THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
81
1945-1991-YILLARDA O‘ZBEKISTON VA SAMARQAND
VILOYATIDA DEMOGRAFIK JARAYONLAR TARIXINING
TARIXSHUNOSLIGI.
Samarova Aziza Muhiddin qizi
Sharof Rashidov nomidagi
Samarqand davlat universiteti
Tayanch doktoranti
https://doi.org/10.5281/zenodo.15285532
Annotatsiya:
Mazkur maqola O’zbekiston SSR tarixining murakkab
hayotini ifoda etadi. Mustabid tuzum O’zbekistonni Markaz tarkibidagi
mustamlaka sifatida o’z iskanjasida doimiy saqlab qolish va uni metropoliyaning
xomashyo bazasi va mahsulot bozori sifatidagi holatini yanada
mustahkamlashga intildi. Bunday siyosat oqibatida respublikaning iqtisodiy
rivojlanishi bir tomonlama kechdi, uning qishloq xo’jaligi tobora ko’proq
paxtachilik yo’nalishiga ega bo’lib bordi, shu alfozda paxta yakka hokimligi qaror
topdi. Davr tarixini yorituvchi asarlar haqida ma’lumotlar keltirilgan.
Kalit so’zlar:
metropoliya, qishloq, paxta, bozor, mahsulot, xomashyo, asar,
kitob, olim, tarixchi.
Аннотация:
В статье отражена сложная история Узбекской ССР.
Авторитарный режим стремился навсегда удержать Узбекистан в своем
подчинении как колонию в составе Центра и больше укрепить его позиции
как сырьевой базы и рынка сбыта для метрополии. В результате такой
политики экономическое развитие республики носило однобокий
характер сельского хозяйство все больше ориентировалось на
хлобководство, в связи, с чем был создан единный хлопковый хокимият.
Приведена информация о работах, освещающих историю того периода.
Ключивые слова:
мегаполис, деревня, хлопок, рынок, продукт, сырье,
труд, книга, ученый, историк.
Annotation:
The authoritarian regime strives to dominate Uzbekiston and
its subjects as a colony and to create a central position in the center of the
country. Provided information about the work, the history of the collong system
and the current period.
Key words:
metropolis, village, cotton, market, product, raw material,
work, book, scientist, historian.
Yaqin o’tmishimizning sobiq sovet hokimiyati hukmronlik qilgan davri
(1945-1991 yillar) mamlakatimiz tarixida o’ziga xos o’rin egallaydi. Bu davr,
garchi tarixan qisqa bo’lsa-da, lekin o’zining murakkabligi va ziddiyatliligi bilan
ajralib turadi. Mustabid tuzum O’zbekistonni Markaz tarkibidagi mustamlaka
THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
82
sifatida o’z iskanjasida doimiy saqlab qolish va uni metropoliyaning xomashyo
bazasi va mahsulot bozori sifatidagi holatini yanada mustahkamlashga intildi.
