THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
10
OROL BO’YI AHOLISI SALOMATLIGIGA IQLIM O’ZGARISHINING
NING TA’SIRINI O‘RGANISH
Бабаханова Д.Б.
Alfraganus universiteti
Farmatsevtika va kimyo kafedrasi dotsenti v.b. PhD
Е-mail: d.babaxanova@afu.uz, tel:+998977287931
Orcid: https://orcid.org/0009-0006-1989-0658
https://doi.org/10.5281/zenodo.15110817
Maqola Orolbo‘yi aholisi sog‘lig‘iga iqlimning ta’siri haqidagi ma’lumotlarni
tahlil qilishga bag‘ishlangan. Unda inson organizmining o‘sishi va taraqqiy
etishiga, turli kasalliklarning kelib chiqishi va tarqalish hududiga, shuningdek,
kasallikning kechishi hamda oqibatlariga ta’sir ko‘rsatuvchi eng muhim tabiiy
omillardan biri – iqlim ekani ta’kidlangan.
Kalit so‘zlar:
iqlim sharoiti, Orolbo‘yi mintaqasi, Orol dengizi havzasi,
aholining sog‘ligi, havo ifloslanishi.
Статья посвящена анализу сведений о воздействии погодных условий
на состояние здоровья жителей Приаралья. В ней рассмотрен один из
наиболее значимых природных факторов, влияющих на рост и
формирование человеческого организма, на появление и распространение
различных недугов, а также на их протекание и последствия – это
погодные условия.
Ключевые слова:
погодные условия, регион Приаралья, акватория
Аральского моря, самочувствие населения, загрязнение воздуха.
Har yili iqlim o‘zgarishi aholi sog‘lig‘iga jiddiy salbiy ta’sir ko‘rsatadigan
tobora sezilarli noqulay ekologik omilga aylanib bormoqda. Bu butun dunyo
bo‘ylab ushbu masala bo‘yicha ilmiy maqolalar sonining sezilarli darajada ortib
borayotganidan dalolat beradi [1].
Hozirgi vaqtda jahon olimlari va xalqaro ilmiy doiralar zimmasiga ulkan
mas’uliyat yuklangan, chunki kelajakda iqlim o‘zgarishi yo‘nalishini hamda
ushbu o‘zgarishlarning asosiy natijalarini to‘g‘ri baholash insoniyatni ko‘plab
ofatlardan himoya qiladi, yetarli ilmiy dalillarsiz qimmatbaho choralarni qo‘llash
esa katta iqtisodiy yo‘qotishlarga sabab bo‘lishi mumkin. Dunyo bo‘ylab misli
ko‘rilmagan iqlimiy o‘zgarishlar milliardlab insonlarning hayotiga ta’sir
ko‘rsatishi mumkin. Ushbu o‘zgarishlar inson faoliyatining deyarli barcha
jabhalariga ta’sir etib, jahon hamjamiyatida jiddiy xavotir uyg‘otmoqda [2,3].
Hozirgi bosqichda insonning yashash muhitida inqiroz holati kuzatilmoqda.
Bu muammo ustuvor ahamiyat kasb etmaydigan davlatning o‘zi yo‘q. Tabiiy
muhit barqarorligini yaxshilash va insonlarni uning salbiy omillarining zararli
THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
11
ta’siridan himoya qilish bo‘yicha keskin chora-tadbirlar ko‘rishni talab qiladigan
masalalar tobora dolzarb bo‘lib bormoqda [4].
Aholi sog‘lig‘ini himoya qilish va mustahkamlash davlatning barqaror
ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotiga yo‘naltirilgan ustuvor davlat vazifalaridan
biridir. "O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi" ga muvofiq, mamlakatning
har bir fuqarosi tibbiy himoya huquqiga ega. Shu munosabat bilan davlat tabiiy
muhit va ishlab chiqarish sharoitlarini muhofaza qilishni, zarur qulay ijtimoiy-
iqtisodiy turmush sharoitlarini hamda aholining farovonligini ta’minlashni o‘z
oldiga maqsad qilib qo‘yadi [5,6].
