THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
21
ARXITEKTURA YECHIMLARIDA ENERGIYA TEJOVCHI
TEXNOLOGIK YONDASHUVLAR: SURXONDARYO MISOLIDA
Yunusov Shukrullo Xayrullayevich
Ilmiy rahbar:.
Shamsiddinov Sunnatullo Sodiqjonovich
Magistrant:
Toshkent Arxitektura va qurilish universiteti
Bino va inshootlar arxitekturasi 1-kurs magistranti
https://doi.org/10.5281/zenodo.15254014
Anotatsiya:
Maqolada Surxondaryo viloyatining iqlimiy va geografik
xususiyatlari asosida energiya samaradorligini oshirishga qaratilgan arxitektura
yondashuvlari ilmiy jihatdan tahlil qilinadi. Ushbu hududning keskin kontinental
iqlimi, yuqori haroratli yoz mavsumi, quyosh radiatsiyasining katta miqdori va
past yog‘ingarchilik darajasi, energiyani tejashga yo‘naltirilgan innovatsion
qurilish yechimlarini joriy etish zaruratini keltirib chiqaradi. Muallif
Surxondaryoda mavjud tabiiy qurilish materiallari, mahalliy an’anaviy me’moriy
tajriba va zamonaviy texnologiyalar uyg‘unligida energiya tejovchi arxitektura
konsepsiyalarini ishlab chiqish imkoniyatlarini ko‘rib chiqadi. Xususan, passiv va
aktiv energiya tejash yondashuvlari – binolarni optimal joylashtirish, tabiiy
shamollatish, issiqlik izolyatsiyasi, quyosh panellari va avtomatlashtirilgan
boshqaruv tizimlari orqali energiya sarfini kamaytirish usullari tahlil qilinadi.
Maqolada, shuningdek, viloyatda mavjud turar-joy va ijtimoiy binolarning
energiya samaradorlik darajasi va ularning modernizatsiya qilish imkoniyatlari
ham ko‘rib chiqiladi. Yashil qurilish konsepsiyalarini tatbiq qilish orqali ekologik
barqarorlik, iqtisodiy tejamkorlik va ijtimoiy farovonlikka erishish yo‘llari
tavsiya etiladi. Mazkur yondashuvlar nafaqat texnik yechim, balki mintaqaviy
rivojlanish, davlat siyosati va aholining xabardorligi bilan chambarchas bog‘liq
ekani ta’kidlanadi. Surxondaryo misolida olib borilgan tahlillar asosida, boshqa
qurg‘oqchil va issiq iqlimli hududlar uchun ham energiyani tejashga
yo‘naltirilgan arxitektura modellarini ishlab chiqish mumkinligi ko‘rsatib
o‘tiladi.
Kalit so‘zlar:
Surxondaryo viloyati, energiya tejovchi arxitektura, quyosh
energiyasi, passiv uylar, aktiv texnologiyalar, tabiiy shamollatish, issiqlik
izolyatsiyasi, barqaror qurilish, yashil arxitektura, energiya samaradorligi,
ekologik dizayn, zamonaviy qurilish materiallari, iqlimga mos me’morchilik,
qayta tiklanuvchi energiya manbalari, an’anaviy uy-joy, energiya monitoringi,
qurilish siyosati, energiya tejamkorlik strategiyasi, arxitektura innovatsiyasi,
energiya auditi.
THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
22
Barqaror rivojlanish va global miqyosda energiya sarfining oshib borishi
sharoitida, ayniqsa iqlimi keskin bo‘lgan mintaqalarda, arxitekturadagi energiya
tejovchi yondashuvlarga bo‘lgan ehtiyoj ortib bormoqda. O‘zbekistonning eng
janubiy qismida joylashgan Surxondaryo viloyati o‘zining o‘ziga xos tabiiy-
iqlimiy sharoiti hamda quyosh energiyasi manbalarining boyligi sababli
energiyani tejovchi arxitektura amaliyotlarini joriy qilishda noyob
imkoniyatlarga ega. Ushbu maqolada Surxondaryo hududida energiya tejovchi
texnologiyalarni arxitektura sohasida tatbiq etish holati, mavjud muammolar va
istiqbollar iqlimiy sharoitlar, qurilish amaliyoti va mavjud bino fondining
energiya samaradorligi nuqtai nazaridan tahlil qilinadi.