Bunday siyosat oqibatida respublikaning iqtisodiy rivojlanishi bir tomonlama
kechdi, uning qishloq xo’jaligi tobora ko’proq paxtachilik yo’nalishiga ega bo’lib
bordi, shu alfozda paxta yakka hokimligi qaror topdi. Markazning
O’zbekistondagi mustamlakachilik siyosati respublikaning madaniy rivojida ham
o’zining yaqqol ifodasini topdi. Garchi bu sohada birmuncha ijobiy siljishlarga
erishilgan bo’lsa-da, o’lka xalqlarining ma’naviy hayoti to’la-to’kis o’z davrining
hukmron mafkurasi va siyosati ta’siriga olindi, baynalmilallik niqobi ostida
respublikani ruslashtirishga intilish ro’y berdi. O’zbekistonning yangi tarixi
bo’yicha ikkinchi kitob, O’zbekiston sovet mustamlakachiligi davrida” kitobi:
tarixning burilish nuqtasi O’zbekiston 1917-1924-yillar, Iqtisodiy va ijtimoiy-
siyosiy sayotdagi beqarorlik (1921-1924-yillar), O’zbekiston mustabid Sovet
davlati tarkibida (1925-1941-yillar), O’zbekiston ikkinchi jahon urushi yillarida
(1941-1945-yillar), O’zbekiston 1946-1985-yillarda: mustabid tuzum asoslariga
darz ketishi, O’zbekiston mustaqillik yo’lida (1985-1991yillar) haqida ma’lumot
beradi. Shuningdek, urushning og’ir yillarida o’zbek xalqining asosiy ma’naviy-
axloqiy xususiyatlari, uning insonparvarligi yorqin namoyon bo’ldi. I. A. Karimov
ta’kidlab o’tganlaridek, “Bizning xalqimiz voqealarga boy ko’p ming yillik tarixi
davomida ko’p narsalarni boshdan kechirdi-madaniyat, ilm-fan, o’z davlatchiligi
yutuqlari nashidasini surdi, o’zaro nizolar, begonalar asorati alamini tortdi, eng
yaxshi o’g’il-qizlaridan judo bo’ldi”. Lekin “tarixning o’yini ham, omonsiz jangu
jadallar ham, tabiiy ofatlar va ochlik ham xalqimizning insoniylik tabiatiga dog’
tushirolmadi” . O’zbekistonda xam demografiyaning rivojlanishi o’z tarixiga ega.
Respublikada demografik bilimlar juda qadimdan mavjud bo’lgan. Bular xaqida
kadimgi qo’lyozmalar, arxeologik yodgorliklar va ilmiy manbalar guvoxlik
beradi. Lekin mamlakatda maqsadli demografik tadqiqotlarni o’tkazish 1960-
yillardan boshlangan. Yigirmanchi asrning ikkinchi yarmidagi demografik
jarayonlarni o'rganish masalalari uchta asosiy masala bilan bog'liq demografiya
fanining diqqat markazida bo'ldi. Birinchidan, aholi tarixi bo'yicha o'nlab yillar
davomida taqiqlangan mavzularni ochiq matbuotda muhokama qilish mumkin
bo'ldi; ikkinchidan, tadqiqotchilar 80-yillarning oxiridan boshlab qat'iy
tasniflangan arxiv materiallariga, birinchi navbatda statistik ma'lumotlarga ega
bo'lishdi; uchinchidan, bu muammolar XXI asrning boshlarida O'zbekistonda
yuzaga kelgan demografik vaziyat bilan bog'liq bo'lib, uning ildizlari o'tmishga
1940-yillarning o'rtalaridan 1980-yillarning oxiri borib taqalishi bilan
izohlanadi.
THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
83
1950-yillarning oxiriga qadar, sovet davrida demografik jarayonlar bo'yicha
ilmiy tadqiqotlar etarli bo’lmagan, bu asosiy manbalarning, birinchi navbatda
demografik statistikaning mavjud emasligi va sovet davlati tomonidan taqiqlash
bilan bog'liq bo’lgan. Ushbu davrda nashr etilgan aholi tarixi bo'yicha bir nechta
nashrlar aholining ijtimoiy-ishlab chiqarish tuzilishiga bag'ishlangan,
shuningdek XX asrning 20-yillari xronologik jihatdan cheklangan. Faqat 1960-
yildan boshlab, aholishunoslik buyicha ilmiy tadqiqotlar ko’paya boshlangan. Bu
ko’p jixatdan respublikada 1959, 1970, 1979-yillarda aholini ruyxatga olish
o’tkazilgani bilan izohlanadi. Shuningdek, olimlar mamlakat aholisining
muammolarini o’rganish bo’yicha ko’proq 1970-yillarning ikkinchi yarmi -
1980-yillarning oxirlarida murojaat qilishdi. Masalan, R.X. Aminova
tadqiqotlarida kuzatishimiz mumkin, bu yerda ayollar mehnatining ijtimoiy
jihatlari, shuningdek, ayollarning jamiyatning ishlab chiqarish va ijtimoiy
hayotidagi ishtiroki masalalari ko‘rib chiqiladi. Olimning yirik tadqiqotlari
tarixning urushgacha bo‘lgan davriga bag‘ishlangan bo‘lsa-da, ularda
O‘zbekiston ayollarining ijtimoiy ahvoli haqida ko‘plab faktik materiallar
mavjud. Bundan tashqari demografik jarayonlarda ayollarning ijtimoiy roli
masalasi D.A. Alimova tomonidan batafsilroq o‘rganilgan. U birinchilardan bo‘lib
sovet davri tarixchilarining ayollar aholisining ijtimoiy holatiga bag‘ishlangan
ko‘plab asarlarini, shu jumladan 40-80-yillarda tanqidiy baholagan. Umuman
olganda Respublikada demografiya fanini rivojlantirishda, ayniqsa M.Q.
