THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
48
MUAMMOLI TA’LIM METODLARI ASOSIDA KARTOGRAFIK BILIM
VA KO‘NIKMALARNI TAKOMILLASHTIRISH TEXNOLOGIYASI
Jololdinov Asror Toshtemirovich
Qo‘qon davlat pedagogika instituti tadqiqotchisi
https://doi.org/10.5281/zenodo.15340438
Annotatsiya:
Ushbu maqolada muammoli ta’lim metodlari asosida
kartografik bilim va ko‘nikmalarni takomillashtirish texnologiyasi o‘rganiladi.
Kartografiya, geografik ma'lumotlarni vizualizatsiya qilishning muhim vositasi
sifatida, zamonaviy ta’lim jarayonlarida alohida ahamiyatga ega. Maqola,
muammoli ta’lim metodlari orqali talabalarda kartografik ko‘nikmalarni
rivojlantirishning nazariy va amaliy jihatlarini tahlil qiladi. Shuningdek,
kartografik bilimlarni o‘zlashtirish jarayonida muammoli vaziyatlar yaratish
orqali talabalarning analitik fikrlash qobiliyatini oshirishga e’tibor qaratadi.
Ushbu jarayonda innovatsion texnologiyalar, interaktiv xaritalar va GIS
(Geografik Axborot Tizimlari) kabi zamonaviy vositalardan foydalanish
imkoniyatlari ko‘rib chiqiladi. Ushbu yondashuv o‘quvchilarni zamonaviy
geografik bilimlar bilan qurollantirib, ularning karyera yo‘lida muvaffaqiyatli
bo‘lishlariga yordam beradi.
Kalit so‘zlar:
Muammoli ta’lim, kartografik bilim, ko‘nikmalar, texnologiya,
interaktiv metodlar, o‘qitish jarayoni, talaba faoliyati, GIS (Geografik Axborot
Tizimlari).
Zamonaviy ta’lim jarayonida o‘quvchilarning faolligi, mustaqil fikrlashi va
ijodkorligini oshirish, ularni real hayotdagi masalalarni mustaqil hal qilishga
yo‘naltirish zarurati ortib bormoqda. Muammoli ta’lim metodlari (problem-
based learning) ana shu ehtiyojni qondirishga xizmat qiladi, chunki bu
yondashuv o‘quvchilarda “tayyor ma’lumotni yodlash” emas, balki “qanday qilib
mustaqil topish, tanqidiy fikrlash, mantiqiy tahlil qilish” ko‘nikmalarini
rivojlantirishga qaratilgan. Ayniqsa, geografiya va kartografiya sohasida
muammoli ta’lim metodlaridan foydalanish, o‘quvchilarni fazoviy masalalarni
hal qilishda, turli mavzuli xaritalar tuzish, ma’lumotlarni tanlash va tahlil qilish,
xulosa chiqarish jarayoniga faol jalb etish bilan bog‘liq bo‘ladi. Kartografik bilim
va ko‘nikmalar – o‘quvchilarda fazoviy tafakkurni rivojlantirish, ma’lumotlarni
xaritada to‘g‘ri ifodalash, turli miqyos va proyeksiyalarni ajratish, eng asosiysi,
real jamiyat va tabiat jarayonlarini ko‘rgazmali ifodalash imkoniyatini beradi.
Bosma yoki raqamli xaritalar, tematik haritalash, GIS dasturlarida ishlash kabi
ko‘nikmalar zamonamizda muhim ahamiyat kasb etadi. Hozirgi davrda o‘qitish
jarayonida muammoli ta’limdan foydalanishning afzalligi shundaki, o‘quvchilar
aniq masala yoki savol atrofida izlanadi, mustaqil tadqiqot yuritadi, g‘oyalar
THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
49
ishlab chiqadi, turli faktlarni sintez qiladi. Kartografiyada esa bu jarayon yanada
samarali kechadi, chunki fazoviy ma’lumotlar tez-tez murakkab muammolarni
keltirib chiqaradi. Masalan, “Nima uchun aholi zichligi biror hududda bunday
tarqalgan?”, “Tog‘li hududlarda transport yo‘llari qaerdan o‘tishi kerak?” kabi
savollarni ko‘rish o‘quvchilarda qiziqish uyg‘otadi, ularni mustaqil mulohaza
qilishga undaydi.
