THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
50
KIBERXAVFSIZLIK BO‘YICHA XALQARO BITIMLAR VA ULARNING
SAMARADORLIGINI OSHIRISH YO‘LLARI
Mannonov Asliddin Akbar o’g’li
Toshkent Davlat Yuridik Universiteti Magistratura
bosqichi Kiber huquqi mutahasisligi
asliddinmannonov0980@gmail.com
+998979600302
https://doi.org/10.5281/zenodo.15273139
Zamonaviy dunyoda raqamli texnologiyalar hayotning ajralmas qismiga
aylandi, ammo bu rivojlanish bilan birga kiberxavfsizlikka oid tahdidlar ham
keskin o‘sib bormoqda. Kiberhujumlar endi faqat individual shaxslar yoki
tashkilotlarga emas, balki butun davlatlarning iqtisodiy, siyosiy va ijtimoiy
barqarorligiga xavf solmoqda. Ushbu muammoning global xarakteri tufayli
kiberxavfsizlikni ta’minlashda xalqaro hamkorlik muhim ahamiyat kasb etadi.
Xalqaro bitimlar ushbu sohada umumiy qoidalar ishlab chiqish, tajriba
almashish va kiberjinoyatlarga qarshi birgalikda kurashish uchun muhim zamin
yaratadi. Biroq, mavjud kelishuvlarning samaradorligi ko‘pincha savollar
tug‘diradi: ular zamonaviy tahdidlarga qanchalik mos keladi va qanday yo‘llar
bilan yanada samarali bo‘lishi mumkin?
Ushbu tezisda kiberxavfsizlik bo‘yicha xalqaro bitimlarning hozirgi holati
tahlil qilinadi va ularning samaradorligini oshirishga qaratilgan amaliy takliflar
ishlab chiqiladi. Tadqiqot jarayonida quyidagi savollarga javob izlanadi: Hozirda
qanday xalqaro bitimlar mavjud? Ular kiberxavfsizlikni ta’minlashda qanchalik
muvaffaqiyatli? Va eng muhimi, kelajakda bu bitimlarning ta’sirini kuchaytirish
uchun qanday choralar ko‘rish zarur? Ushbu masalalarni o‘rganish nafaqat
kiberxavfsizlik sohasidagi mavjud muammolarni aniqlashga, balki global
hamkorlikni mustahkamlash yo‘llarini belgilashga yordam beradi.
Kiberxavfsizlik bo‘yicha xalqaro bitimlarning umumiy ko‘rinishi.
Kiberxavfsizlikni ta’minlashda xalqaro bitimlar global miqyosda hamkorlikni
yo‘lga qo‘yish va kiberjinoyatlarga qarshi birgalikda kurashish uchun asosiy
vosita sifatida xizmat qiladi. Bugungi kunda ushbu sohada bir qator muhim
kelishuvlar va tashkilotlar faoliyat yuritmoqda, ularning har biri o‘ziga xos
maqsad va yondashuvlarga ega. Ushbu bitimlar davlatlar o‘rtasida huquqiy
bazani shakllantirish, texnologik resurslarni birlashtirish va tajriba almashishni
rivojlantirishga qaratilgan.
Eng muhim xalqaro hujjatlardan biri 2001-yilda qabul qilingan Yevropa
Kengashining “Kiberjinoyatchilik to‘g‘risidagi konvensiyasi”dir, u Budapesht
konvensiyasi sifatida ham tanilgan. Ushbu konvensiya kiberxavfsizlikka oid
THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
51
jinoyatlarni aniqlash, tergov qilish va ularga qarshi choralar ko‘rish bo‘yicha
umumiy qoidalarni belgilaydi. U nafaqat Yevropa davlatlari, balki AQSh, Kanada
va boshqa mamlakatlar tomonidan ham qo‘llab-quvvatlanib, global miqyosda
qo‘llaniladigan birinchi hujjatga aylandi. Konvensiyaning asosiy maqsadi
xakerlik, ma’lumotlarni o‘g‘irlash va onlayn firibgarlik kabi kiberjinoyatlarga
qarshi huquqiy mexanizmlarni muvofiqlashtirishdan iborat.