Zamonaviy jamiyatning taraqqiyoti ayrim hollarda atrof-muhitning
ortiqcha kimyoviy, biologik va fizik ta’sirga uchrashiga sabab bo‘ldi. Natijada,
tabiiy muhit inson faoliyati natijasida sodir bo‘layotgan o‘zgarishlarni to‘liq
nazorat qila olmaydi. Xususan, bugungi kunda atmosferadagi havo, tuproq,
quruqlik va okean suvlariga 100 mingdan ortiq turli xil kimyoviy elementlar
tushmoqda. Bu inson salomatligiga nafaqat bevosita salbiy ta’sir ko‘rsatadi, balki
tabiiy ekotizimning o‘zgarishi orqali bilvosita ham zarar yetkazadi [7].
Qator tadqiqotchilarning fikricha, inson organizmining o‘sishi va
rivojlanishiga, turli kasalliklarning kelib chiqishi va tarqalishiga, shuningdek,
kasallikning kechishi va oqibatlariga ta’sir qiluvchi asosiy tabiiy omillardan biri
iqlim hisoblanadi. I.I. Krupnikning ta’kidlashicha, issiq ob-havo sharoitida
morfologik o‘zgarishlar, avvalo, haroratdan emas, balki namlik darajasining
o‘zgaruvchanligi bilan bog‘liqdir. Bunday sharoitda iqlimiy qonuniyatlar
to‘g‘ridan-to‘g‘ri amal qilmaydi [8].
Ma’lumki, inson sog‘lig‘ini shakllantirishda tashqi muhit va tabiiy-iqlim
omillari 17-20%, turmush tarzi 48-53%, irsiy omillar 18-22%, tibbiy xizmat esa
8-10% ulushga ega. Ekotizimni muhofaza qilish va ekologik barqarorlikni
ta’minlash masalalari dolzarb muammolardan biri bo‘lib, uning to‘g‘ri va o‘z
vaqtida hal etilishi nafaqat hozirgi, balki kelgusi avlodlarning sog‘lom hayoti va
farovonligi bilan bevosita bog‘liqdir.
Aholining sog‘lig‘i atrof-muhitning jamiyatga ta’sirini aks ettiruvchi
ajralmas ko‘rsatkich hisoblanadi. Aholining sog‘lig‘ini tahlil qilish jarayonida
atrof-muhitning ijobiy va salbiy ta’sir omillari aniqlanib, salbiy ta’sirlarni
kamaytirish yoki bartaraf etish yo‘llari tavsiya etiladi hamda inson salomatligini
mustahkamlashda foydali omillardan unumli foydalanish bo‘yicha tavsiyalar
berilishi mumkin. Aholining jismoniy holatini o‘rganish, shuningdek, ekologik
muhitni himoya qilish va yaxshilash masalalarini hal etish, oldini olish va
sog‘lomlashtirish chora-tadbirlarini amalga oshirish tartibi hamda ularning
THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
12
samaradorligini baholash uchun zarur bo‘lgan moddiy xarajatlarni aniq
belgilash imkonini beradi [9].
Hozirgi vaqtda Orolbo‘yi hududidagi og‘ir ekologik sharoit aholi sog‘lig‘iga
bevosita xavf tug‘dirmoqda [10]. Statistik ko‘rsatkichlarga ko‘ra, Qizilo‘rda
hududida atmosferadagi chang miqdorining ortiqligidan tashqari, havo
ifloslanishi aholi salomatligiga sezilarli xavf solmaydi.
Atmosferadan yog‘inlar orqali Orolbo‘yi bo‘ylab yog‘ingarchilik - tuproq -
oziq-ovqat mahsulotlari - inson organizmi zanjiri bo‘yicha HCO
3
va misning
haddan tashqari ko‘payishi natijasida aholining sog‘lig‘iga salbiy ta’sir
ko‘rsatmoqda. Ekotoksikantlar ta’siri va atrof-muhit ifloslanishi o‘rtasidagi
bog‘liqlik jadvaliga muvofiq, misning ruxsat etilgan eng yuqori
konsentratsiyasidan ortiq bo‘lishi kamqonlik rivojlanishiga sabab bo‘ladi.