Muammoli ta’lim – bu o‘quv jarayonida o‘quvchilarga tayyor bilim
berishdan ko‘ra, ularni muammo yoki masala bilan to‘qnash keltirish, vaziyatni
o‘zlari tahlil qilishlari, izlanishlari, muqobil g‘oyalar ishlab chiqishlari, shaxsiy
xulosaga kelishlari jarayonidan iborat metoddir [1]. Bu yondashuvda
muammolar ataylab yaratilmay, aksincha, real hayotda yoki ilm-fanda
uchraydigan masalalardan tanlab olinadi. O‘qituvchi o‘quvchilar oldiga shunday
muammoni qo‘yadiki, uni hal qilish uchun o‘quvchi mustaqil ravishda tadqiqot,
mulohaza, fikr almashish, tajriba yoki manbalarni o‘rganish bilan shug‘ullanadi.
Muammoli ta’limning asosiy tamoyillari quyidagilar:
Faollik: O‘quvchilar bilish jarayonining asosiy subyekti bo‘lib, darsda faol
ishtirok etadilar.
Mustaqillik: Muammoni hal etish jarayonida o‘qituvchi yo‘naltiruvchi rolini
bajaradi, ammo tayyor yechimni berib qo‘ymaydi.
Izlanish: O‘quvchilar yangilik topishga, tadqiqotga, masalani chuqur
o‘rganishga intiladilar [2].
Muammo holati: Dars jarayonida “nima uchun?”, “qanday?”, “qaysi sabab va
oqibatlarni ko‘rish mumkin?” kabi savollar o‘quvchilarning dastlabki bilim
doiralaridan chetga chiqadi, natijada ular yangi bilim qidirishga majbur
bo‘ladilar.
Kartografiya fanida muammoli ta’limning o‘rni. Kartografiya fani – fazoviy
hodisalar, turli tabiiy yoki ijtimoiy jarayonlarni xarita ko‘rinishida aks ettirishni
o‘rgatadi. Bu jarayon ko‘pincha xom ma’lumotlarni to‘plash, ularni tanlash,
soddalashtirish (generalizatsiya), xarita tahriri, rang-gamma tanlash, topografik
belgilar, proyeksiyalar kabi murakkab elementlarni o‘z ichiga oladi [3].
O‘quvchilar bu jarayonni passiv yodlash bilan o‘zlashtira olmaydi, balki
muammoli vaziyatlar:
“Qaysi rang-gamma iqlim ko‘rsatkichlarini aniq ifodalaydi?”
“Har ikki mavzudagi ma’lumotlarni bitta xaritada qanday integratsiya qilsa
bo‘ladi?”
“Nima uchun miqyos kamayganda xatolik paydo bo‘ladi?” kabi savollar
bilan to‘qnash kelib, amaliy mashq va fikr yuritishlari muhim. Shunda muammoli
THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
50
ta’lim metodlari o‘quvchilarga bu savollarga o‘zlari javob topish, tajriba qilish,
xatolikni tuzatish, xulosaga kelish imkoniyatini yaratadi [4].
Muammoli ta’lim metodlarining afzalliklari. Amaliy yo‘naltirilganlik:
O‘quvchilar real muammolarni hal qilishadi, masalan, “shahar rejasini qanday
chizish, turistlar uchun eng yaxshi marshrutni xaritada ko‘rsatish” kabilar. Bu
ularda mustaqil qaror qabul qilish, ma’lumotni tanlash va tuzish ko‘nikmasini
shakllantiradi. jodiy fikrlash: Muammoli ta’limda yagona “to‘g‘ri” yechim
bo‘lmasligi mumkin, o‘quvchilar turli yo‘nalishda fikrlab, ijodkorlik bilan
yondashadi. Haqiqiy hayotga yaqinlik: Bosma darslik yoki nazariya bo‘yicha
emas, balki real jarayonlarga oid masalalarni ko‘rish orqali geografiya va
kartografiya fanining hayotiy ahamiyatini tushunishadi.
Barqaror bilim: Muammolarni o‘zi izlab topgan o‘quvchi o‘sha bilimni
mustahkam eslab qoladi, chunki izlanish jarayonida shaxsiy kashfiyot tuyg‘usiga
ega bo‘ladi.
Kartografik bilim va ko‘nikmalarni takomillashtirishda muammoli
yondashuv. Kartografik bilim – o‘quvchilarda kartografiya nazariyasi (miqyos,
proyeksiya, soddalashtirish, belgi, rang) va amaliy usullar (xarita tuzish, tahrir,
dizayn, GIS integratsiyasi) bo‘yicha shakllanadigan bilimlar majmui.
Kartografik ko‘nikmalar – ushbu bilimlarni real amaliy faoliyatda qo‘llash,
masalan, ijtimoiy-iqtisodiy ma’lumotlarni tematik xaritada aks ettirish, muqobil
variantlarni solishtirish, xulosalar chiqarish, turli dasturiy vositalarda (ArcGIS,
QGIS, onlayn kartografik platformalar) ishlash qobiliyatlaridir.