Qoraxonovning xissasi katta. Demograf olim respublikaning XIX asrning ikkinchi
yarmidan boshlab, demografik tarixini tiklagan. Shu bilan birga M. Qoraxonov
O’zbekistan aholisining son va sifat xususiyatlarini, tug‘ilish, o’lim, nikoh va
ajralish kabi demografik jarayonlarni ilk bor kompleks o’rgangan xamda
demografik prognozni amalga oshirgan, ushbu mavzularda ilmiy asarlar
yaratgan. O’zbekistonda demografiya fanining rivojlanishiga M.Q. Qoraxonov,
I.R. Mullajonov, R.A. Ubaydullaeva, O.B. Otamirzaev, L.P. Maksakova, D.B.
Bobojonova, M.B. Burieva va boshqalar xam salmoqli xissa qo’shganlar.1995
yilda D. B. Babadjonovaning “O‘zbekistonda demografik jarayonlar va ularning
xususiyatlari” nomli monografiyasi chop etildi. Aholini tahlil qilishga, 70-80-
yillardagi migratsiya muammolariga asosiy e'tibor qaratilgan. Ekologiya va aholi
salomatligini muhofaza qilish muammolari va eng muhim demografik
jarayonlar: mehnat resurslaridan foydalanish, aholini joylashtirish va ish bilan
ta'minlash o'rtasidagi munosabatlarning tavsifi alohida qiziqish uyg'otadi. Shu
bilan birga, migratsiya jarayonlarining xususiyatlari o‘qituvchilar uchun
mo‘ljallangan «O‘zbekistonda ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar» (1999)
THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
84
darsligida tavsiflangan. Muallif millatlararo munosabatlarda demografik omil
evolyutsiyasini tahlil qilib, uning o‘ziga xos ijtimoiy-demografik oqibatlarini
ko‘rsatadi.Bu davrda demografik jarayonlarning rivojlanishiga ta'sir ko'rsatgan
individual muammolarni tavsiflovchi tarixiy tadqiqotlar paydo bo'ldi. Ular
orasida Ikkinchi jahon urushidagi insoniy talofatlar, turli xalq va elat
vakillarining O‘zbekistonga deportatsiya qilinishi tarixini o‘rganish alohida o‘rin
tutadi. Bu masalalar Sh.D.Pirimqulov, V.L.Genshtke, A.Rahmanqulova, P.Kim,
Sh.Xaitovlarning asarlarida turli manbalar: guvohlarning xotiralaridan tortib,
nashr etilmagan va yaqinda maxfiyligi o‘chirilgan arxiv ma’lumotlarigacha keng
ko‘lamli manbalar asosida muhokama qilinadi. . Ushbu guruh adabiyotlarini
tahlil qilish ko'rib chiqilayotgan tadqiqotlarda aholining tarkibi va soni,
shuningdek, demografik yo'qotishlar faktlari haqida juda ko'p qimmatli
materiallar mavjud degan xulosaga kelishimizga imkon beradi. Aholi
muammolariga bag'ishlangan ilmiy konferentsiyalar, yig'ilishlar va seminarlar
ilmiy-tadqiqot faolligining sezilarli o'sishining o'ziga xos ko'rsatkichiga aylandi.
O‘zbekiston Milliy universiteti olimlari tomonidan 2005 yilda “O‘zbekistonda
etnodemografik jarayonlar” mavzusida xalqaro konferensiya tashkil etildi.
