THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
143
O‘ZBEKISTONDA KREDIT BOZORINI RIVOJLANTIRISH
ISTIQBOLLARI
Mahmudov Sherzod Shamsiddinovich
O‘zbekiston Respublikasi Bank-Moliya Akademiyasi Tijorat banklarini
boshqarish magistranti
https://doi.org/10.5281/zenodo.16252807
Annotatsiya:
Mazkur ilmiy tezisda O‘zbekiston Respublikasida kredit
bozorining rivojlanish tendensiyalari, mavjud muammolar hamda istiqboldagi
imkoniyatlar tahlil qilinadi. Kredit bozori mamlakat iqtisodiyotining muhim
tarkibiy qismi sifatida aholi va tadbirkorlik subyektlarini moliyalashtirishda
asosiy rol o‘ynaydi. Tezisda kreditlashning hozirgi holati statistik ma’lumotlar
asosida ko‘rib chiqilib, raqamli texnologiyalar, moliyaviy inklyuziya va hududiy
muvozanatni ta’minlash orqali bozorni takomillashtirish zarurligi asoslab
berilgan. Xususan, foiz siyosatini optimallashtirish, kredit axborot tizimlarini
kengaytirish, hamda kichik biznes uchun moliyaviy qulayliklar yaratish asosiy
istiqbolli yo‘nalishlar sifatida taqdim etiladi. Tezis yakunida kredit bozorining
barqaror
va
inklyuziv
rivojlanishi
O‘zbekiston
iqtisodiyotining
raqobatbardoshligini oshirishda muhim omil ekani xulosa qilinadi.
Kalit so‘zlar:
Kredit bozori, tijorat banklari, kredit portfeli, kreditlash
mexanizmi, foiz stavkasi, moliyalashtirish, garov, raqamli bank xizmatlari,
moliyaviy inklyuziya, kredit skoring, kredit riski, moliyaviy barqarorlik, kichik
biznes kreditlash, kredit siyosati, hududiy nomutanosiblik, kredit byurosi,
iste’mol krediti, kreditga layoqatlilik.
Abstract:
This scientific thesis analyzes the development trends, existing
problems and future opportunities of the credit market in the Republic of
Uzbekistan. The credit market, as an important component of the country's
economy, plays a key role in financing the population and business entities. The
thesis examines the current state of lending based on statistical data and
justifies the need to improve the market through digital technologies, financial
inclusion and ensuring territorial balance. In particular, optimization of interest
rate policy, expansion of credit information systems, and creation of financial
facilities for small businesses are presented as the main promising areas. At the
end of the thesis, it is concluded that the sustainable and inclusive development
of the credit market is an important factor in increasing the competitiveness of
the Uzbek economy.
Keywords
:Credit market, commercial banks, credit portfolio, lending
mechanism, interest rate, financing, collateral, digital banking services, financial
inclusion, credit scoring, credit risk, financial stability, small business lending,
THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
144
credit policy, regional imbalance, credit bureau, consumer credit,
creditworthiness.
Tahlil va natijalar
O‘zbekiston Respublikasida kredit bozori so‘nggi yillarda sezilarli darajada
rivojlanib bormoqda. Bu jarayon mamlakatda olib borilayotgan iqtisodiy
islohotlar, bank-moliya tizimini liberallashtirish choralari va raqamli
texnologiyalar joriy qilinishi bilan chambarchas bog‘liq. Ayniqsa, Markaziy bank
tomonidan pul-kredit siyosatini bosqichma-bosqich erkinlashtirish, kredit
resurslarining maqsadli yo‘naltirilishini ta’minlash, aholi va tadbirkorlik
subyektlari uchun kreditga kirish imkoniyatini kengaytirishga doir qadamlar
bozorning jadallashuviga xizmat qilmoqda.
Statistik ma’lumotlarga qaraganda, 2020-yildan 2024-yilgacha bo‘lgan
davrda O‘zbekistonda umumiy kredit portfeli hajmi ikki barobardan ko‘proqqa
oshgan. Xususan, iste’mol kreditlari ulushi ortib borgan bo‘lsa-da, investitsion
loyihalarni moliyalashtirish yo‘nalishidagi kreditlar nisbatan sust o‘smoqda. Bu
holat real sektorga yo‘naltirilgan moliyalashtirish imkoniyatlarining
cheklanganligini ko‘rsatadi. Shuningdek, aholining qarzdorlik darajasi
ortayotgani ham iqtisodiy xavfsizlik nuqtai nazaridan muhim omil hisoblanadi.