Surxondaryo viloyati keskin kontinental iqlimga ega bo‘lib, yillik o‘rtacha
harorat 16–18°C ni tashkil etadi. Yoz oylarida harorat 40°C dan oshadi, qishlar
esa nisbatan iliq va qisqa. Yiliga o‘rtacha 300 mm atrofida yog‘ingarchilik
kuzatiladi, asosan qish va bahor oylarida. Quyosh radiatsiyasi darajasi juda
yuqori bo‘lib, bu quyosh energiyasidan foydalanish uchun katta salohiyat
yaratadi. Mintaqada yer relyefi xilma-xil bo‘lib, tekisliklardan tortib tog‘li
hududlargacha davom etadi. Bu esa qurilishda turli iqlim zonalarini hisobga
olish zaruratini keltirib chiqaradi. Iqlimning bunday o‘ziga xosligi mintaqadagi
binolarda sovitish va isitish uchun energiya sarfini kamaytirish va tabiiy
energiya manbalaridan maksimal darajada foydalanish uchun mo‘ljallangan
arxitektura yechimlarini joriy qilishni taqozo etadi.
Tabiiy sharoitlar Surxondaryoda qurilish texnologiyalariga bevosita ta’sir
ko‘rsatadi. Yuqori harorat va kuchli quyosh nuri sharoitida issiqlik izolyatsiyasi,
soyadorlikni ta’minlovchi arxitektura elementlari, tabiiy shamollatish tizimlari
muhim ahamiyatga ega. Viloyatdagi loy, gips va ohaktosh kabi tabiiy materiallar
qadimiy binolarda keng qo‘llanilgan bo‘lib, ular yuqori issiqlik inertligiga ega va
ichki haroratni barqarorlashtirishga yordam beradi. O‘tmishda qurilgan
an’anaviy uylar qalin devorlar, kam sonli deraza o‘rinlari, ichki hovli va gumbazli
tomlar bilan ajralib turgan, bu esa tabiiy sovitish imkonini bergan. Hozirgi kunda
esa zamonaviy qurilish asosan beton va shisha kabi sanoat materiallariga
asoslangan bo‘lib, ular mintaqa iqlimiga mos emas va ortiqcha energiya sarfini
keltirib chiqaradi. Ayniqsa Termez kabi shaharlarda ko‘p qavatli binolarning tez
sur’atda qurilishi energiya samaradorligi hisobga olinmasdan olib borilgan.
Surxondaryoda energiyani tejovchi texnologiyalarni joriy etish hududiy
sharoitlarga mos passiv va aktiv arxitektura yondashuvlarini birlashtirishni
talab qiladi. Passiv yondashuvlarga binolarni to‘g‘ri yo‘naltirish, soyador
elementlar – nishab tomlar, panjaralar, qo‘shimcha ekranlar o‘rnatish, issiqlik
THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
23
massasi sifatida xizmat qiluvchi qalin devorlar va tabiiy shamollatish
tizimlaridan foydalanish kiradi. Binolarni sharq-g‘arb yo‘nalishida joylashtirish
va janub tomonda deraza ochish quyoshdan maksimal darajada foydalanish
imkonini beradi. Yerga asoslangan materiallardan qurilgan devorlar kunduzi
issiqlikni yutib, kechasi chiqarib, ichki haroratni muvozanatlashga yordam
beradi. Ichki hovli, yashil devorlar, va shamol minoralaridan foydalanish
mikroiqlimni yaxshilaydi va sovitish ehtiyojini kamaytiradi.
Aktiv energiya tejovchi texnologiyalar ham mintaqada katta
imkoniyatlarga ega. Quyosh panellari (fotovoltaik tizimlar) yuqori darajadagi
quyosh nurlanishidan foydalangan holda elektr energiyasini ishlab chiqaradi.
Quyosh suv isitish tizimlari esa uy-ro‘zg‘or ehtiyojlari uchun issiq suv ta’minotini
deyarli to‘liq qoplashga qodir. Aqlli binolar konsepsiyasi – ya’ni
avtomatlashtirilgan yoritish, ventilyatsiya va isitish tizimlari yordamida binoni
tashqi iqlimga mos ravishda boshqarish orqali katta energiya tejash mumkin.
Ikki qavatli oynalar, issiqlik izolyatsiyalangan tomlar va LED yoritish vositalari
bilan jihozlangan binolar energiya sarfini sezilarli darajada kamaytiradi. Bundan
tashqari, shamollatish imkoniyatiga ega joylarda aqlli deraza tizimlari (masalan,
avtomatik ochiluvchi oynalar) tabiiy ventilyatsiyani ta’minlab, elektr sovutish
tizimlariga bo‘lgan ehtiyojni kamaytiradi.