Orolbo‘yi mintaqasida deyarli barcha homilador ayollarda temir tanqisligi
anemiyasi kuzatiladi [11].
Orolbo‘yi hududida yashovchi aholining jismoniy holatini belgilovchi asosiy
ekologik omillar quyidagilardan iborat: qurg‘oqchil va keskin kontinental iqlim,
ichimlik suvidagi minerallarning ortiqcha miqdori, suv resurslarining ifloslanishi
va yetishmovchiligi hamda hududlarning cho‘llanishi. Dengizning chegaralari
keskin qisqarishi, sobiq dengiz tubidan ko‘tarilayotgan chang va tuz bo‘ronlari
natijasida yuzaga kelgan tabiiy va texnogen omillar ta’sirida Orolbo‘yi hududida
ekologik holat yomonlashib bormoqda. Bunday omillar salbiy ekologik ta’sirga
bog‘liq kasalliklar (nafas yo‘llari kasalliklari, onkologik xastaliklar, allergik
reaksiyalar va mintaqada keng tarqalgan boshqa ijtimoiy ahamiyatga ega
kasalliklar) tashxisini qo‘yish va davolashga bo‘lgan ehtiyojning ortishiga sabab
bo‘lmoqda [12].
Orolbo‘yi mintaqasida tug‘ilish ko‘rsatkichining pasayishi, o‘lim
darajasining yuqoriligi, aholi sog‘lig‘ining past darajasi, salbiy ekologik sharoit
va muhim ijtimoiy kasalliklar o‘rtacha umr ko‘rish davomiyligining qisqarishiga
olib kelmoqda. Ushbu ko‘rsatkich 2008 yilda 62,1 yoshni tashkil etgan). Eng
jiddiy muammolar orasida qon aylanish tizimi kasalliklari, xavfli o‘smalar, sil,
OIV/OITS va turli jarohatlar mavjud [13].
Orol fojiasi Markaziy Osiyo davlatlari bevosita yoki bilvosita bog‘liq bo‘lgan
ekologik muammolarning eng yorqin namunalaridan biridir va u jiddiy ijtimoiy-
iqtisodiy oqibatlarga olib kelmoqda. Orol dengizining qurishi natijasida yuzaga
kelgan inqirozli holat mintaqaning sug‘orma dehqonchilikka asoslangan agrar
rivojlanishi va sug‘orish uchun ortiqcha suv sarfi natijasida kelib chiqqan [14].
THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
13
Orol dengizi muammosi 20-asrning 60-yillaridan boshlab mintaqaning
transchegaraviy daryolari – Sirdaryo va Amudaryoning nazoratsiz boshqarilishi,
aholining jadal ko‘payishi, urbanizatsiyaning ortishi hamda yerlarning keng
miqyosda o‘zlashtirilishi natijasida yuzaga kelgan. O‘tmishda Orol havzasidagi
suv oqimlarida ekologik oqibatlar hisobga olinmasdan yirik gidrotexnik va
meliorativ inshootlar qurilishi (50 dan ortiq suv omborlari barpo etilgan) Orol
dengizining qurishiga sharoit yaratdi [15].
Suv resurslarining ifloslanishi va minerallashuvining ortishi, shuningdek,
qurigan dengiz tubidan katta miqdorda tuz va changning havoga ko‘tarilishi
natijasida Orolbo‘yi hududida anemiya, buyrak kasalliklari, qon tizimi, ovqat
hazm qilish organlari, nafas yo‘llari va yurak-qon tomir kasalliklari kabi turli
somatik kasalliklar soni oshib bormoqda. Havoga ko‘tarilgan tuz tonnalab
qishloq xo‘jaligida ishlatiladigan kimyoviy moddalar – pestitsidlar va
o‘g‘itlarning qoldiqlarini o‘zida saqlaydi va tashib yuradi [16].
