THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
171
BANK KAPITALINI BOSHQARISH TIZIMI VA UNING TARKIBINI
TAKOMILLASHTIRISH.
Saidov Elnur Dilmurod og‘li
O‘zbekiston Respublikasi Bank-Moliya Akademiyasi Bank ishi magistranti
https://doi.org/10.5281/zenodo.16359937
Annotatsiya
Bank kapitali tijorat banklarining moliyaviy barqarorligi, risklarni qamrab
olish qobiliyati va faoliyatini kengaytirish imkoniyatlarining asosi hisoblanadi.
Mazkur tezisda bank kapitalining tuzilmasi, uni boshqarishning nazariy asoslari
hamda amaliy jihatlari tahlil qilinadi. Xususan, Basel III standartlari doirasida
yadro va qo‘shimcha kapital elementlari, kapital yetarliligini baholash tizimlari
(ICAAP) va stress-testlar asosida riskga mos boshqaruv strategiyalari
o‘rganiladi. O‘zbekiston bank tizimida mavjud kapital strukturasining zaif
tomonlari, kapital zaxiralari yetishmovchiligi, diversifikatsiyalash darajasi va
xalqaro moliyaviy vositalardan foydalanish holatlari amaliy misollar asosida
ko‘rib chiqiladi. Tadqiqot natijalariga ko‘ra, bank kapitalini boshqarish tizimini
takomillashtirish uchun kapital tarkibini diversifikatsiyalash, raqamli xavflarga
tayyorlikni oshirish va strategik kapital siyosatini joriy etish zarurligi
ta’kidlanadi. Taklif etilgan chora-tadbirlar banklar moliyaviy barqarorligini
mustahkamlashga xizmat qiladi.
Kalit so‘zlar
: Bank kapitali, kapitalni boshqarish, yadro kapital (Tier 1),
qo‘shimcha kapital (Tier 2), kapital yetarliligi, Basel III, ICAAP, riskga asoslangan
boshqaruv, stress-test, kapital diversifikatsiyasi, moliyaviy barqarorlik, strategik
kapital siyosati, O‘zbekiston tijorat banklari, raqamli xavflar, kapital zaxiralari.
Abstract
Bank capital is the basis of the financial stability of commercial banks, their
ability to absorb risks and the possibility of expanding their activities. This
thesis analyzes the structure of bank capital, the theoretical foundations and
practical aspects of its management. In particular, risk-appropriate management
strategies based on the Basel III standards, core and additional capital elements,
capital adequacy assessment systems (ICAAP) and stress tests are studied. The
weaknesses of the existing capital structure in the banking system of Uzbekistan,
the lack of capital reserves, the level of diversification and the use of
international financial instruments are considered on the basis of practical
examples. According to the results of the study, it is necessary to diversify the
capital structure, increase preparedness for digital risks and implement a
strategic capital policy to improve the bank capital management system. The
proposed measures will serve to strengthen the financial stability of banks.
THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
172
Keywords:
Bank capital, capital management, core capital (Tier 1),
additional capital (Tier 2), capital adequacy, Basel III, ICAAP, risk-based
management, stress test, capital diversification, financial stability, strategic
capital policy, commercial banks of Uzbekistan, digital risks, capital reserves.
Tahlil va natijalar
Bank kapitali tijorat banklarining asosiy moliyaviy tayanchi sifatida
ularning barqarorligi, ishonchliligi va rivojlanish strategiyasida hal qiluvchi rol
o‘ynaydi. Kapital yetarliligi bank faoliyatidagi mavjud va kutilayotgan risklarni
qamrab olishi, shuningdek, bank mijozlari va investorlar oldida ishonchli
hamkor sifatida namoyon bo‘lishini ta’minlashi lozim. Shu nuqtayi nazardan,
kapital tarkibi va boshqaruv tizimini chuqur tahlil qilish zamonaviy bank
faoliyatining ajralmas bo‘lagidir.
Tahlillar shuni ko‘rsatadiki, O‘zbekistonda bank kapitali ko‘pincha ustav
fondi va bo‘linmagan foyda hisobiga shakllantirilmoqda. Biroq xalqaro tajriba
shuni anglatadiki, kapital tarkibini diversifikatsiyalash, ya’ni qo‘shimcha kapital
manbalarini jalb etish – masalan, obligatsiyalar emissiyasi, IPO (birlamchi
ommaviy taklif), hamda xalqaro moliyaviy institutlardan uzoq muddatli
subordinatsiyalashgan kreditlar olish orqali bank kapitalining hajmi va sifatini
sezilarli darajada oshirish mumkin.
