THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
59
FAVQULODDA VAZIYATLAR YO‘NALISHI KURSANTLARIDA
MULOQOT MADANIYATINI TARBIYALASH METODIKASI
Boltayev Baxtiyor Yunusovich
Qori Niyoziy nomidagi O‘zbekiston pedagogika
fanlari ilmiy tadqiqot instituti mustaqil izlanuvchisi
https://doi.org/10.5281/zenodo.15275252
Annotatsiya:
Ushbu maqolada favqulodda vaziyatlar yo‘nalishi
kursantlarining muloqot madaniyatini shakllantirish va rivojlantirish
metodikasiga doir fikrlar keltirilib tahlil qilingan. Shuningdek, kursantlarda
samarali muloqot ko‘nikmalarini rivojlantirish orqali ularning kasbiy
kompetensiyalarini yuksaltirishga qaratilgan metodik g‘oyalar ilgari surilgan.
Kalit so‘zlar:
muloqot madaniyati, kursant, favqulodda vaziyat, metodika,
kasbiy tayyorgarlik, pedagogik texnologiya.
Bugungi kunda favqulodda vaziyatlarda samarali faoliyat ko‘rsatish uchun
nafaqat mutaxassislik sohasidagi bilim va ko‘nikmalar, balki ijtimoiy va
psixologik kompetensiyalar ham muhim ahamiyat kasb etadi. Ayniqsa, muloqot
madaniyatining yuksak darajada bo‘lishi — favqulodda vaziyatlarda tezkor, aniq
va ta’sirli munosabat o‘rnatishda hal qiluvchi omil hisoblanadi. Shu bois,
kursantlarni tayyorlash jarayonida muloqot madaniyatini shakllantirish ustuvor
vazifalardan biri sanaladi.
Muloqot kishilarning hamkorlikdagi faoliyati, ehtiyojlari asosida
tug‘iladigan, ular o‘rtasidagi aloqa rivojlanishining ko‘p qirrali jarayonidir.
Muloqot hamkorlikdagi faoliyat qatnashchilari o‘rtasida axborot almashinishni
o‘z ichiga oladi, bu muloqotning kommunikativ ko‘rinishida ifodalanadi [1].
Odamlar bir-biri bilan munosabatga kirishishda tildan muomala vositasi sifatida
foydalanadilar. Muloqotning ikkinchi jihati muomalaga kirishuvchilarning o‘zaro
ta’siridir. Bunda faqat so‘zlar emas, balki harakat va holatlar ham almashinadi.
Masalan, sotuvchi bilan xaridor o‘rtasida biror so‘z aytmasdan muomalaga
kirishish mumkin. Muloqotning uchinchi tomoni muomalaga kirishuvchilarning
bir-birini idrok qilishidir. Muomalaga kirishuvchilarning bir-birini to‘g‘ri
tushunishi muhim ahamiyatga ega. Shunday qilib, muloqotning shartli uch
tomonini ajratish mumkin: kommunikativ (axborot berish), interaktiv (o‘zaro
ta'sir) va perseptiv (o‘zaro idrok qilish). Ma’lumki, muloqot jarayonida kishilar
biri gapiradi, ikkinchisi tinglaydi. Muloqotning samaradorligi ana shu ikki
qirraning qanchalik o‘zaro mosligi, bir-birini to‘ldirishiga bog‘liq. Mashhur
amerikalik notiq, psixolog Deyl Karnegi “Yaxshi suhbatdosh — yaxshi gapirishni
biladigan emas, balki yaxshi tinglashni biladigan suhbatdoshdir” [2], deganda
aynan shu qobiliyatlarning insonlarda rivojlangan bo‘lishini nazarda tutgan.
THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
60
Tinglash muloqotning eng muhim komponentidir. Tinglash san’atini puxta
egallamay odamlar bilan hech qachon sog‘om munosabat o‘rnatib bo‘lmaydi.
Tinglay bilmaslik og‘ir ma’naviy va sezilarli iqtisodiy zarar keltirishi mumkin.
Muloqot madaniyati — shaxsning turli ijtimoiy holatlarda madaniyatli,
odobli, axloqiy mezonlarga muvofiq ravishda muloqot qilish ko‘nikmasi bo‘lib,
bu ko‘nikma kursantlarning kasbiy faoliyatida — jamoa bilan hamkorlik qilish,
aholi bilan muloqot olib borish, rahbariyat va hamkasblar bilan samarali axborot
almashish kabi vaziyatlarda muhim rol o‘ynaydi [3].
Hozirgi kunda Oliy ta’lim muassasalarida muloqot madaniyatini
shakllantirishga qaratilgan bir qator fanlar mavjud. Biroq, favqulodda vaziyatlar
yo‘nalishidagi kursantlar uchun maxsus tayyorlangan o‘quv-uslubiy materiallar
yetarli emas. Shu bois, amaliyotga yo‘naltirilgan, interaktiv va trening asosidagi
yondashuvlarga ehtiyoj ortib bormoqda.
Kursantlarning muloqot madaniyatini rivojlantirish uchun quyidagi
metodik yondashuvlarni joriy etish taklif etiladi:
Rolli o‘yinlar va simulyatsiya — real favqulodda vaziyatlar ssenariylari
asosida muloqot mashqlarini tashkil etish;
Psixologik treninglar — stressga chidamlilik va ta’sirchan muloqot
ko‘nikmalarini oshirishga qaratilgan mashg‘ulotlar;
Interaktiv darslar — keys-stadi, debat va klaster usullari orqali muloqot
jarayonini chuqur o‘rganish;
Fidbek tizimi — kursantlar tomonidan amalga oshirilgan muloqotlar tahlili
va o‘zaro baholash orqali fikr-mulohaza berish [4].
Favqulodda vaziyatlar yo‘nalishidagi kursantlar uchun muloqot
madaniyatini tarbiyalash, nafaqat ularning shaxsiy rivojlanishi, balki kasbiy
samaradorligini ta’minlashda ham muhim ahamiyatga ega. Buning uchun
zamonaviy pedagogik texnologiyalarga asoslangan maxsus metodik
yondashuvlarni joriy etish zarur. Maqsadli va tizimli yondashuv kursantlarning
muloqot madaniyatidagi kompetensiyalarini tubdan yaxshilashga xizmat qiladi.
Adabiyotlar ro‘yxati:
1.
Axmedova N. Kasbiy muloqot psixologiyasi. Toshkent: “Fan va
texnologiya” nashriyoti, 2019. -25 b.
2.
Karnegi D. Oʻz-oʻziga ishonch hosil qilish va omma oldida soʻzlash sanʼati.
Toshkent: Yangi asr avlodi, 2010-yil. - 56 b.
3.
Toshpulatov Sh. Favqulodda vaziyatlarda xodimlarning psixologik
tayyorgarligi. // O‘zbekistonda psixologiya fanining dolzarb muammolari, 2020.
№4, 25–30-betlar.
THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
61
4.
Nazarov B., Rahmonov J. Oliy ta’lim muassasalarida kursantlarda muloqot
ko‘nikmalarini rivojlantirish masalalari. // Ta’lim va innovatsion tadqiqotlar,
2022. №2, 45–49-b.