20-asrning 90-yillaridan boshlab Markaziy Osiyo mamlakatlari ushbu
ekologik falokat oqibatlarini bartaraf etish uchun barcha choralarni ko‘rib
kelmoqda [17]. Orolbo‘yi hududidagi eng jiddiy muammolardan biri cho‘llanish
jarayonidir.
Bu tabiiy tizimlarning yemirilishida, aholining turmush sharoitining
yomonlashishida hamda mahalliy aholi orasida turli kasalliklarning ko‘payishida
namoyon bo‘ladi [18].
Atrof-muhitning ifloslanishi aholining turli qatlamlariga, ayniqsa bolalar va
qariyalar salomatligiga salbiy ta’sir ko‘rsatishi MDH davlatlari va O‘rta
Osiyoning yetakchi mutaxassislari tomonidan o‘tkazilgan ilmiy tadqiqotlar bilan
isbotlangan [19].
Shu sababli ekologik omillarning inson salomatligiga ta’sirini tahlil qilish
dolzarb ilmiy, nazariy va amaliy ahamiyat kasb etadi [20].
Ko‘p omilli atrof-muhit ta’siri sharoitida ayrim masalalarni hal etish
tajribasi shuni ko‘rsatadiki, sabab-oqibat aloqalarini aniqlash uchun, odatda,
salomatlikning yo‘qotilishi faqat antropogen yuklamalar darajasi yoki
urbanizatsiyalashgan hududlarda "ijtimoiy-iqtisodiy omillar – aholi sog‘ligi"
tizimi orqali baholanadi [21].
Shu nuqtai nazardan, tabiatni muhofaza qilish, ekologik xavfli antropogen
ta’sirlarning oldini olish va inson sog‘lig‘ini asrash zamonaviy tibbiyot va
biologiya sohasidagi dolzarb masalalardan biri bo‘lib qolmoqda [22].
2006-yil 26-sentabrdagi 915-sonli hujjatda mintaqada kamqonlik, sil,
siydik-tanosil tizimi kasalliklari, gipertonik xastaliklar, homiladorlik va tug‘ruq
THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
14
jarayoni bilan bog‘liq patologiyalar, shuningdek, endokrin, asab, ovqat hazm
qilish hamda siydik ajratish tizimi kasalliklarining ortib borishi qayd etilgan
[23].
Orolbo‘yi hududida homilador ayollarning yarmidan ortig‘i ekstragenital
kasalliklardan aziyat chekadi, shuningdek, abort holatlari ko‘p uchraydi.
Tadqiqotlar natijasida Orolbo‘yi ekologik omillarining somatik va ginekologik
kasalliklar ko‘rsatkichlariga, homila rivojlanishi va tarkibiga salbiy ta’sir
ko‘rsatayotgani aniqlandi. Bunday salbiy omillar natijasida ayollarning umumiy
salomatlik darajasi pasaygan bo‘lib, bu esa bevosita ularning farzandlarining
jismoniy holatiga ham ta’sir ko‘rsatmoqda. Masalan, Orolbo‘yi hududida
chaqaloqlar o‘limi respublika bo‘yicha o‘rtacha ko‘rsatkichdan 2,5 baravar
yuqori bo‘lib, Aqto‘be viloyatining Chalqar tumanida har 1000 tug‘ilishga 28,7,
Orol va Qozali tumanlarida esa mos ravishda 35,7 va 29,7 holat to‘g‘ri keladi
[24,25].
