi”
deyiladi maqolada [4]
.
Rasmiy hokimiyatning qulashi so‘nggi yillarda
O‘zbekiston tomonidan ilgari surilgan barcha loyihalar (iqtisodiy,
infratuzilmaviy, transport va boshqalar) bo‘yicha kelishuvlarga xavf soladi.
Janubiy Osiyo mintaqasi bilan hamkorlik aloqalarini kuchaytirish
bevosita mamlakatimizning qo‘shni Afg‘onistonda tinchlik va barqarorlikni
ta’minlash bo‘yicha tashabbuslariga mos keladi. Prezidentimiz Shavkat
Mirziyoyev ta’kidlaganidek, “yon qo‘shnimiz bo‘lgan Afg‘oniston Markaziy
Osiyo mintaqasining bir qismi hisoblanadi. O‘zbekiston va Afg‘oniston xalqlari
asrlar davomida yagona madaniy-sivilizatsion makonda yashab kelgan.
Afg‘oniston hududida ko‘plab mutafakkir olimlarimiz yashagan va o‘zidan
ulkan meros qoldirgan. Shuning uchun ushbu zaminda tezroq tinchlik
o‘rnatilishi, mamlakatdagi barcha siyosiy kuchlarning manfaatlarini hisobga
olgan holda, hamda ularning ishtirokida inklyuziv hukumat tuzilishini qo‘llab-
quvvatlaymiz.
Biz
Afg‘oniston
xavfsizligini mamlakatimiz xavfsizligi va butun mintaqaning barqarorligi va
farovonligi kafolati, deb qabul qilamiz va shunday bo‘lib qoladi”.
Shavkat Mirziyoyev o‘zining “Yangi O‘zbekiston strategiyasi” nomli
kitobida Markaziy va Janubiy Osiyo mintaqalari o‘rtasidagi hamkorlik
aloqalarida savdo-iqtisodiy, tranzit-kommunikatsiya, transport-logistika va
energetika kabi sohalarni rivojlantirish bo‘yicha o‘zining taklif va
tashabbuslarini ilgari surgan:
-
Markaziy
va
Janubiy
Osiyoda
Termiz-Mozori
Sharif- Kobul-Peshovar temir yo‘l tarmog‘i orqali zamonaviy, samarador va
xavfsiz
transport-logistika infratuzilmasini yaratish va ikki mintaqaning tranzit
salohiyatini to‘la ro‘yobga chiqarish;
- Mamlakatlarimiz va BMTning ixtisoslashgan tuzilmalari yetakchi
143
ekspertlarini keng jalb etgan holda savdo, tranzit, chegaralardan o‘tish
borasida istiqbolli raqamli platformalarni joriy etish;
- Bepoyon mintaqalarimiz hududida hamkorlikda oziq-ovqat
xavfsizligini ta’minlash yo‘llarini izlash;
- Xavfsizlik va barqarorlikka tahdid, jumladan, terrorizm, ekstremizm,
transmilliy, xususan, kibermakondagi jinoyatchilikka qarshi kurashishda
kuchlarni birlashtirish.
Janubiy Osiyo mamlakatimizning kelgusi istiqboldagi eng muhim
mintaqalardan biri. Shundan kelib chiqqan holda, Afg‘onistondagi hukumat va
shakllangan vaziyatga O‘zbekiston Respublikasining tutgan siyosati juda
qiziqarli. O‘zbekiston tashqi siyosatining Afg‘onistondagi vaziyatga nisbatan
yuritayotgan siyosatning bir nechta jihatlarini namoyish etadi. 1990-yillarda
Tolibon harakatini yakkalash siyosati o‘zini oqlamaganligini ko‘rsatmoqda.
Yuzaga kelgan vaziyat va avvalgi yillar tajribasi Afg‘onistonning yangi
hukumati bilan konstruktiv muloqotlarni davom ettirishni taqozo etmoqda.
Bunday yondashuv asosida yangi hukumatni xalqaro jamiyat qonunlarini
inkor etmagan holda qo‘shnilar bilan o‘zaro tinch-totuv yashashga intiluvchi
kuchga transformatsiyalash imkonini beradi degan ishonch bor.
Afg‘onistondagi vaziyat va jarayonlarga nisbatan O‘zbekistonning tutgan
pozitsiyasi va siyosatning amalga oshirilishini to‘laqonli siyosiy realizm va
qisman siyosiy konstruktvizim nazariyalariga kiritish mumkin. Bunday
pozitsiyani nafaqat O‘zbekiston, balki Yevropaning ba’zi mamlakatlari
(Rossiya, Belarus) va Osiyo (Xitoy, Pokiston, Hindiston, Eron, BAA,
Qozog‘iston, Turkmaniston, Qirg‘iziston va boshqalar) egallagan. O‘zbekiston
tomonidan bunday siyosat yuritilishi muayyan natijalarni bermoqda. Buni
«Tolibon» harakati boshchiligidagi hukumatning xavfsizlik borasidagi
O‘zbekiston hukumatiga bergan kafolatlari, o‘zbek xalqining buyuk
namoyandalari maqbaralarining tiklanishi va obodonlashtirilishi, iqtisodiy-
ijtimoiy loyihalar, jumladan, Termiz-Mozori- Sharif-Qobul-Qarachi Trans-
Osiyo temir yo‘l loyihasini tezlik bilan davom ettirish bo‘yicha tayyorgarligida
144
ko‘rish mumkin.
