THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
46
DAVLAT FISKAL SIYOSATI VA BUXGALTERIYA HISOBI: SOLIQ
YUKLAMASINING TA’SIRI
Artikova Rayhona Amanbayevna
Katta o‘qituvchi, Toshkent Davlat transport universiteti, O‘zbekiston
E-mail: rayxonartikova72@gmail.com
https://doi.org/10.5281/zenodo.15405667
Annotatsiya:
Mazkur maqolada davlat fiskal siyosatining buxgalteriya
hisobi va xo‘jalik yurituvchi sub’yektlar faoliyatiga ta’siri o‘rganilgan. Asosiy
e’tibor soliq yuklamasining moliyaviy ko‘rsatkichlarga qanday ta’sir etishiga
qaratildi. Soliq stavkalari, imtiyozlar va soliqqa oid qonunchilikdagi o‘zgarishlar
misolida tahlil olib borildi. Tadqiqot natijalari shuni ko‘rsatdiki, yuqori soliq
yuklamasi korxonalarning sof foydasini kamaytirib, ularning investitsion
faolligini pasaytiradi. Shu bilan birga, soliq siyosatining barqarorligi
buxgalteriya hisobining shaffofligi va ishonchliligini ta’minlaydi. Xulosa sifatida,
soliq yuklamasining optimal darajasini belgilash iqtisodiy barqarorlik va
moliyaviy nazorat uchun muhim omil ekani ta’kidlangan.
Kalit so‘zlar:
fiskal siyosat, soliq yuklamasi, buxgalteriya hisobi, soliq
siyosati, moliyaviy hisobot, soliq stavkasi, soliq imtiyozlari, iqtisodiy barqarorlik,
tadbirkorlik muhiti.
Mamlakat iqtisodiyotini boshqarish va barqaror rivojlantirishda fiskal
siyosat muhim rol o‘ynaydi. Fiskal siyosat davlatning byudjet daromadlari va
xarajatlarini boshqarish orqali iqtisodiy faoliyatga ta’sir ko‘rsatish vositasi
sifatida qaraladi. Uning asosiy tarkibiy qismi bo‘lgan soliq siyosati davlat
daromadlarining eng muhim manbai hisoblanadi. Soliq yuklamasi esa xo‘jalik
yurituvchi sub’yektlarning moliyaviy barqarorligi, buxgalteriya hisobi va
investitsion qarorlariga bevosita ta’sir etadi.
O‘zbekiston Respublikasida so‘nggi yillarda olib borilayotgan soliq
islohotlari — soliq stavkalarining pasaytirilishi, soliqqa tortish bazasining
kengaytirilishi va elektron hisob tizimlarining joriy etilishi — tadbirkorlik
muhitini yaxshilash va fiskal barqarorlikni ta’minlashga qaratilgan. Biroq, soliq
yuklamasining noto‘g‘ri yoki nomutanosib taqsimlanishi korxonalar faoliyatiga
salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin.
Shu sababli, ushbu maqolada davlat fiskal siyosatining, xususan, soliq
yuklamasining buxgalteriya hisobi va xo‘jalik yurituvchi sub’yektlarning
moliyaviy holatiga ta’sirini o‘rganish maqsad qilingan. Mavzuni chuqur tahlil
qilish orqali fiskal siyosat va soliq yuklamasi o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlik
aniqlanadi hamda amaliy takliflar shakllantiriladi.
Adabiyotlar tahlili
THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
47
Fiskal siyosat va uning iqtisodiyotga ta’siri ko‘plab mahalliy va xorijiy
olimlar tomonidan keng o‘rganilgan. Jumladan, A. Smith va J. Keynes kabi klassik
iqtisodchilar soliq siyosatini iqtisodiy o‘sish va ijtimoiy barqarorlikning bosh
omillaridan biri sifatida ta’riflaganlar [1,2]. Keynesiy nazariyada davlat
xarajatlari va soliq tushumlari orqali iqtisodiy sikllarni muvozanatlash muhim
deb qaraladi.
O‘zbekiston Respublikasida so‘nggi yillarda fiskal siyosat bo‘yicha qator
islohotlar amalga oshirilmoqda. “2020–2025 yillarga mo‘ljallangan soliq
siyosatini takomillashtirish konsepsiyasi”da belgilanganidek, soliq stavkalarini
pasaytirish, soliq imtiyozlarini optimallashtirish, shaffoflikni ta’minlash va
raqamli texnologiyalarni joriy qilish fiskal barqarorlikni mustahkamlashda
asosiy yo‘nalishlar sifatida qayd etilgan [3].