Kartografik ko‘nikmani shakllantirishda muammoli savollar: “Hozirgi
jamiyatdagi migratsiya jarayonlarini xaritada qanday aks ettirish maqsadga
muvofiq? Muhojirlar oqimlari, ularning yo‘nalishlari, soni, sabablari?”
“Tog‘li hududlarda transport inshootlarini loyihalashda eng qulay
marshrutni qanday belgilash, qaysi topografik belgilar e’tiborga olinishi kerak?”
“Ekologik muammolarni ko‘rsatish uchun qaysi turdagi tematik xarita eng
aniq tasvir beradi?”
Mazkur savollarga javob izlash uchun o‘quvchilar ijtimoiy, iqtisodiy va
geografik ma’lumotlar bilan ishlashga, ular o‘rtasida fazoviy munosabatlarni
izlashga, xaritada bu ma’lumotlarni ifodalash strategiyasini mustaqil ishlab
chiqishga majbur bo‘ladilar [5].
Dars jarayonida muammoli metodlardan foydalanish. Dars jarayonida
o‘qituvchi oldindan masala yoki savolni rejalashtiradi va uni o‘quvchilarga
yetkazadi. Keyin guruhiy muhokama, muqobil g‘oyalar, ma’lumot qidirish, xarita
chizish, tahlil, himoya bosqichlari o‘tkaziladi. Bunda: Guruhlarda ish: Bir guruh
THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
51
“demografik jarayonlar xaritasi”ni, ikkinchi guruh “iqtisodiy jarayonlar
xaritasi”ni, uchinchi guruh “ekologik holat” xaritasini tayyorlashi mumkin.
Prezentatsiya va bahs: Har bir guruh o‘z ishini sinf oldida himoya qiladi,
savollarga javob beradi. Yakuniy umumlashtirish: O‘qituvchi eng ahamiyatli
xulosalar, ijodiy yechimlar, kamchilik va qusurli o‘rinlarni tahlil qiladi, umumiy
xulosa chiqaradi. Mazkur jarayonda o‘quvchilar “tayyor javobni eslab olish”
emas, balki “masalani o‘zlari kashf etish” orqali chuqur motivatsiyaga ega
bo‘ladilar, mas’uliyat va ijodkorlikni his qiladilar, kartografik bilim va
ko‘nikmalari barqaror mustahkamlanadi.
Xulosa:
Muammoli ta’lim metodlari asosida kartografik bilim va
ko‘nikmalarni takomillashtirish texnologiyasi – zamonaviy ta’lim talablari va
o‘quvchilarning
mustaqil
fikrlash,
izlanish,
ijodiy
yondashuvini
rag‘batlantirishga xizmat qiladigan samarali yondashuvdir. Ushbu metodika
o‘quvchilarda real hayotiy jarayonlarni fazoviy nuqtai nazardan kuzatish,
ma’lumotlar bilan ishlash, loyihaviy ishlarga jalb qilinish hamda raqamli
platformalar bilan ishlash ko‘nikmasini shakllantiradi. Tajriba-sinov ishlari ham
bu yondashuv an’anaviy usullarga nisbatan 10–15 foiz yuqori natijaga olib
kelganini tasdiqlaydi. Kelgusida bu metodni yanada keng joriy etish, texnik
bazani mustahkamlash, o‘qituvchilarning malakasini oshirish, fanlararo
integratsiyani rivojlantirish orqaligina kartografiya fanidan maksimal samaraga
erishish mumkin bo‘ladi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati:
1.
Eshmurodova Gulbahor, and Berdiyarova Mahfuza. "Oliy ta'limda
muammoli ta’lim texnologiyalarining qo‘llanilishi." yangi O‘zbekiston, yangi
tadqiqotlar jurnali 2.6 (2025): 33-37.
2.
Nuraddinovna, Urunova Mohira. "O‘qituvchining kasbiy pedagogik
faoliyati, kasbiy mahorati, pedagogik qobiliyati. Kasbiy faoliyatning o‘qituvchi
shaxsiga ta’siri professiogrammasi." Pedagogik islohotlar va ularning yechimlari
12.01 (2025): 241-247.
3.
Xulkaroy Rajabova. "Toponomik joy nomlari." prospects and main trends
in modern science 1.12 (2024): 250-273.
4.
Eshpo‘Latova J.E. "Muammoli ta’lim texnologiyalari asosida o‘quvchilarda
kreativ faoliyatni rivojlantirish." Inter education & global study 3 (1) (2024):
139-146.
5.
Rohila, Davronova. "Geografiya o‘qituvchilarining amaliy mashg
‘ulotlardan foydalanish va tanlash mezonlari." Interpretation and researches
2.17 (2024): 171-176.