Orolbo‘yi mintaqasining ekologik jihatdan noqulay hududlarida olib
borilgan ilmiy izlanishlar natijalariga ko‘ra, qizlarning balog‘atga yetish davri
sezilarli darajada sekinlashayotgani aniqlangan. Qizilo‘rda viloyatining Orol,
Kazalin va Janaqo‘rg‘on (nazorat) tumanlarida 3–6 yoshli bolalarning jismoniy
rivojlanishini o‘rganish natijalari shuni ko‘rsatdiki, eksperimental hududlardagi
ayrim yosh guruhlarida o‘g‘il-qizlarning bo‘yi, vazni va ko‘krak qafasi aylanasi
nazorat hududi va Olmaotadagi tengdoshlari bilan solishtirganda ancha past
ko‘rsatkichlarga ega [26]. Orolbo‘yi hududida umumiy va bolalar kasallanish
ko‘rsatkichi eng yuqori darajada qolmoqda, aholining o‘rtacha umr davomiyligi
esa qisqarmoqda. Turli xil anomaliyalar yuqori darajada qayd etilgan, jumladan,
yangi tug‘ilgan chaqaloqlarda tug‘ma nuqsonlar, chaqaloqlar o‘limi va
bepushtlik. Ekologik omillarning ta’siriga eng sezgir guruhlar bolalar va
o‘smirlardir [27].
So‘nggi yillarda Orolbo‘yi hududlarida og‘ir metallarning, ayniqsa,
qo‘rg‘oshinning inson organizmiga ta’siri bo‘yicha tadqiqotlarga katta e’tibor
qaratilmoqda [28]. Qo‘rg‘oshin tashqi muhitga asosan qo‘rg‘oshinli yoqilg‘idan
foydalanadigan transport vositalarining chiqindi gazlari, ishlab chiqarish
korxonalari chiqindilari, drenaj suvlari va Orol dengizining qurigan tubidan
ko‘tarilayotgan chang orqali kirib boradi [29].
So‘nggi yillarda aholining umumiy kasallanish ko‘rsatkichi deyarli 3
barobar oshgan. Tug‘ma patologiyalar, o‘sma kasalliklari, nafas olish va ovqat
hazm qilish organlari xastaliklari nisbatan bir xil darajada saqlanib qolayotgan
bo‘lsa, qon hosil qiluvchi organlar va endokrin tizim kasalliklari ikki martadan
THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
15
ko‘proq ko‘paygan [30]. Tadqiqot natijalari Orolbo‘yi hududida ekologik
omillarning somatik va ginekologik kasalliklar chastotasiga, shuningdek,
homiladorlikning kelib chiqish sabablari va kechishiga salbiy ta’sir
ko‘rsatayotganini tasdiqlaydi [31]. Ekotizim buzilishining hozirgi salbiy
tendensiyalari Orol dengizining ekologik inqirozi bilan bog‘liq bo‘lib, bu holat
atrof-muhit ifloslanishi natijasida yuzaga kelgan o‘ziga xos xavf omillarining
ta’sirida bo‘lgan Qizilo‘rda viloyati aholisi uchun dolzarb muammoga aylangan
[32].
Qizilo‘rda viloyatining asosiy noqulay tabiiy-iqlimiy sharoitlari
quyidagilardan iborat: keskin kontinental qurg‘oqchil iqlim, haroratning yil
davomida va hatto bir sutka ichida sezilarli o‘zgarib turishi, maksimal havo
haroratining 46ºC gacha, minimal haroratning esa -7ºC gacha tushishi. Ayrim
hududlarda yillik yog‘ingarchilik miqdori atigi 120 mm yoki undan ortiq (154–
180 mm/yil) bo‘lib, bu esa quruq iqlimni shakllantiradi. Shamolning tezligi
oshganda ko‘pincha qum va chang bo‘ronlari yuzaga keladi [33].
Ba’zi hududlarda tuproqning ustki qatlamlarida yog‘ingarchilik bilan
tushgan mis miqdori belgilangan me’yoriy chegaradan ancha yuqori darajada
bo‘lib, mintaqada qishloq xo‘jaligida pestitsidlar keng qo‘llanmoqda va ular
inson organizmiga tushmoqda [34].