Respublika hududlarida tashkil etilgan tarixning turli jabhalariga bag‘ishlangan
respublika ilmiy anjumanlari materiallari to‘plamlariga tarixiy-demografik
jarayonlarni o‘rganishga oid qator nashrlar kiritildi. Nashr etilgan materiallar
tarixning turli bosqichlarida demografik jarayonlarni o'rganishning yuksalish
boshlanishini aks ettiruvchi mutlaqo yangi hodisa bo’ldi. Shunday qilib, 1940-
yillarning o'rtalarida - 1980-yillarning oxirlarida demografik jarayonlarni
o'rganishga ko'ra sezilarli miqdordagi tadqiqotlar yaratdi. Tarixshunoslik tahlili
ularning o‘rganilayotgan davrda asosiy belgilari va shakllanish bosqichlarini
aniqlash imkonini beradi. Shu bilan birga, urushdan keyingi o'n yilliklardagi
demografik jarayonlarni milliy miqyosda o'rganish endigina boshlandi.
Darhaqiqat, O‘zbekistonda tarixiy demografiya nisbatan yosh, rivojlana
boshlagan ilmiy fandir. 1940-yillarning oʻrtalari — 1980-yillarning oxirlaridagi
aholi tarixini har tomonlama koʻrib chiqishga urinishlar hozirgacha mamlakatda
kam uchraydi.
Demografik tadqiqotlar rivojlanishi o’z tarixiga egadir. Respublikada fan,
madaniyat va davlatchilik rivojlanishi juda qadimiy tarixga ega. Yuqorida
demografik bilimlar to’plash, asosan davlatchilik bilan bog’liq ekanligi haqida
fikr yilritildi. Demak, O’zbekistonda ham, demogafik bilimlar juda qadimdan
mavjud bo’lgan. Bular haqida qadimiy qo’lyozmalar, arxeologik yodgorliklar,
qator ilmiy manbalar guvohlik beradi. Lekin o’lkada maqsadli demografik
THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
85
tadqiqotla o’tkazish asosan 1960 yillardan boshlandi. Ana shu davrdan to hozirgi
kunga qadar respublikada juda katta ahamiyatga ega bo’lgan demogafik
tadqiqotlar olib borilgan hamda shu sohada yirik mutaxassislar tayyorlangan.
Demografiya sohasida erishilgan yiltilqlar ustoz olim M. Q. Qoraxonov nomi
bilan bog’liqdir. Olim nafaqat O’zbekistonda, balki Markazaiy Osiyoda yirik
demografik tadqiqOtlar olib bordi. Ushbu hududning XIX asr ikkinclu yarmidan
boshlab, demografik tarixini tikladi. Aholi o’sishi, tug’ilishi, o’lim, nikoh va
ajralish kabi demografik jarayonlar xususiyatlarini o’rgandi. Ular bilan bog’liq
omillar, muammolarni aniqlab berdi. O’rta Osiyo tarkibiga kiriuvchi
respublikalarda aholi o’sishi bashoratini yaratishga rahbarlik qildi. Qoraxonov
O’lkamiz aholisining miqdoriy rivojlanishi bilan bir qatorda uning sifatiy
rivojlanishi sohasida ham yirik tadqiqot ishlarini olib bordi. Ustoz rahbarligida
O’zbekistonda aholi ma’lumotlilik bosqichlari bo’yicha bashorat ham ishlab
chiqilgan. Olimning olib borgan tadqiqotlari asosida monografiya, risolalar va
200 dan ortiq ilmiy maqolalari chop etilgan. Ustoz o’z ilmiy faoliyatini 1960
yillardan boshlab, hayotining oxirgi damlarigacha O’zbekiston Milliy
Universitetining geografiya fakultetida olib bordi. Dastlab respublikada
demografiyani o’rganuvchi ilmiy guruh tilzdi. 1972 yilda ana shu guruh O’rta
Osiyo respublikalari demografik holati va muammolarini o’rganuvchi yirik
«Aholishunoslik ilmiy–tadqiqot laboratoriyasi» ga aylandi. Ushbu laboratoriyada
O’rta Osiyo Demografiyasini o’rganishga doir chuqur, tarixiy ahamiyatga ega
bo’lgan tadqiqotlar olib borildi. Shu bilan birga, M.Q.Qoraxonov rahnamologida
aholi muammolarini o’rganuvchi yirik ilmiy maktab yaratildi. Ustoz maktabida
shakllangan mutaxassislar bugungi kunda uning ishini davom ettirib, jamiyat
taraqqiyaga molik tadqiqotlar olib bormoqdalar. O’lkamiz demografik tarixini va
aholi muammolarini o’rganishda RLMullajonov, R.A.Ubaydullaeva, E.A.