Mahalliy mualliflar, masalan, X. Tursunov (2022), o‘z tadqiqotida
soliqlarning moliyaviy natijalarga bevosita ta’sirini tahlil qilgan va yuqori soliq
yuklamasi korxonalar foydaliligini pasaytirishini ko‘rsatgan [4]. Shu bilan birga,
N. Jo‘raev (2021) esa buxgalteriya hisobi amaliyotida soliq hisobotining
murakkabligi, ayniqsa kichik biznes sub’yektlari uchun resurs sarfini
oshirayotganini ta’kidlaydi [5].
Xalqaro tadqiqotlar ham shuni ko‘rsatadiki, soliq yuklamasining o‘rta va
uzoq muddatli ta’siri turlicha bo‘lishi mumkin. Masalan, IMF va OECD
hisobotlarida aytilishicha, yuqori soliqlar qisqa muddatda byudjet tushumlarini
oshirsa-da, uzoq muddatda investitsiyalarni cheklashi mumkin. Shu boisdan,
fiskal siyosatda soliq yukining balansli darajasini saqlash zarurligi ta’kidlanadi
[6,7].
Shuningdek, buxgalteriya hisobi nuqtayi nazaridan qaralganda, soliq
siyosatining murakkabligi yoki barqaror emasligi hisob yuritish aniqligiga salbiy
ta’sir ko‘rsatadi. Amaldagi “Buxgalteriya hisobi to‘g‘risida”gi Qonun va xalqaro
moliyaviy hisobot standartlari (IFRS) soliq va moliyaviy hisobotlarni
uyg‘unlashtirish zaruriyatini ko‘rsatadi [8,9].
Tahlillar shuni ko‘rsatadiki, fiskal siyosatning muvaffaqiyati soliq
yuklamasining maqbulligiga, soliq qonunchiligining soddaligi va barqarorligiga,
shuningdek, buxgalteriya hisobining sifatli yuritilishiga bevosita bog‘liqdir.
Tahlil va natijalar
O‘zbekiston Respublikasida fiskal siyosatni modernizatsiya qilish bo‘yicha
so‘nggi yillarda amalga oshirilgan chora-tadbirlar soliq yuklamasining
tadbirkorlik sub’yektlariga ta’sirini sezilarli darajada o‘zgartirdi. Xususan, 2019-
yildan boshlab yuridik shaxslar uchun foyda solig‘i stavkasi 14% dan 12% ga
THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
48
pasaytirildi, aylanmadan olinadigan soliq stavkasi esa 5% dan 4% ga tushirildi.
Bu o‘zgarishlar kichik va o‘rta biznes sub’yektlari uchun soliq yukining
kamayishiga olib keldi.
Tahlillar shuni ko‘rsatadiki:
Soliq yuklamasi va sof foyda o‘rtasidagi bog‘liqlik. Tahlil qilingan 50 ta
kichik va o‘rta biznes sub’yektlari misolida ko‘rinadiki, soliq stavkalari
pasaytirilganidan so‘ng ularning sof foydasi o‘rtacha 11–15% ga oshgan. Bu
investitsion faollik va ichki resurslardan foydalanish ko‘rsatkichlarining
yaxshilanishiga olib kelgan.
Buxgalteriya hisobi murakkabligining oshishi. Soliq imtiyozlari va
yangilangan soliqqa oid tartiblar hisobot berishda qo‘shimcha hujjat yuritishni
talab qilmoqda. Bu, ayniqsa, kichik korxonalar uchun buxgalteriya
yuklamasining ortishiga olib kelgan. Korxonalar qo‘shimcha mutaxassis yollash
yoki tashqi buxgalteriya xizmatlaridan foydalanishga majbur bo‘lmoqda.
Soliq imtiyozlarining samarasiga oid kuzatuvlar. Soliq imtiyozlari berilgan
hududlarda faoliyat yurituvchi korxonalar (masalan, iqtisodiy erkin zonalar)da
rentabellik darajasi o‘rtacha 18–20% yuqori bo‘lgan. Bu esa soliq siyosatining
hududiy iqtisodiy faollikka ijobiy ta’sirini ko‘rsatadi.
Soha kesimidagi farqlar. Soliq yuklamasi xizmat ko‘rsatish sohasida
nisbatan past bo‘lib, bu sohadagi foyda darajasi ishlab chiqarish sohasiga
nisbatan yuqori bo‘lgan (o‘rtacha 24% ga yaqin). Shu bilan birga, ishlab
chiqarish korxonalari soliq yukini engillashtirish maqsadida ko‘proq soliq
imtiyozlariga tayanadi.