Pestitsidlarning inson sog‘lig‘iga ta’siri dolzarb muammolardan biri bo‘lib,
xlororganik pestitsidlar tuproqda, yer osti suvlarida hamda mahalliy aholi
qonida sezilarli darajada aniqlanmoqda [35].
Hududdagi mavjud ekologik muammolar aholining sog‘lig‘iga salbiy ta’sir
ko‘rsatmoqda. Bir qator tadqiqotchilarning fikriga ko‘ra, Qizilo‘rda viloyatida
demografik jarayonlar chaqaloqlar va umumiy o‘lim darajasining ortishi
hisobiga jiddiy o‘zgarishlarga uchragan [36].
O‘limning asosiy omillari qon aylanish tizimining xastaliklari, xavfli o‘sma
shakllari, jarohatlar va intoksikatsiyalar, nafas olish hamda ovqat hazm qilish
a’zolarining kasalliklaridir. Mintaqada aholining nogironlik darajasi ortib
bormoqda, uning asosiy sabablarini qon aylanish tizimi xastaliklari, nafas olish
tizimining sil infeksiyasi, ruhiy buzilishlar, malign neoplazmalar va barcha
joylashuvdagi shikastlanishlar tashkil etadi [37].
So‘nggi yillarda davlatimiz tomonidan Qizilo‘rda viloyatida yuzaga kelgan
ijtimoiy-iqtisodiy muammolarni bartaraf etish yo‘lida sezilarli choralar amalga
oshirilmoqda. Ushbu tashabbuslarning bajarilishi ekologik hududning ma’lum
darajada barqarorlashishiga xizmat qildi. Biroq, Orolbo‘yidagi ekologik inqiroz
THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
16
miqyosi ularni bartaraf etish bo‘yicha ishlarni zudlik bilan davom ettirish
zaruratini yuzaga keltirmoqda [38,39].
Orolbo‘yida shakllangan murakkab ekologik holat Qizilo‘rda viloyati bilan
cheklanib qolmay, balki Sirdaryo va Orol daryolari havzalaridagi ekologik
inqiroz ta’sir doirasining butun hududini qamrab oladi [40]. Aholining
salomatligi har qanday inson jamiyatining asosiy mezoni, eng qimmat resursi
bo‘lib, uning ijtimoiy-iqtisodiy va ekologik sharoitga bog‘liq bo‘lgan tabiiy
holatidir [41].
O’zbekiston Respublikasida iqlim o‘zgarishi, ozon qatlamining yemirilishi,
biologik xilma-xillikning kamayishi, cho‘llanish, suv resurslarining qisqarishi,
havoning ifloslanishi, sanoat va maishiy chiqindilarning to‘planishi bilan bog‘liq
muammolar hanuzgacha dolzarb bo‘lib qolmoqda. Mamlakat hududining 70 foizi
turli darajada cho‘llanish va degradatsiyaga uchragan bo‘lib, bu ko‘p jihatdan
uning tabiiy-geografik xususiyatlari bilan bog‘liqdir [42].
Umuman olganda, amalga oshirilayotgan chora-tadbirlar bo‘lishiga
qaramay, hududdagi ekologik sharoit ancha murakkabligicha qolmoqda, bu esa
aholi sog‘lig‘iga salbiy ta’sir ko‘rsatishda davom etmoqda.
Aholi istiqomat qiladigan hududlarda, shuningdek, shaharlar, shaharchalar
va qishloqlarda, odamlar qayerda yashamasin, ekologik barqarorlikning eng
muhim va yakuniy mezoni inson salomatligi, ya’ni muayyan mintaqa, qishloq
yoki shaharda yashovchi aholi sog‘lig‘i hisoblanadi [43, 44]. Biroq, ekologik
barqarorlik aholi salomatligini ta’minlash uchun muhim omil bo‘lsa-da, lekin u
hali yetarli emas. Bunga qo‘shimcha ravishda, ijtimoiy va iqtisodiy shart-
sharoitlar, tibbiy xizmat sifati hamda ekologik muammolarga bog‘liq bo‘lmagan
boshqa bir qator omillar ham ta’sir ko‘rsatadi [45,46].