Tahlillar shuni ko‘rsatadiki, kreditlash jarayonida bir qator tizimli
muammolar mavjud. Avvalo, yuqori foiz stavkalari bank xizmatlaridan
foydalanishni cheklamoqda. Masalan, 2023-yilda kreditlar bo‘yicha o‘rtacha foiz
stavkasi 24–26% atrofida bo‘lib, bu holat ko‘plab xonadonlar va kichik biznes
subyektlari uchun moliyaviy yukni og‘irlashtirmoqda. Bunga qo‘shimcha
ravishda, garov ta’minoti talablarining murakkabligi va kreditga layoqatlilikni
baholashdagi noaniqliklar ham kredit olish jarayonini qiyinlashtirmoqda.
Kredit axborot infratuzilmasining yetarlicha rivojlanmagani yana bir
dolzarb muammodir. Hozirda mavjud bo‘lgan yagona kredit byurosi barcha
moliyaviy subyektlar bilan yetarli darajada integratsiyalashmagan. Bu esa
banklar uchun mijozlar to‘lovga layoqatliligini ishonchli baholashda to‘siq bo‘lib
xizmat qilmoqda. Natijada, banklar kredit berishda ehtiyotkorlikni kuchaytiradi
va bu bozor faolligining pasayishiga olib keladi.
Hududiy nomutanosiblik ham kredit bozorining rivojlanishiga to‘sqinlik
qilayotgan omillardan biridir. Toshkent shahri va yirik sanoat markazlarida
bank filiallari ko‘pligi, infratuzilmaning rivojlanganligi kreditlash jarayonini
faollashtirgan bo‘lsa-da, chekka hududlarda bank xizmatlarining mavjud
emasligi yoki cheklanganligi moliyaviy inklyuziya darajasini past saqlab
qolmoqda. Bu holat esa hududlararo iqtisodiy tengsizlikka zamin yaratadi.
THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
145
Biroq, mavjud muammolarga qaramasdan, bozorni rivojlantirish
istiqbollari keng. Xususan, raqamli texnologiyalarni keng joriy etish orqali
masofaviy kreditlash xizmatlari taklif qilinmoqda. Fintech kompaniyalar,
raqamli bank ilovalari, onlayn kredit skoring tizimlari mijozlar uchun kredit
olish jarayonini soddalashtirishga xizmat qilmoqda. Bundan tashqari, hukumat
tomonidan kichik biznes uchun imtiyozli kredit liniyalari, subsidiya va kafolat
mexanizmlari joriy etilayotgani ham kredit bozoriga ijobiy ta’sir ko‘rsatmoqda.
Xalqaro tajriba shuni ko‘rsatadiki, kredit bozorini rivojlantirishda moliyaviy
savodxonlik darajasini oshirish ham muhim omil hisoblanadi. O‘zbekistonda
ham bu yo‘nalishda ishlar olib borilmoqda, ammo tizimli yondashuv zarur. Aholi
va tadbirkorlar o‘rtasida kredit mahsulotlari, foiz stavkalari va to‘lov shartlari
haqida yetarlicha axborot tarqatilsa, bu kreditlarning maqsadli va oqilona
sarflanishiga olib keladi.
So‘nggi yillarda O‘zbekiston kredit bozorining ko‘lami va dinamikasi jadal
sur’atlarda o‘sib bormoqda. Bu jarayon Markaziy bank tomonidan yuritilayotgan
pul-kredit siyosatining liberallashuvi, iqtisodiyotda xususiy sektor ulushining
ortishi va aholi ehtiyojlarini moliyalashtirishga bo‘lgan talabning oshishi bilan
bog‘liq. Quyidagi statistik ko‘rsatkichlar bu jarayonni aniqroq tasvirlab beradi.
Markaziy bank ma’lumotlariga ko‘ra, 2020-yilda O‘zbekistonda umumiy
kredit portfeli hajmi 223,0 trln so‘mni tashkil qilgan bo‘lsa, bu ko‘rsatkich 2024-
yil yakunida 475,6 trln so‘mga yetdi. Bu degani, atigi 4 yil ichida kredit portfeli
hajmi 2,1 barobarga oshgan. Bu holat iqtisodiyotda moliyaviy vositachilik
xizmatlariga bo‘lgan talab oshganini ko‘rsatadi. Shu bilan birga, kreditlarning
asosiy qismi davlat ulushi yuqori bo‘lgan banklar tomonidan taqdim etilgan
bo‘lib, bu esa raqobat muhitining cheklanganligidan darak beradi.