Ahmedov, O.B.Ota–Mirzaev, L.P.Maksakova, A.S.SoUev, N.S Aliqoriev, X.Salimov,
M.R.Bo’rieva,
A.A.Qayumov,
O.E.Ergashev,
LSafarov,
O.Saydaxmedov,
RB.Murtazina, Z.X.Rayilijonov, RJ.Ortiqboev, Z.Tojieva kabi olimlar olib borgan
tadqiqotlar ham ustoz Murtazo Qoraxonovich Qoraxonov boshlagan ilmiy
izlanishlarni ta’kidlash lozim.
Ulug‘ Vatan urushi yillarida Samarqand mehnatkashlarining dushmanni
tor-mor qilishga qo’shgan hissasini ko’rsatib berishni monografiya avtorlari
o’zlariga muhim vazifa qilib oldilar. Ular sotsializm qurilishini tugallash,
kommunistik qurilishni avj oldirirish davriga jiddiy e’tibor berdilar. “Samarqand
tarixi” kitobi sotsializm qurilishini tugallash, kommunistik qurilishni avj oldirish
davriga jiddiy e’tibor berdilar. Kitobning shu davrga oid bo’limlarida
THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
86
ishchilarning mehnat va siyosiy aktivligi o’sib borayotganligi, kommunistik
mehnat uchun boshlangan harakat, Shahar sanoatini rivojlantirish davom
etganligi,
ishchilar
sinfi
bilan
kolxozchi
dehqonlar
ittifoqining
mustahkamlanishi,
sotsialistik
madaniyatining
gullab-yashnashi,
O’zbekistonning xalqaro aloqalarida Samarqandning tutgan o’rni va Shahar
ekonomikasini rivojlantirish istiqbollari ko’rsatib berildi. “Samarqand tarixi”
kitobining ikkinchi tomini yaratishda O’zbekiston SSR Fanlar akademiyasi Tarix
va arxeologiya institutining ilmiy xodimlari hamda Alisher Navoiy nomli
Samarqand Davlat universitetining kollektivi qatnashdi. Samarqand shahri
tarixining ikkinchi tomi Sovet davriga bag’ishlangan. Samarqand Ulug’ Oktabr
sotsialistik revolyutsiyasi, grajdanlar urushi va chet el intervensiyasi yillarida
O’rta Osiyoda Sovet hokimiyatining tayanch punktlaridan biri bo’lib xizmat qildi
va Shahar mehnatkashlari ichki va tashqi kontrevolyutsiyani tor-mor qilishga
munosib hissa qo’shdi. Kitobda Ulug’ Vatan urushi yillarida samarqandliklarning
mehnat sohasidagi qahramonliklari to’la ifoda qilinadi. Tomda Samarqandda
sotsialistik va kommunistik qurulish yillarida sanoat, Shahar xo’jaligi, sog’liqni
saqlash, xalq maorifi, fan va madaniy-oqartuv muassasalarining taraqqiyoti har
taraflama yoritilgan.
Buyuk istiqlolimiz sharofati ila “biz tariximiz, madaniyatimizni o’zimiz
uchun va butun dunyo uchun ham qayta tiklayotgan” hozirgi o’tish bosqichida
O’zbekiston tarixi fanini va uni milliy istiqlol mafkurasi, milliy g’oya ruhida
tadqiq etish hamda o’qitish davlat siyosati darajasiga olib chiqildi. Bog’chalardan
tortib oliy o’quv yurtlarigacha bo’lgan ta’lim tizimida Vatan tarixi o’qitilmoqda.