Barqaror rivojlanishga o‘tishning asosiy amaliy yo‘nalishlari quyidagilardan
iborat: global ekologik muammolarni hal etish (cho‘llanish jarayoniga qarshi
kurashish, biologik xilma-xillikni saqlash, iqlim o‘zgarishi va Yerning ozon
qatlamini muhofaza qilish), ekologik jihatdan xavfsiz texnologiyalarni joriy etish,
radiatsion va kimyoviy xavfsizlikni ta’minlash hamda chiqindilarni boshqarish,
ichimlik suvi bilan ta’minot va transchegaraviy ekologik muammolarni bartaraf
etish [47,48].
Atrof-muhit ifloslanishining "o‘rtacha" darajasi kuzatilgan hududlarda aholi
salomatligi holati "nisbatan og‘ir" vaziyat sifatida baholanib, ko‘p qirrali
o‘zgarishlar bilan tavsiflanadi. Mintaqa aholisining aksariyati yuqori darajadagi
zo‘riqish va moslashish qiyinchiliklariga duch kelayotgan bo‘lsa, aholining eng
zaif qatlami (bolalar) esa moslashish jarayoni va immunitet yetishmovchiligi
THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
17
nomutanosibligi holatida bo‘ladi. Aholi sog‘lig‘idagi o‘zgarishlarni baholash
mezonlari bo‘yicha og‘irlik darajasi – tibbiy-ekologik sharoitni aniqlash
kasallikning yuqori ko‘rsatkichlari bilan bog‘liq bo‘lgan asosiy va qo‘shimcha
parametrlar asosida amalga oshiriladi [49,50].
Shunday qilib, Orolbo‘yi hududida yashovchi aholi salomatligini belgilovchi
asosiy ekologik omillar quyidagilardan iborat: qurg‘oqchil va keskin kontinental
iqlim sharoiti; yuqori minerallashgan, ichimlik suvi ifloslangan va taqchil
bo‘lishi, shuningdek, hududlarning degradatsiyaga uchrashi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati:
1.
Абитаев Д.С., Таткеев Т.А., Атшабарова С.Ш., Рахимбеков М.С., Рахме-
туллаев Б.Б. Эколого-гигиенические аспекты условий жизни населения
города Аральск // Материалы междун. научно - практ. конф. «Актуальные
проблемы
ох-
раны
окружающей
среды
и
безопасности
жизнедеятельности человека». – Караганда, 2014. – С.9-12.
2.
Шадетова А.Ж. Ретроспективный анализ природно-климатических
факторов г. Усть-Каменогорска // Вестник Карагандинского Университета.
- 2012. - № 1. – С.55-58.
3.
3. Medina-Ramon M., Schwartz J. Temperature, temperature extremes, and
mor- tality: A study of acclimatization and effect modification in 50 US cities //
Occup. and Environ. Med. – 2007. – Vol. 64, № 12. – Р.827-833.
4.
Babaxanova D.B. Orol bo‘yi aholisi salomatligini o‘rganish dinamikasi //
Ilm-fan xabarnomasi, Science bulletin, Вестник науки. 2025. Vol. 6, Issue 2. С.
233-236.
5.
Альназарова А.Ш. Основные демографические показатели населения
Аральского региона // Мат. VI междунар. научно-практ. конф. «Научная
мысль информационного века - 2010». – Польша, 2010. – С.31-34.
6.
Терешкевич Д.П. Медико-социальные и эпидемиологические аспекты
здоровья населения в зоне экологического бедствия Приаралья:
автореф. … докт. PhD. – Астана, 2011. – 28 с.
7.
Бекишев Б.М. Тяжелые металлы и хлорорганические пестициды в
питьевой воде как факторы риска хронических эзофагитов в Приаралье:
автореф. … канд. мед. наук. – Алматы, 2001. - 25 с.
8.