Biroq, amalda Surxondaryo viloyatidagi ko‘plab mavjud binolar, ayniqsa
sovet davrida qurilganlar, past energiya samaradorligiga ega. Ko‘p hollarda
bunday binolar issiqlik izolyatsiyasi yetarli emas, eskirgan isitish tizimlariga ega
va sovuq-qaynoq mavsumda ortiqcha energiya sarflaydi. Ijtimoiy binolar –
maktablar, shifoxonalar va davlat idoralari ham yetarlicha samaradorlikka ega
emas: ular tabiiy yoritish va shamollatishdan yetarli foydalanmaydi,
markazlashtirilgan, ammo samarasiz isitish tizimlariga bog‘liq. Energiyaning
sarflanishi monitoringi yo‘qligi va aholi orasida energiya samaradorligi haqida
xabardorlik pastligi muammoni yanada chuqurlashtiradi. Shuningdek, energiya
samaradorligi bo‘yicha hujjatlashtirish yoki sertifikatlash tizimining yo‘qligi
amaliyotda zamonaviy qurilish me’yorlariga rioya qilinmasligiga olib kelmoqda.
Shunga qaramay, Surxondaryoda energiya tejashga oid ijobiy misollar
soni ortib bormoqda. Termezda yangi uy-joy qurilish loyihalarida quyosh
panellari, yashil tomlar va issiqlik izolyatsiyasi elementlari qo‘llanilmoqda.
Xalqaro tashkilotlar va hukumat tomonidan qo‘llab-quvvatlangan pilot
loyihalarda maktab va bolalar bog‘chalari uchun quyosh energiyasidan
foydalanish yo‘lga qo‘yilgan. Ushbu tashabbuslar orqali bolalar energiyani tejash
tushunchasini yoshligidanoq o‘rganadi. Bundan tashqari, uzoq tumanlarda
THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
24
quyosh panellariga asoslangan, energiya jihatidan mustaqil bo‘lgan uylar
aholining qulay va tejamkor turmush tarzini ta’minlashi mumkin.
Energiyani tejovchi qurilishning iqtisodiy foydasi ham tobora yaqqolroq
ko‘zga tashlanmoqda. Elektr energiyasi va tabiiy gaz narxlari yuqori bo‘lgan
sharoitda, energiyani kam sarflovchi uylar aholining moddiy xarajatlarini
kamaytiradi, ekologik barqarorlikni ta’minlaydi va yashash sifatini oshiradi.
Bunday qurilish sektorining rivojlanishi esa yangi ish o‘rinlari – quruvchilar,
muhandislar, energiya tizimi texniklari va o‘qituvchilar uchun katta salohiyat
yaratadi.
Samaradorlikka erishish uchun mintaqaviy darajada aniq siyosiy va
me’yoriy choralar zarur. Qurilishda minimal issiqlik izolyatsiyasi talablarini
belgilash, energiya samaradorligi bo‘yicha majburiy sertifikatlash tizimini joriy
qilish, hamda yashil qurilishga investitsiya kiritayotgan tadbirkorlarga soliq
imtiyozlari berish kabi chora-tadbirlar bu sohani yanada ilgari suradi.
Shuningdek, arxitektura va qurilish sohasidagi oliy ta’lim muassasalarida
energiyani tejovchi texnologiyalar va barqaror dizayn bo‘yicha maxsus o‘quv
kurslari yo‘lga qo‘yilishi kerak.
Xulosa qilib aytganda, Surxondaryo viloyatining o‘ziga xos iqlimiy
sharoitlari va tabiiy resurslari, energiyani tejovchi texnologiyalarni joriy etish
uchun katta imkoniyatlar yaratadi. An’anaviy qurilish tajribasi va zamonaviy
texnologiyalar uyg‘unligida barqaror va energiya tejamkor arxitektura modellari
ishlab chiqilishi mumkin. Bu esa nafaqat mintaqaning energiya iste’molini
kamaytiradi, balki atrof-muhitga bo‘lgan bosimni ham sezilarli darajada
pasaytiradi. Ayniqsa, quyosh energiyasi salohiyatidan to‘liq foydalanish, issiqlik
izolyatsiyasi, passiv sovitish va isitish tizimlari hamda zamonaviy “aqlli” qurilish
yechimlari orqali ekologik xavfsiz va iqtisodiy jihatdan samarali turarjoy va
jamoat binolarini barpo etish mumkin.