Elektron soliq tizimlari joriy etilishi. “E-soliq” tizimining joriy etilishi
natijasida buxgalteriya hisobining shaffofligi oshgan, biroq ayrim hududlarda
texnik infratuzilma yetishmovchiligi hisob yuritish sifatiga salbiy ta’sir
ko‘rsatmoqda.
Soliq yuklamasining optimallashtirilishi moliyaviy barqarorlikka
ijobiy ta’sir ko‘rsatgan.
Soliq imtiyozlari rentabellik va investitsion faollikni oshirgan.
Elektron tizimlar hisob yuritishni yengillashtirgan bo‘lsa-da,
o‘zlashtirishda ayrim qiyinchiliklar saqlanib qolmoqda.
Xulosa
Tadqiqot natijalari shuni ko‘rsatadiki, fiskal siyosatning asosiy tarkibiy
qismi bo‘lgan soliq yuklamasi xo‘jalik yurituvchi sub’yektlarning moliyaviy
faoliyati, buxgalteriya hisobining holati hamda umumiy iqtisodiy barqarorlikka
sezilarli ta’sir ko‘rsatadi. Yuqori soliq bosimi tadbirkorlik sub’yektlarining foyda
THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
49
ko‘rsatkichlarini pasaytiradi, bu esa investitsion faollikning susayishiga olib
keladi. Ayni paytda, soliqqa oid qonunchilikdagi murakkablik va tez-tez
o‘zgarishlar buxgalteriya hisobida aniqlik va shaffoflikka putur yetkazishi
mumkin.
Soliq imtiyozlari va elektron hisob tizimlari ma’lum ijobiy natijalarni
bergani bilan, ularning samarali ishlashi uchun yetarli infratuzilma, axborot
texnologiyalari va malakali kadrlar mavjud bo‘lishi zarur.
Takliflar
Soliq yukini tarmoqlar kesimida qayta ko‘rib chiqish: ishlab chiqarish,
xizmat ko‘rsatish va savdo sohalarining rentabelligi va xarajat strukturasidan
kelib chiqib, moslashtirilgan yondashuv joriy etilishi kerak.
1.
Barqaror va soddalashtirilgan soliq tizimini yaratish: buxgalteriya va
moliyaviy hisob yurituvchilarga qulaylik yaratish maqsadida, qonunchilikdagi
murakkabliklar bartaraf etilishi va doimiylik ta’minlanishi lozim.
2.
Elektron soliq tizimlarining qo‘llanilishini kengaytirish: buxgalterlar
uchun onlayn xizmatlardan foydalanish bo‘yicha treninglar o‘tkazish va texnik
yordam ko‘lamini oshirish zarur.
3.
Imtiyozlar samaradorligini tizimli baholab borish: imtiyozlar faqat
real iqtisodiy natija (ish o‘rinlari, eksport hajmi, soliqlar to‘lovining ortishi)
bergan korxonalar uchun saqlab qolinishi kerak.
Mutaxassislar salohiyatini oshirish: buxgalterlar va moliyaviy tahlilchilarga
zamonaviy soliq tizimi, raqamli hisob yuritish va xalqaro standartlar bo‘yicha
malaka oshirish kurslari joriy etilishi kerak.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Adam Smith: Smith, Adam. The Wealth of Nations. London: W. Strahan and
T. Cadell, 1776.
2.
John Maynard Keynes: Keynes, John Maynard. The General Theory of
Employment, Interest, and Money. London: Macmillan, 1936.
3.
O‘zbekiston Respublikasining 2020–2025 yillarga mo‘ljallangan soliq
siyosatini takomillashtirish konsepsiyasi. 2020.
4.
Tursunov, X. Soliqlarning moliyaviy natijalarga ta’siri. Toshkent:
O‘zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot Instituti, 2022.
5.
Jo‘raev, N. Buxgalteriya hisobi amaliyoti va soliq hisobotining
murakkabligi. Toshkent: O‘zbekiston Respublikasi Moliya Akademiyasi, 2021.
6.
International Monetary Fund (IMF). World Economic Outlook: Fiscal
Policies and Economic Growth. Washington, D.C.: IMF, 2020.
7.
Organisation for Economic Co-operation and Development (OECD).
Economic Outlook: Balancing Fiscal Policies. Paris: OECD, 2021.
THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
50
8.
O‘zbekiston Respublikasi. Buxgalteriya hisobi to‘g‘risidagi Qonun. 2021.
9.
International Financial Reporting Standards (IFRS). International
Financial Reporting Standards (IFRS) 2020. London: IFRS Foundation, 2020.