2024-yil yakuniga kelib, umumiy kredit portfelining 26,7% qismini iste’mol
kreditlari tashkil etdi. Bu 2020-yildagi 16,5% ko‘rsatkichga nisbatan sezilarli
o‘sishni bildiradi. Aholining iste’mol talabining o‘sishi hamda raqamli bank
xizmatlari orqali kreditga kirish imkoniyatlarining kengaygani bu o‘sishning
asosiy omillari bo‘ldi. Biroq, aynan ishlab chiqarish va investitsiya loyihalariga
yo‘naltirilgan kreditlar ulushi pasayish tendensiyasiga ega, bu esa real sektorni
moliyalashtirish imkoniyatlarining cheklanganligidan dalolat beradi.
Tahlillar shuni ko‘rsatmoqdaki, yirik davlat banklari — jumladan, “Xalq
banki”, “Ipoteka bank”, “Milliy bank” kreditlash bozorida yetakchilik qilmoqda.
2024-yilda ushbu uchta bank umumiy kredit portfelining 53% ini taqdim etgan.
Bu esa xususiy banklarning kredit bozorida raqobatdosh pozitsiyalarini
mustahkamlashda qiynalayotganini ko‘rsatadi. Bunda, ayniqsa, likvidlik, garov
THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
146
siyosati va moliyaviy risklarni baholash tizimlarining zaifligi muhim rol
o‘ynaydi.
Davlat statistika qo‘mitasining ma’lumotlariga ko‘ra, 2024-yilda umumiy
kreditlarning 38,2% qismi Toshkent shahriga to‘g‘ri kelgan. Boshqa yirik kredit
oluvchi hududlar — Samarqand (9,4%), Farg‘ona (8,7%) va Andijon (8,1%)
viloyatlari hisoblanadi. Qoraqalpog‘iston Respublikasi va Jizzax, Sirdaryo kabi
viloyatlarda kreditlash hajmi past bo‘lib qolmoqda. Bu esa hududlararo iqtisodiy
tengsizlikni chuqurlashtirish xavfini keltirib chiqaradi.
2024-yil davomida tijorat banklari tomonidan ajratilgan kreditlar bo‘yicha
o‘rtacha yillik foiz stavkasi 24,3% ni tashkil etdi. Bu stavka 2020-yilga nisbatan
pasaygan bo‘lsa-da, hali ham yuqori bo‘lib qolmoqda. Ayniqsa, mikro va kichik
biznes subyektlari uchun bu ko‘rsatkich moliyaviy bosimni kuchaytiradi.
Markaziy bank asosiy stavkani pasaytirish orqali kreditlar bo‘yicha foizlarni
kamaytirishga harakat qilmoqda, ammo bu yetarli darajada tez aks etmayapti.
Statistik ko‘rsatkichlar shuni anglatadiki, O‘zbekistonda kredit bozorining
rivojlanishi barqaror, ammo strukturaviy muammolar saqlanib qolmoqda.
Kredit resurslarining ko‘p qismi iste’mol ehtiyojlarini moliyalashtirishga
yo‘naltirilmoqda, real sektor uchun esa imkoniyatlar cheklangan. Foiz
stavkalarining balandligi, banklararo raqobatning pastligi va hududiy
nomutanosibliklar esa kreditlashning inklyuziv xususiyatini pasaytirmoqda.
Yaqin istiqbolda kredit bozorining barqaror rivoji uchun raqamli texnologiyalar,
moliyaviy savodxonlik va tartibga solish mexanizmlarining takomillashuvi
muhim ahamiyat kasb etadi.
Xulosa
O‘zbekiston kredit bozori iqtisodiy o‘sishning asosiy harakatlantiruvchi
kuchlaridan biri sifatida tobora kengayib bormoqda. So‘nggi yillarda ushbu
sohada olib borilgan tizimli islohotlar natijasida kreditlash hajmi sezilarli
darajada oshdi, bank xizmatlari aholining keng qatlamlariga yaqinlashtirildi,
raqamli texnologiyalar orqali masofaviy kreditlash amaliyoti shakllandi.
Ayniqsa, iste’mol kreditlari bozorida jadal o‘sish kuzatildi, bu esa aholining
moliyaviy xizmatlarga bo‘lgan talabi oshganidan dalolat beradi.