Bundan tashqari, Birlashgan Millatlar Tashkiloti (BMT) ham kiberxavfsizlik
masalalarida faol ishtirok etmoqda. BMTning Axborot xavfsizligi bo‘yicha
ekspertlar guruhi (GGE) va ochiq ishchi guruhi (OEWG) kiberfazoda
barqarorlikni ta’minlash uchun xalqaro normalarni ishlab chiqishga harakat
qilmoqda. Shu bilan birga, Xalqaro telekommunikatsiya ittifoqi (ITU)
kiberxavfsizlik infratuzilmasini rivojlantirish va rivojlanayotgan mamlakatlarga
texnik yordam ko‘rsatishda muhim rol o‘ynaydi. ITU’ning Global kiberxavfsizlik
kun tartibi (GCA) kabi tashabbuslari davlatlar o‘rtasida texnologik hamkorlikni
kengaytirishga xizmat qiladi.
Mintaqaviy darajada ham bir qator kelishuvlar
mavjud. Masalan, Yevropa Ittifoqi (YEI)ning Kiberxavfsizlik strategiyasi va NIS2
direktivasi a’zo davlatlarning kiberxavfsizlik siyosatini muvofiqlashtirishga
qaratilgan. Shu kabi, Janubi-Sharqiy Osiyo Millatlar Assotsiatsiyasi (ASEAN)
kiberxavfsizlik bo‘yicha mintaqaviy hamkorlikni mustahkamlash uchun o‘z
dasturlarini ishlab chiqmoqda. Bu tashkilotlarning har biri o‘ziga xos mintaqaviy
ehtiyojlarni hisobga olgan holda kiberxavfsizlikni ta’minlashga intiladi.
Xalqaro
bitimlarning umumiy maqsadi kiberjinoyatlarga qarshi huquqiy asos yaratish,
davlatlar o‘rtasida ma’lumot almashishni yo‘lga qo‘yish va kiberxavf-xatarlarni
oldini olish uchun texnologik imkoniyatlarni birlashtirishdan iborat. Biroq,
ushbu kelishuvlarning qamrovi va samaradorligi turli omillarga, jumladan,
davlatlarning siyosiy irodasi va texnologik tayyorgarligiga bog‘liq. Shunday
ekan, mavjud bitimlar kiberxavfsizlikni ta’minlashda muhim qadam bo‘lsa-da,
ularning imkoniyatlari va cheklovlari yanada chuqurroq tahlil qilishni talab
etadi.
Xalqaro bitimlarning samaradorligini baholash.
Kiberxavfsizlik bo‘yicha
xalqaro bitimlarning samaradorligini baholash ularning global kiberxavf-
xatarlarni bartaraf etishdagi ta’sirini tushunish uchun muhimdir. Ushbu
kelishuvlar bir qator muvaffaqiyatlarga erishgan bo‘lsa-da, ularning cheklovlari
va kamchiliklari ham ko‘zga tashlanadi. Bu bo‘limda bitimlarning ijobiy natijalari
va mavjud muammolar alohida ko‘rib chiqiladi.
Muvaffaqiyatlar.
Xalqaro bitimlar kiberxavfsizlik sohasida muhim
yutuqlarni ta’minladi. Birinchidan, ular kiberjinoyatlarga qarshi global huquqiy
THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
52
asosni shakllantirishga yordam berdi. Masalan, Budapesht konvensiyasi
qatnashchi davlatlarda kiberjinoyatlarni aniqlash va jazolash bo‘yicha umumiy
mezonlarni joriy etdi, bu esa xalqaro huquqni qo‘llash organlari o‘rtasidagi
hamkorlikni osonlashtirdi. Ikkinchidan, bitimlar davlatlar o‘rtasida ma’lumot
almashish jarayonini yaxshiladi. Xususan, Yevropa Ittifoqining kiberxavfsizlik
tashabbuslari a’zo mamlakatlar o‘rtasida real vaqt rejimida kiberhujumlar
haqida axborot almashishni yo‘lga qo‘ydi. Uchinchidan, ushbu kelishuvlar
kiberxavfsizlik bo‘yicha xabardorlikni oshirish va rivojlanayotgan davlatlarga
texnik yordam ko‘rsatishda muhim rol o‘ynadi. Xalqaro telekommunikatsiya
ittifoqining tashabbuslari misolida, ko‘plab mamlakatlar o‘zlarining
kiberxavfsizlik infratuzilmasini mustahkamlash imkoniyatiga ega bo‘ldi.