Shu bilan birga, banklar tomonidan ichki kapital yetarliligi baholash
jarayonlari (ICAAP) va stress-testlar amaliyoti hali to‘liq joriy etilmagan yoki
yuzaki bajarilmoqda. Bu holat kapital boshqaruvida riskka asoslangan
yondashuvning zaifligini ko‘rsatadi. Holbuki, Basel III standartlariga ko‘ra,
kapital boshqaruvi faqat foiz stavkalari yoki aktivlar hajmi bilan emas, balki turli
xatarlar – kredit riski, bozor riski, operatsion xavflar va hatto raqamli xavflarni
qamrab olgan holda tashkil etilishi lozim.
Statistik ma’lumotlarga ko‘ra, 2021–2024 yillar davomida O‘zbekiston bank
tizimining umumiy kapital hajmi 1,5 baravarga oshgan bo‘lsa-da, bu
ko‘rsatkichning asosiy qismini davlat mulkidagi yirik banklar tashkil qilmoqda.
Xususiy banklarda esa kapitalning yetarlilik darajasi o‘zgaruvchan bo‘lib, ayrim
hollarda minimum talab darajasiga yaqinlashgan. Shu sababli, banklarning o‘z
kapital siyosatini faqat regulyator talablari doirasida emas, balki kelajakdagi
bozor risklariga tayyor bo‘lish nuqtayi nazaridan rejalashtirishi zarur.
Kapital tuzilmasidagi yana bir muhim jihat – bu likvid bo‘lmagan
aktivlarning yuqori ulushi. Ayrim banklar o‘z kapitalini ko‘chmas mulklar yoki
uzoq muddatli investitsiyalar orqali shakllantirayotgan bo‘lib, bu holat likvidlik
va operatsion xavflar nuqtayi nazaridan noxush oqibatlarga olib kelishi mumkin.
THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
173
Shu bois, kapital tarkibi qisqa muddatli zaxiralar, likvid aktivlar va tezda
mobilizatsiya qilinadigan resurslar bilan muvozanatlangan bo‘lishi lozim.
Raqamli bank xizmatlarining rivojlanishi esa kapital boshqaruvida yangi
bosqichni boshlab berdi. Kiberxavflar, texnologik xatoliklar va raqamli tahdidlar
uchun maxsus “kapital bufer” (capital buffer for cyber risk) shakllantirish
zarurati yuzaga keldi. Ayrim ilg‘or xorijiy banklar bu borada alohida kapital
rezervlarini ajratmoqda. O‘zbekiston banklari ham bu tajribani joriy etish orqali
raqamli xavflarga tayyor bo‘lishlari lozim.
Zamonaviy bank faoliyatida kapital nafaqat moliyaviy zaxira, balki risklarga
qarshi asosiy tamoyil, ishonch kafolati va barqarorlik omili sifatida qaralmoqda.
Shu bois kapitalni boshqarish jarayonini samarali tashkil etish bugungi bank
menejmentining eng muhim ustuvorliklaridan biridir. Bunda bir qator strategik
yondashuvlar asosiy yo‘nalish sifatida e’tirof etiladi.
Birinchidan, kapital yetarliligini doimiy monitoring qilish va ICAAP
tizimlarini to‘liq joriy etish orqali banklar nafaqat regulyatorlar talabini
bajaradilar, balki o‘z ichki xavf darajalarini aniq aniqlab, unga nisbatan mos
kapital zaxiralarini shakllantiradilar. ICAAP (Internal Capital Adequacy
Assessment Process) banklar uchun individual kapital rejalashtirishning
zamonaviy vositasidir. U orqali har bir bank o‘zining unikal risk profiliga mos
kapital miqdorini belgilaydi. Monitoring esa bu jarayonni real vaqt rejimida
doimiy tahlil qilish imkonini beradi. Bu tizimni joriy etgan banklar barqarorlikni
oldindan ko‘ra oladi va muammolarga faol javob bera oladi.