Альназарова А.Ш. Гигиеническая оценка ведущих факторов
загрязнения окружающей среды (воздух, почва, растение, продукты
питания) районов Кызылординской области // Гигиена, эпидемиология и
иммунология. – 2009. - № 4. – С. 83-87.
THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
18
9.
Альназарова А.Ш. Гигиеническая оценка степени загрязненности
питьевой воды в различных населенных пунктах Кызылординской
области // Здоровье и болезнь. – 2009. - № 8. – С.16-20.
10.
Альназарова А.Ш. Омарова М.Н., Оракбай Л.Ж. Заболеваемость
злокачественными новообразованиями населения Кызылординской
области // Гигиена, эпидемиология және иммунология. – 2010. - № 1. –
С.110-112.
11.
Абдикулова А.К. Динамическая оценка заболеваемости по
обращаемости в амбулаторно-поликлинические организации лиц
старшего возраста // Гигиена, эпидемиология және иммунобиология. –
2012. - № 3. – С.185-187.
12.
Эшонкулов О.Д. Изучение влияния внешних факторов среды на
всхожесть семян растений, произрастающих в суровых природных
условиях // Universum: химия и биология: электрон. научн. журн. 2025.
3(129). URL: https://7universum.com/ru/nature/archive/item/19485 (дата
обращения: 28.03.2025).
13.
Ledrans M. Impact sanitaire de la vague de chaluеr de l’ete 2003: Synthese
des etudes disponibles en aoutb2005 // BEH: Bull. epidemiol. hebdomod. -
2006. - №19-20. - P.129-137.
14.
Etchevers A., Sarter H., Laaidi K., Empereur-Bissonnet P. Impact sanitaire
de la vague de chaluеr du mois de juin 2005 // BEH: Bull. epidemiol. hebdomod.
- 2006. - № 19-20. - P.138-140.
15.
Гудинова Ж.В, Акимова И.С, Клочихина А.В Изменение климата и ги-
гиеническая оценка метеоусловий в Омске и Омской области // Гигиена и
санитария. – 2010. - № 6. - С.18-20.
16.
Hajat S., Kovats R.S., Lachowycz K. Heat – related and cold – related deaths
in England and Wales: Who is at risk? // Occup. and Environ. Mtd. - 2007. –
Vol.64, №2. - P.93-100.
17.
Рахманов Р.С., Гладилин А.В., Гаджиибрагимов Д.А., Бахмудов Г.Г. К
вопросу о профилактике воздействия электромагнитных излучений на
работающих в экстремальных климатических условиях // Медицина труда
и пром. экология. - 2011. - № 4. - С.37-40.
18.
Василенко И.Я. Диагностика и профилактика экологически
обоснованных нарушений здоровья // Гигиена и санитария. – 2006. - № 5.
– С.38-86.
THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
19
19.
Молдабекова Г.К. Состояние физического развития и здоровье
подростков сельских районов Приаралья: автореф. дис. … канд. – Алматы,
2002. – С.26.
20.
http://www.rae.ru/use/?section=content&op=show_article&articie_id
01.12.
21.
2006.
22.
Арушанов М.Л., Горячев А.М. Эффекты причинной механики в
метеорологии. – М., 2003. – 102 с.
23.
Субботина О.И., Чанышева С.Г. Климат Приаралья / под ред. С.И.
Иногамовой. – М., 2006. – 172 с.
24.
Абдуллаев А.К., Холбаев Г.Х., Пулатов У.Ш., Кутлимуратов Х.Р., Аб-
думажитов Д.И., Султашева О.Г. Многолетние значения метеорологических
элементов по странам мира. - Алматы, 2007. - 151 с.
25.
Чуб
В.Е.
Изменение
климата
и
его
влияние
на
гидрометеорологические процессы, агроклиматические и водные ресурсы
Республики Узбекистан. - Ташкент, 2007. – 133 с.
26.
Каюпова Н.А., Шарифканова М.Н. Проблемы экологической
репродукции // Акушерство, гинекология и перинатология. - 2001. - № 1-2.
- С.23-25.