Shunga qaramay, bugungi kunda kredit bozorida bir qator muammolar
saqlanib qolmoqda. Xususan, foiz stavkalarining nisbatan balandligi, garov
ta’minoti bilan bog‘liq qiyinchiliklar, kredit axborot tizimlarining yetarlicha
rivojlanmagani va hududlararo nomutanosibliklar bu sohaning to‘liq
potensialini ro‘yobga chiqarishga to‘sqinlik qilmoqda. Statistik tahlillar ham bu
muammolarni yaqqol tasdiqlamoqda: kredit portfeli o‘sib borayotganiga
THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
147
qaramay, uning investitsiyaviy va ishlab chiqarishga yo‘naltirilgan qismi
cheklanganligicha qolmoqda.
Kelgusida kredit bozorini rivojlantirish uchun kompleks yondashuv talab
etiladi. Avvalo, raqobat muhitini kuchaytirish, xususiy banklar salohiyatini
qo‘llab-quvvatlash, kredit axborot infratuzilmasini takomillashtirish va
moliyaviy savodxonlik darajasini oshirish ustuvor vazifalar sifatida belgilanishi
lozim. Ayniqsa, kichik va o‘rta biznes subyektlarini imtiyozli shartlarda
moliyalashtirish, garovsiz kreditlash mexanizmlarini joriy etish va kredit
skoring tizimlarini ilg‘or xorijiy tajribalar asosida shakllantirish bozorning
barqaror o‘sishini ta’minlaydi.
O‘zbekiston kredit bozori o‘zining muhim iqtisodiy rolini kuchaytirib
borayotgan bo‘lsa-da, u hali ham islohotlar va zamonaviylashtirishga muhtoj
sohaga aylangan. To‘g‘ri siyosiy va institutsional choralar bilan ushbu bozorni
nafaqat kengaytirish, balki iqtisodiy taraqqiyotning ustuvor yo‘nalishlaridan
biriga aylantirish mumkin. Shu tariqa, kreditlash faqat moliyaviy vosita bo‘lib
qolmay, balki iqtisodiy faollik, bandlik va ijtimoiy farovonlikni oshirishning
kuchli omiliga aylanadi.
Foydalanilgan adabiyotlar
1.
O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki (2024). Pul-kredit siyosati
sharhi. Toshkent: Markaziy bank nashriyoti.
2.
O‘zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo‘mitasi (2024). Moliyaviy
ko‘rsatkichlar byulleteni. Toshkent.
3.
World Bank (2023). Uzbekistan Financial Sector Modernization Report.
Washington, D.C.: The World Bank.
4.
IMF (2022). Republic of Uzbekistan: Financial Sector Assessment Program.
International Monetary Fund.
5.
Karimov, B. (2021). Kredit bozorining rivojlanish tendensiyalari va
muammolari. Toshkent: Iqtisodiyot nashriyoti.
6.
Yusupov, A. (2022). "Bank-moliya sektorida innovatsion rivojlanish
yo‘nalishlari", Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar, 2(6), 55–63.
7.
Saidova, D. (2023). "Kredit portfeli sifatini oshirishda risklarni
boshqarish", Moliyaviy tadqiqotlar jurnali, 1(3), 42–49.
8.
Azizova, G. (2022). O‘zbekistonda bank tizimining barqarorligi va
raqobatbardoshligi. Toshkent: Moliya instituti nashriyoti.
9.
Shukurov, M. (2021). "Kredit infratuzilmasining zamonaviy modeli", Bank
ishi, 3(2), 31–37.
10. Asian Development Bank (2023). Strengthening Access to Finance in
Uzbekistan. Manila: ADB Publications.
THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
148
11. Xalqaro moliya korporatsiyasi (IFC) (2021). Credit Reporting and
Financial Inclusion: Uzbekistan Country Brief.
12. EBRD (2022). Transition Report: Uzbekistan Country Assessment. London:
European Bank for Reconstruction and Development.
13. Abdukarimov, T. (2020). Kreditlash siyosatini takomillashtirish nazariyasi
va amaliyoti. Toshkent: Fan nashriyoti.
14. Shoabdurahmonov, N. va boshqalar (2021). Bank ishi. O‘quv qo‘llanma.
Toshkent: Iqtisodiyot va pedagogika nashriyoti.
15. OECD (2022). Enhancing SME Financing in Central Asia: Uzbekistan Focus.
Paris: OECD Publishing.
16. Qodirov, N. (2023). "Kreditga layoqatlilikni baholash tizimlari va ularning
samaradorligi", O‘zbekiston moliya bozori, 4(1), 14–21.