Ikkinchidan, stress-test natijalariga asoslangan strategik rejalashtirish
bankni potentsial noxush sharoitlarga tayyor holatda ushlab turishga xizmat
qiladi. Stress-test – bu bank faoliyatiga ta’sir qilishi mumkin bo‘lgan noan’anaviy
holatlar (makroiqtisodiy inqirozlar, foiz stavkalari o‘zgarishi, valyuta
kurslarining keskin tebranishi va boshqalar) ni sun’iy simulyatsiya qilish
vositasidir. Bu orqali kapitalga tushadigan bosimlar baholanadi va og‘ir
vaziyatlarda qanday choralar ko‘rilishini belgilovchi ssenariylar ishlab chiqiladi.
Strategik rejalashtirish ana shu test natijalariga asoslanishi, bankga
ogohlantiruvchi xulosa chiqarish imkonini beradi.
Uchinchidan, kapital tarkibini diversifikatsiyalash va xalqaro moliyaviy
instrumentlardan foydalanish masalasi ayni vaqtda O‘zbekiston bank sektorida
dolzarb bo‘lib turibdi. Ko‘plab banklar kapitalni faqat ustav fondi va
reinvestitsiyalangan foyda evaziga shakllantirib kelmoqda. Holbuki, rivojlangan
mamlakatlarda kapital tuzilmasiga bank obligatsiyalari, IPO orqali jalb qilingan
mablag‘lar, subordinatsiyalashgan kreditlar kabi vositalar keng qo‘llaniladi.
THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
174
Diversifikatsiyalash orqali nafaqat kapital hajmi, balki uning sifati ham oshadi,
moliyalashtirish manbalarining barqarorligi kuchayadi.
To‘rtinchidan, raqamli xavflar uchun alohida kapital zaxiralarini
shakllantirish bugungi texnologik inqilob davrida banklar uchun yangi zaruratga
aylanmoqda. Raqamli bank xizmatlari kengaygani sari, banklar kiberxavflar,
texnologik xatoliklar va axborot tizimlariga bo‘lgan hujumlarga nisbatan juda
zaif holatda qolmoqda. Xalqaro bank amaliyotida bunday xavflarga qarshi
maxsus “cyber risk buffer capital” ajratish tajribasi shakllangan. Bu yondashuv
O‘zbekiston banklari uchun ham muhim va kechiktirib bo‘lmaydigan masaladir.
Alohida kapital zaxirasi kutilmagan texnologik muammolarni tezda yengib
o‘tishga yordam beradi.
Beshinchidan, kapital boshqaruvi va risk menejmenti o‘rtasidagi
integratsiyani kuchaytirish orqali bank o‘zining moliyaviy siyosatini yanada
tizimli, aniq va xavfsiz shaklda yurita oladi. Afsuski, amaliyotda ko‘plab banklar
bu ikki tizimni alohida bo‘limlar sifatida ajratib, ular orasida sinergiyani yarata
olmayapti. Aslida esa kapital qarorlarini qabul qilish jarayoni har doim risklar
tahliliga asoslangan bo‘lishi kerak. Ya’ni risk menejment kapital boshqaruv
uchun asosiy axborot bazasi bo‘lib xizmat qilishi, kapital siyosati esa aynan risk
darajalariga muvofiq shakllanishi lozim. Bunday integratsiya kapitalni samarali,
yetarli va raqobatbardosh holatda ushlab turadi.
Bank kapitalini samarali boshqarish — bu faqat raqamlar ustidan nazorat
emas, balki kompleks strategik qarorlar tizimidir. Unga yondashuv ham
integratsiyalashgan, riskga asoslangan va moslashuvchan bo‘lishi lozim.
Yuqoridagi besh asosiy yondashuv O‘zbekiston bank tizimi uchun nafaqat amaliy
yo‘nalish, balki barqaror rivojlanishning poydevoridir. Shu orqali banklar
moliyaviy inqirozlarga nisbatan bardoshli, global raqobatga tayyor va
zamonaviy talablar darajasida faoliyat yurituvchi subyektlarga aylanishi
mumkin.
Ushbu yondashuvlar O‘zbekiston banklarining raqobatbardoshligini
oshirish, xalqaro moliyaviy bozorlarga chiqish imkoniyatlarini kengaytirish va
moliyaviy barqarorlikni mustahkamlashda muhim rol o‘ynaydi.