Xulosa sifatida shuni aytish mumkinki, O‘zbekiston tashqi siyosatining
keyingi jihati bir nechta o‘zaro bog‘liq bo‘lgan va bir-birini to‘ldirib turuvchi
ustuvor yo‘nalishlar, yondashuvlar va omillarga ega, ya’ni:
-
geosiyosiy:
global davlatlar o‘rtasida geosiyosiy kurashlarning
oqibatlarini kamaytirish va yangi “katta o‘yin” (“Big game”)ni boshlashga
bo‘lgan harakatlarning oldini olish, beqarorlikning mamlakatdan tashqariga
chiqishiga yo‘l qo‘ymaslik;
-
xavfsizlik va siyosat:
Afg‘oniston fuqarolarining, jumladan, o‘zbek
millatiga mansub aholining xavfsizligi, siyosiy huquqlarini
(mamlakat
aholisining 9%dan ortig‘i) va umumiy chegaradagi xavfsizlikni ta’minlash;
-
ijtimoiy:
Amerika harbiylari chiqib
ketishi va
Afg‘oniston
iqtisodiyotini moliyalashtirish to‘xtatilganligi bilan bog‘liq gumanitar
halokatning oldini olish (Afg‘onistonga moliyaviy yordam oqimlari 2009-yilda
100%ni tashkil etgan bo‘lsa, 2020-yilga kelib, 42,9%, 2022-yilda 20% gacha
kamayganini qayd etish mumkin);
-
iqtisodiy:
Afg‘oniston bozori
O‘zbekiston uchun yirik eksport bozorlaridan biri hisoblanadi. Xususan,
birgina 2020-yilning o‘zida O‘zbekistonning ushbu mamlakatga eksporti
776,7 mln. AQSh dollarini tashkil etdi. Vaholanki, import hajmi 334 marotaba
kam bo‘lib, bor-yo‘g‘i 2,3 mln. dollarni tashkil etdi. Shuningdek, 2022-yilga
O‘zbekistonning Afg‘onistonga eksporti 524,96 million dollarni, importi 9,06
million dollarni tashkil etdi. Afg‘oniston bilan o‘zaro tovar aylanmasini 1.4
mlrd. dollarga yetkazilishi diqqatga sazovar. Ikki mamlakat o‘rtasidagi o‘zaro
tovar aylanmasining o‘sishi har ikki davlat uchun ham o‘ta foydali bo‘lib, bu
so‘nggi yillarda iqtisodiy jihatdan jadal o‘sayotgan O‘zbekiston uchun minglab
qo‘shimcha ish o‘rinlari deganidir.
O‘zbekiston pozitsiyasining geosiyosiy jihati shundan iboratki,
mamlakat geostrategik o‘ringa ega bo‘lib (geografik determinizm), asta-
sekinlik bilan Yevroosiyoning strategik jihatdan muhim mintaqalariga
«darvoza» sifatida namoyon bo‘lmoqda. Bunday holat, o‘z navbatida,
145
mintaqa doirasida O‘zbekistonning milliy manfaatlarini muhofaza qilishi va
mustaqil siyosat yuritishi uchun zarur geostrategik o‘ringa (geografik
determinizm), jumladan, iqtisodiy, siyosiy va harbiy salohiyatga ega
ekanligidan dalolat beradi. Amaliyotlar shuni ko‘rsatmoqdaki, Afg‘oniston
muammolarini harbiy kuch asosida yechish muvaffaqiyatsiz yakunlandi va
asosga ega emasdi. Shulardan kelib chiqqan holda, toliblar bilan “yumshoq
kuch” (soft power ) yordamida olib borilayotgan konstruktiv muzokaralar
(O‘zbekiston va boshqa mamlakatlar misolida) Afg‘oniston aholisining hayoti
xavfsizligi va fuqarolik huquqlarini ta’minlash imkonini bermoqda, shu
jumladan, o‘zbek diasporasi vakillari uchun ham.
Mamlakatdagi bugungi vaziyatdan kelib chiqqan holda barcha
mamlakatlar va jahon hamjamiyatining asosiy vazifalaridan biri mamlakatdagi
gumanitar halokatning oldini olish vazifasi bo‘lishi kerak. Vaholanki, inson
hayoti haqida gap ketganda (bu yerda esa millionlab insonlar hayoti
to‘g‘risida, jumladan, aholining eng zaif qatlami hisoblanmish bolalar va
ayollar haqida so‘z bormoqda) barcha mamlakatlar va kuchlar uchun milliy
manfaatlar, ambitsiya va tamoyillarni chetga surib turish muhim.