Davlatimiz, shaxsan Prezidentimiz Islom Karimovning sa’y-xarakatlari,
tashabbusi bilan Davlat va jamiyat qurilishi akademiyasi huzurida O’zbekiston
yangi tarixi markazi tashkil etildi. Bu markaz endilikda respublikamizda yirik
ilmiy muassasa bo’lib qoldi va bu ilmiy jamoa 1996-2000-yillar mobaynida ilmiy
tadqiqot ishlari olib borib, uch jildlik “O’zbekistonning yangi tarixi” ni yaratishga
muvaffaq bo’ldi.
“O’zbekiston tarixidan materillar” kitobida “Buyuk istiqlolimiz sharofati ila
“Biz tariximiz, madaniyatimizni o’zimiz uchun va butun dunyo uchun ham qayta
tiklayotgan” hozirgi o’tish bosqishida O’zbekiston tarixi fanini va uni milliy
istiqlol mafkurasi, milliy g’oya ruhida tadqiq etish hamda o’qitish davlat siyosati
darajasiga olib chiqildi” deb, ma’lumot beriladi. 1998-yil 26-iyunda I.
Karimovning bir guruh tarixchi olimlar, jurnalistlar, ijodiy xodimlar bilan
uchrashuvi va undagi suxbat, muloqot o’zbek tarixnavisligi hamda
tarixshunosligida kata voqea bo’ldi. Mazkur suxbatda davlatimiz rahbari
THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
87
favqulotda boy hamda betakror tariximizning uzoq va yaqin davrlari,
bosqichlari, dolzarb mavzulari, muammolari haqida konseptual xarakterdagi
fikr-g’oyalarni bildirdi. Bu suhbatni mazmuni “Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q”
nomli risolada o’z aksini topdi.
Mazkur davr bo’yicha muhim bo’lgan kitoblardan biri sifatida
“O’zbekistonni yangi tarixi” (“Sharq” nashriyot-matbaa konserni Bosh
taxririyati.T.2000.687bet) fundamental ilmiy tadqiqot kitobidan keng va
samarali foydalanildi.
"O’zbek xalqining tarixi buyuk va bu buyuk tarixni haqqoniy ravishda
xolisona yoritish bugungi barcha tarixchi olimlarimizning vijdon ishidir.
Mustabit tuzumning O’zbekistonda barcha yo’nalishlarda olib brogan faoliyati,
ularning mustamlakachilik siyosatini yoritishda professor Q. Usmonov va
dotsent M. Sodiqovlarning 2002-yilda nashr etgan “O’zbekiston tarixi” va
dotsent M. Sodiqovlarning 2002-yilda nashr etgan “O’zbekiston tarixi” (1917-
1991-yillar) darsligi, shuningdek, ushbu o’quv qo’llanmaning “Muhim tarixiy
sanalar” qismida ko’hna tarixning bugungacha bo’lgan yilnomasi ixcham tarxda
bayon qilindi, olimlar Q. Rajabov, F. Husanov, I. Shoymardonov va B.
Tojiboyevlar tomonidan yaratilgan “O’zbekiston tarixining muhim sanalari”".
(2010-yil) va tarixchi olima M. B. Hasanova tuzgan “O’zbekiston tarixi ( jadval va
chizmalarda)” kitoblari ham muhim yo’llanma vazifasini o’tadi".
Foydalanilgan adabiylar ro’yxati:
1.
Islom Karimov. O’zbekiston buyuk kelajak sari. Toshkent. “Sharq”
nashriyot-matbaa konserni Bosh tahririyati. 1998.308-bet.
2.
Karimov I. A. O’zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura. T.I.-T.,
1996. 77-bet.
3.
Р. Шамсуддинов. Узбекистон тарихидан материаллар. Андижон.
2004.3-китоб. 3-бет.
4.
Самарканд тарихи. Узбекистоню Фан.1970.