Xulosa
Bank kapitalini boshqarish tizimi zamonaviy moliyaviy menejmentning eng
muhim yo‘nalishlaridan biri bo‘lib, banklarning barqarorligi, raqobatbardoshligi
va ishonchliligining bevosita kafolatidir. Tadqiqot natijalari shuni
ko‘rsatmoqdaki, O‘zbekiston bank tizimi kapitalni shakllantirish va boshqarish
bo‘yicha qator ijobiy natijalarga erishgan bo‘lsa-da, tizimni to‘liq modernizatsiya
THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
175
qilish va xalqaro standartlarga moslashtirish yo‘lida hal qilinmagan muammolar
saqlanib qolmoqda.
Xususan, ayrim banklarda yadro kapitalining yetarliligi past darajada bo‘lib,
kapital tarkibi yetarlicha diversifikatsiyalashmagan. Bu esa banklarni turli
makroiqtisodiy xatarlar va moliyaviy inqirozlarga qarshi zaif qiladi. Shuningdek,
ICAAP tizimining to‘liq joriy etilmaganligi, stress-testlar asosida qaror qabul
qilish madaniyatining sustligi va raqamli xavflarga qarshi yetarli kapital
buferlarining yo‘qligi tizimda mavjud bo‘lgan muhim kamchiliklardandir.
Shu bois, bank kapitalini boshqarish tizimini takomillashtirishda quyidagi
ustuvor yo‘nalishlarga e’tibor qaratish zarur:
– Kapital tarkibini diversifikatsiyalash va xalqaro moliyaviy vositalarni keng
qo‘llash;
– ICAAP va stress-test tizimlarini joriy etish orqali riskga asoslangan
boshqaruvni kuchaytirish;
– Innovatsion vositalar orqali kapital jalb qilish, jumladan, obligatsiyalar,
IPO va xorijiy investorlar bilan ishlash mexanizmlarini yo‘lga qo‘yish;
– Raqamli xavflar uchun alohida kapital zaxiralarini shakllantirish;
– Strategik rejalashtirish va kapital siyosatini risklar bilan integratsiyalash.
Umuman olganda, kapitalni samarali boshqarish — bu faqat moliyaviy
ko‘rsatkichlarga emas, balki institutsional yondashuvga asoslangan, xalqaro
standartlar bilan uyg‘unlashtirilgan va bankni har tomonlama xavfsiz faoliyat
yuritishga tayyorlovchi strategik tizimdir. Ushbu tizimning takomillashuvi orqali
O‘zbekiston bank sektori ichki va tashqi xatarlar qarshisida barqaror turadigan,
ishonchli va raqobatbardosh moliyaviy institutlarga aylanishi mumkin.
Foydalanilgan adabiyotlar
1.Basel Committee on Banking Supervision (2019). Basel III: Finalising post-
crisis reforms. Bank for International Settlements.
2.Mishkin, F.S. (2021). The Economics of Money, Banking and Financial Markets.
12th ed. Pearson Education.
3.Saunders, A. and Cornett, M.M. (2020). Financial Institutions Management: A
Risk Management Approach. 10th ed. McGraw-Hill Education.
4.O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki (2024). Tijorat banklarining
moliyaviy barqarorligini ta’minlash bo‘yicha hisobot. Toshkent.
5.IMF (2022). Uzbekistan: Financial System Stability Assessment. International
Monetary Fund.
6.Karimov, N. (2023). “Kapital yetarliligi va bank risklari”. Moliyaviy Tahlil
jurnali, №3, 45-52.
THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
176
7.Bholat, D. et al. (2015). Capital regulation and risk-based supervision. Bank of
England.
8.O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ-60-sonli qarori (2022). Bank-
moliya sohasini rivojlantirish strategiyasi 2022–2026-yillar.
9.World Bank (2023). Uzbekistan Financial Sector Review. Washington, DC:
World Bank.
10.Abdullayev, I. (2024). “Bank kapitali tarkibini diversifikatsiyalash
mexanizmlari”. Iqtisodiyot va Moliyaviy Tadqiqotlar, №2, 70-77.
11.OECD (2021). Banking regulation and capital adequacy frameworks. Paris:
OECD Publishing.
12.Central Bank of Uzbekistan (2023). Annual Banking Sector Report. Tashkent.
13.Ergashev, A. (2022). “Banklarda stress-test tizimini joriy etishning
dolzarbligi”. Bank Ishlari, №4, 33–39.