Kamchiliklar.
Shu bilan birga, xalqaro bitimlarning samaradorligi bir qator
jiddiy to‘siqlar bilan cheklanmoqda. Birinchi navbatda, turli mamlakatlarning
qonunchilik tizimlaridagi tafovutlar kelishuvlarni amalda qo‘llashni
qiyinlashtiradi. Masalan, Budapesht konvensiyasiga qo‘shilgan davlatlar orasida
ham kiberjinoyatlarga oid qonunlarning ijrosi turlicha bo‘lib, bu transmilliy
tergovlarda muammolar keltirib chiqaradi. Ikkinchidan, siyosiy va iqtisodiy
manfaatlarning ziddiyati hamkorlikka to‘sqinlik qiladi. Kiberxavfsizlik
masalalarida global yetakchilikka intilayotgan davlatlar, masalan, AQSh, Rossiya
va Xitoy o‘rtasidagi raqobat BMT doirasidagi muzokaralarni sekinlashtirmoqda.
Uchinchidan, texnologik rivojlanishning yuqori sur’ati bitimlarning dolzarbligini
pasaytiradi. Sun’iy intellekt yoki kvant hisoblash kabi yangi texnologiyalar
kiberhujumlarning murakkabligini oshirayotgan bir paytda, mavjud kelishuvlar
ko‘pincha ushbu tahdidlarga moslashishga ulgurmaydi.
Samaradorlikni oshirish yo‘llari.
Kiberxavfsizlik bo‘yicha xalqaro
bitimlarning samaradorligini oshirish zamonaviy kiberxavf-xatarlarga qarshi
samarali kurashish uchun muhim vazifadir. Ushbu maqsadga erishish uchun
huquqiy, texnologik va xalqaro hamkorlikni mustahkamlashga qaratilgan
kompleks yondashuv zarur. Quyida ushbu yo‘nalishdagi asosiy takliflar
keltiriladi.
Huquqiy va institutsional takomillashtirish.
Birinchi navbatda, xalqaro
bitimlarning universal qoidalarini ishlab chiqish va ularni globallashtirish lozim.
Hozirgi kunda Budapesht konvensiyasi kabi hujjatlar ma’lum davlatlar guruhi
bilan cheklangan bo‘lib, ko‘plab mamlakatlar bu jarayondan tashqarida
qolmoqda. BMT doirasida kiberjinoyatlarga qarshi yangi global konvensiya
qabul qilinishi ushbu bo‘shliqni to‘ldirishi mumkin. Shu bilan birga, milliy
qonunchilikni xalqaro standartlarga moslashtirish jarayoni tezlashishi kerak. Bu
THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
53
kiberjinoyatlarni tergov qilish va jazolashda davlatlar o‘rtasidagi huquqiy
to‘siqlarni bartaraf etadi. Masalan, ma’lumotlar maxfiyligi va kiberxavfsizlik
qonunlari o‘rtasidagi ziddiyatlarni hal qilish uchun umumiy yondashuv ishlab
chiqilishi zarur.
Texnologik yechimlar.
Ikkinchidan,
kiberxavfsizlikni
ta’minlashda
zamonaviy texnologiyalardan kengroq foydalanish samaradorlikni oshiradi.
Sun’iy intellekt (AI) va katta ma’lumotlarni tahlil qilish (Big Data)
kiberhujumlarni oldindan bashorat qilish va ularga tezkor javob berish imkonini
beradi. Masalan, AI asosidagi monitoring tizimlari xalqaro miqyosda kiberxavf-
xatarlarni aniqlab, ular haqida barcha qatnashchi davlatlarni ogohlantirishi
mumkin. Bundan tashqari, kiberxavfsizlik bo‘yicha umumiy global platforma
yoki ma’lumotlar bazasini joriy etish hamkorlikni yanada samarali qiladi.