Tizimli ravishda bunday siyosatning olib borilishi bir nechta dolzarb
masalalarni hal qilish imkonini yaratadi:
- Afg‘onistondagi tinch aholi ocharchilik va kasalliklardan halok
bo‘lishining oldini olish va gumanitar halokatni kamaytirish;
- “yumshoq kuch” (soft power) vositasi orqali O‘zbekistonning
xalqaro mavqeyini oshirish Qo‘shtepa kanalining qurilishni iqtisodiy va siyosiy
oqibatlarni O‘zbekiston uchun maksimal kamaytirish;
- “Afg‘on xalqini qutqarish” deb nomlangan xalqaro harakatning
muvofiqlashtiruvchisi va yetakchisiga aylanish, transport-logistika markaziga
aylanishi;
- Afg‘oniston hududidan o‘tadigan, Markaziy Osiyo davlatlarini
Janubiy Osiyo bilan bog‘lovchi Trans-Osiyo strategik temir yo‘li qurilishini
davom ettirish, «Surxon-Puli-Xumri” ETL kabi infratuzilmaviy loyihalarni
146
yakuniga yetkazish.
O‘zbekistonning Afg‘onistondagi ustuvor yo‘nalishlaridan biri
Afg‘onistonda mahalliy mahsulotlar savdosini saqlab qolish va Markaziy
Osiyoning transport-logistika markaziga aylantirishdan iborat.
Shunday qilib, O‘zbekiston Amerikadan so‘ng Xitoy ta’sir kuchi o‘sib
borayotgan Afg‘onistonda o‘zining ustuvor yo‘nalishlarini belgilab olganligini
qayd etishi lozim. Bu yo‘nalishlar nafaqat O‘zbekiston manfaatlarini aks
ettiradi, balki xalqaro me’yorlarga mos bo‘lib, Afg‘onistonning tinch aholisi
manfaatlariga ham mos keladi. Bunday pozitsiya birdaniga bir nechta
vazifalarni yechish imkonini berishi bilan birga har qanday vaziyatda ham
O‘zbekiston manfaatlari ustun bo‘lishi zarurligini va mamlakat uchun siyosiy
realizm va siyosiy konstruktivizm konsepsiyalari asosida siyosat yuritilishi
maqsadga muvofiq ekanini ham anglatadi. Siyosiy tuzumni o‘zgartirish
mumkin, siyosiy figuralarni o‘zgartirish mumkin, lekin qo‘shnini o‘zgartirib
bo‘lmaydi. Qo‘shni Afg‘oniston boshqaruviga qanday siyosiy kuchlar
kelishidan qat’iy nazar, O‘zbekiston kuchli diplomatik salohiyatni ishga solib,
ular bilan umumiy siyosiy muloqat tilini topish zarur.
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati:
1. Ш.М.Мирзиёев, “Янги Ўзбекистон стратегияси”, Тошкент,
2021. б-38.
2. “Янги Ўзбекистоннинг 2022-2026 йилларга мўлжалланган
Тараққиёт стратегияси”, Тошкент, 2022, б-12.
3. С. Сафоев, “Халқ сўзи” газетасининг 2021 йил 27 март
сонидаги “Афғонистон бўйича Тошкент халқаро конференцияси
минтақада осойишталик ва барқарорликни мустаҳкамлашда муҳим ўрин
тутади” б-6.
4. “Глобальные процессы и их влияние в центральную азию”
(Сборник тезисов научно-практической конференции 5 мая 2022 года)
Ташкент 2022 ст-137
5. Коргун В.Г. Формирование и эволюция политической
системы современного Афганистана (1919-1999 гг.). Автореф. дисс. док.
ист. наук. - М., 2000. 48 с.
6. Политический анализ и прогнозирование / Учебник для
ВУЗов. Под общ. Редакцией Семенова В.А. - Морсква: Юрайт, 2022. -
147
433 с.
7. Рашид А. Талибан. Ислам, нефть и новая Большая игра в
Центральной Азии. - М.: Библион, 2003. 364 с.
8. Hollingsworth J. Who are the Taliban and how did they take
control of Afghanistan so swiftly? / CNN. August 24,
2021.
https://edition.cnn.com/2021/08/16/middleeast/taliban-control-afghanistan-
explained-intl-hnk/index. html
9. Peter G. U.S. Marines launch key operation in Afghanistan /
Reuters.
03.07.2022.
http://www.tiscali.co.uk/news/newswire.php/news/reuters/2009/07/03/world/
us-marines-launch-key-operation-in-
afghanistan.html&template=/news/feeds/story-template-reuters.html
10. Nargiza, Kadirova, and Gafurova Sevara. "The perspectives of
consular offices’ activities of Uzbekistan on the development of trade and
economic relations with foreign countries in modern conditions." European
science 1 (11) (2016): 55-57.
11. Mirkhamidova, Mahinnora Nurullaevna. "Legal Aspects Of
Cooperation Of The Republic Of Uzbekistan Within The Islamic Development
Bank." The American Journal of Political Science Law and Criminology 3.02
(2021): 131-138.
12. Mirzayuldashevna, Khamdamova Shirin. "Practical realization of
the classical principle of the separation of powers: foreign experience and
achievements of Uzbekistan." Вестник науки и образования 14-1 (50)
(2018): 51-55.