Kelgusida, mintaqada energiya samaradorligini oshirish yo‘lida davlat
siyosati, texnologik innovatsiyalar, mahalliy ishlab chiqaruvchilarning ishtiroki
va aholining faolligi muhim ahamiyat kasb etadi. Har bir yangi qurilayotgan yoki
rekonstruksiya qilinayotgan bino nafaqat zamonaviy va qulay, balki iqlimga mos,
resurs tejamkor bo‘lishi kerak. Buning uchun mahalliy me’yoriy hujjatlarda
energiya samaradorlik bo‘yicha aniq talablar belgilanishi, qurilish sohasidagi
mutaxassislar uchun maxsus o‘quv dasturlari ishlab chiqilishi va aholining
ekologik ongini oshirish bo‘yicha targ‘ibot ishlari olib borilishi zarur.
Yuqorida keltirilgan barcha omillarni hisobga olgan holda aytish
mumkinki, Surxondaryo viloyati energiya tejovchi arxitektura sohasida nafaqat
THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
25
o‘z ehtiyojlarini qondira oladi, balki butun mamlakat uchun namunaviy modelga
aylanish salohiyatiga ega. Mintaqada amalga oshiriladigan har bir barqaror
loyiha, kelajak avlodlar uchun toza muhit, sog‘lom hayot tarzini va iqtisodiy
mustahkamlikni kafolatlaydi. Shunday qilib, energiyani tejovchi arxitektura
yondashuvlari mintaqaning rivojlanishida strategik vosita sifatida qaralishi
lozim.
Bundan tashqari, Surxondaryoda barqaror arxitektura rivoji uzoq
muddatli regional taraqqiyot strategiyasi bilan uyg‘un bo‘lishi kerak. Bu
strategiyaga qurilish materiallari sanoatini modernizatsiya qilish, qayta
tiklanuvchi energiya manbalarini mahalliy ishlab chiqarishda qo‘llab-quvvatlash,
va shaharsozlik rejalashtirishida energiya samaradorlik prinsiplarini asos qilib
olish kabi ustuvor yo‘nalishlar kiradi. Arxitektura va ekologiya o‘rtasidagi
bog‘liqlikni mustahkamlash orqali Surxondaryo o‘ziga xos iqlimga mos,
resurslardan oqilona foydalanadigan va xalqning hayot sifatini oshiradigan
arxitektura modelini yaratishi mumkin.
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati:
1.
O‘zbekiston Respublikasi Qurilish va uy-joy kommunal xo‘jaligi vazirligi.
Issiqlik muhofazasi me’yorlari. QMQ 2.01.04-19. Toshkent: Qurilishnazoratex,
2019.
2.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni PF–6264-son. 2021–
2030 yillarda “Yashil iqtisodiyot”ga o‘tish bo‘yicha strategiya to‘g‘risida. 2021 yil
4 oktabr.
3.
G‘ulomov M. B., Qo‘chqorov U. A. Energiya tejovchi qurilish materiallari va
texnologiyalar. Toshkent: TADQIQOT, 2020.
4.
Qodirov S. R., Ergashev B. R. Barqaror arxitektura asoslari. Toshkent:
O‘zbekiston Milliy universiteti nashriyoti, 2021.
5.
Tursunov I. T. Iqlimga mos qurilish texnologiyalari va ularning energiya
samaradorligi. Samarqand: SamDAQI nashriyoti, 2018.
6.
O‘zbekiston Respublikasi Energetika vazirligi. Respublikada quyosh
energiyasi resurslarining salohiyati bo‘yicha hisobot. Toshkent, 2020.
7.
Mirzayev I., Karimov D. Qayta tiklanuvchi energiya manbalari va ularni uy
xo‘jaligida qo‘llash. Termiz: Surxondaryo nashriyoti, 2021.
8.
UNDP Uzbekistan & GEF. O‘zbekistonda energiya samaradorligini oshirish
bo‘yicha loyiha hisobotlari. Toshkent, 2019–2023.
9.
https://www.undp.org/uzbekistan
10.
Karimova N. Z. Quyoshli mintaqalarda energiyani tejashga doir arxitektura
yondashuvlari. “Ilm va taraqqiyot” ilmiy jurnali, 2022, №3, B. 45–52.
THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
26
11.
O‘zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo‘mitasi. Surxondaryo
viloyatining ijtimoiy-iqtisodiy ko‘rsatkichlari – 2023 y. Toshkent, 2024.