Bunday tizim kiberjinoyatchilarning harakatlarini kuzatish va ularning
faoliyatini cheklashda davlatlarga yordam beradi.
Xalqaro hamkorlikni mustahkamlash.
Uchinchidan, davlatlar va xususiy
sektor o‘rtasidagi hamkorlikni kengaytirish kiberxavfsizlik bitimlarining ta’sirini
oshiradi. Texnologiya kompaniyalari, masalan, Google, Microsoft yoki Kaspersky
kabi tashkilotlar kiberxavfsizlik sohasida katta tajribaga ega bo‘lib, ularning
resurslari davlatlar uchun muhim qo‘llab-quvvatlov bo‘la oladi. Shu bilan birga,
kiberxavfsizlik bo‘yicha o‘quv dasturlari va tajriba almashishni rivojlantirish
zarur. Masalan, muntazam ravishda xalqaro kiberxavfsizlik mashg‘ulotlari yoki
simulyatsiyalar o‘tkazilishi davlatlarning tayyorgarligini oshiradi va ularning
birgalikda harakat qilish qobiliyatini mustahkamlaydi.
Xulosa.
Kiberxavfsizlik bo‘yicha xalqaro bitimlar zamonaviy dunyoda
global tahdidlarga qarshi kurashda muhim vosita sifatida xizmat qiladi. Ushbu
tadqiqot shuni ko‘rsatdiki, mavjud kelishuvlar kiberjinoyatlarga qarshi huquqiy
asos yaratish, davlatlar o‘rtasida ma’lumot almashishni yaxshilash va
xabardorlikni oshirishda sezilarli yutuqlarga erishgan. Biroq, ularning
samaradorligi turli mamlakatlar qonunchiligidagi tafovutlar, siyosiy
kelishmovchiliklar va texnologik rivojlanishning tez sur’atlari kabi omillar bilan
cheklanmoqda. Bu holat xalqaro bitimlarning hozirgi sharoitda to‘liq samarali
ishlashi uchun takomillashtirish zarurligini ko‘rsatadi.
Kelajakda ushbu
bitimlarning ta’sirini oshirish uchun birgalikda harakat qilish va yangi
yondashuvlarni joriy etish muhimdir. Huquqiy jihatdan universal qoidalarni
ishlab chiqish va milliy qonunchilikni muvofiqlashtirish kiberxavfsizlik sohasida
yagona front shakllantiradi. Texnologik jihatdan sun’iy intellekt va umumiy
monitoring tizimlaridan foydalanish zamonaviy tahdidlarga tezkor javob berish
THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
54
imkonini beradi. Shu bilan birga, davlatlar va xususiy sektor o‘rtasidagi
hamkorlikni kengaytirish, o‘quv dasturlarni rivojlantirish global hamjamiyatning
kiberxavfsizlikdagi tayyorgarligini oshiradi. Ushbu choralarni amalga oshirish
xalqaro bitimlarning nafaqat dolzarb bo‘lib qolishini, balki kelgusida yanada
samarali natijalar berishini ta’minlaydi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Xolmirzaev, R. M. (2018).Axborot xavfsizligi va kiberxavfsizlik.Tashkent:
“Fan” nashriyoti.
2.
Jumaev, A. T. (2020).Sun'iy intellekt va kiberxavfsizlik: Yangi
imkoniyatlar va xatarlar. Tashkent: O‘zbekiston Milliy Universiteti nashriyoti.
3.
Sofaer, Abraham, David Clark, and Whitfield Diffie. "Cyber security and
international agreements." National research council, proceedings of a
workshop on deterring cyberattacks. 2009.
4.
Naseeb, Shujaat, and Wajahat Naseeb Khan. "Mitigating Cybercrime
through International Law: The Role of Global Cybersecurity Agreements." Mayo
RC journal of communication for sustainable world 1.1 (2024): 31-40.
5.
Van der Meer, Sico. "Enhancing international cyber security: A key role for
diplomacy." Security and Human Rights 26.2-4 (2015): 193-205.
