THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
41
TALABALAR XULQ-ATVORIDAGI AGRESSIV XATTI-HARAKATLAR:
O‘ZIGA XOSLIGI HAMDA NAMOYON BO‘LISHI
Karamova Mohinur Faxritdin qizi
Xalqaro innovatsion universiteti o‘qituvchisi
https://doi.org/10.5281/zenodo.15261099
Annotatsiya
Mazkur maqolada agressiya va uning turlari hamda yigit-qizlarda
agressiyaning ko‘rinishlari, tajovuzkor xatti-harakatlar haqida ma’lumot
berilgan.
Shuningdek, maqolada agressiv holatlarning talabalarning ta’lim-
tarbiyaviy faoliyatiga ta’siri xususida fikr-mulohazalar bayon qilingan.
Kalit so‘zlar:
agressiya, agressiv xatti-harakatlar, tajovuzkor, zo‘ravonlik,
tazyiq, xulq-atvor, muhit, yosh avlod tarbiyasi.
Аннотация
В статье представлена информация об агрессии и ее видах, а также
проявлениях агрессии и агрессивного поведения у мальчиков и девочек.
В статье также представлены мнения о влиянии агрессивных
ситуаций на учебную деятельность студентов.
Ключевые слова:
агрессия, агрессивное поведение, агрессивный,
насилие,
травля,
поведение,
окружающая
среда,
воспитание
подрастающего поколения.
Shaxsga doir individual taraqqiyot samarasini hamda shaxslararo
munosabatlarni belgilovchi xulq-atvor va xatti-harakatlarning eng muhim
xususiyatlaridan biri agressivlikdir. Agressiya – bu odamlar, odamlar guruhiga
nisbatan jismoniy va ruhiy zarar yetkazishga qaratilgan individual yoki
jamoaviy xatti-harakatlar majmui hisoblanadi. Bugun insoniyat tarixi ishonchli
tarzda shuni isbotlamoqdaki, agressiya shaxs va jamiyat hayotining ajralmas
qismiga aylanib bormoqda. Bundan tashqari, agressiya ulkan tortishish kuchi
va yuqumlilik xususiyatiga ega – ko‘pchilik o‘zining agressiv ekanini inkor
etadi, ammo o‘zining kundalik hayotida esa, uni keng namoyish qiladi. Aynan
agressiv xulq-atvor shaxslararo nizolarning vujudga kelishiga va ularni hal
etishning asossiz yo‘llari paydo bo‘lishiga olib keladi.
Agressiya o‘ziga va boshqalarga jismoniy va ruhiy zarar yetkazishi yoki
tabiatdagi noroziliklarga olib kelishi mumkin bo‘lgan bir qator amaliyotlarni
nazarda tutadi. Agressiyaning chiqishi turli yo‘llar bilan sodir bo‘lishi mumkin,
jumladan, og‘zaki, ratsional va jismoniy. Shuningdek, u shaxsiy mulkka zarar
yetkazishni ham o‘z ichiga olishi mumkin.
THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
42
Ko‘pchilik agressiyaga moyillikni faqat yigitlarga xos xususiyat deb biladi.
Aslida unday emas. Agressiyaga moyillik ham yigitlarga, ham qizlarga xos
xususiyatdir. Ammo yigit va qiz agressiyasi hamda uning qanday ifodalanishi
orasida juda katta farq mavjud. Yigitlar agressiyasi o‘zini ochiq ifoda qiladi.
Yigitlar agressiyasi o‘zi uchun ko‘proq jismoniy kuch ishlatish shaklini tanlab
oladi. Qizlar agressiyasi esa ochiq ifodalanmaydi. Ular orqavorotdan, asta,
bilintirmay, zimdan harakat qiladi. Ularni “Sen shu ishni qilding” deb ushlab
olish juda qiyin kechadi, chunki qizlar ko‘proq psixologik agressiyani
tanlashadi va ishlatishadi. O‘z opponentini psixologik ezish, uni tahqirlash,
unga bepisand munosabatda bo‘lish qizlar agressiyasining shakllari
hisoblanadi. Yigitlar agressiyasi darrov o‘zini namoyon etadi. Urish, jismoniy
tazyiq, turtish, bir tushurish, bo‘g‘ish, jismoniy harakatlarni cheklash, do‘q
qilish, shantaj – bular yigitlar ko‘proq qo‘llaydigan agressiya turlari
hisoblanadi. Qizlar agressiyasi keskin ish tutmaydi, asta, zimdan ish tutadi.
Ko‘pchilik hollarda qizlar agressiyasi oiladagi a’zolarga nisbatan qo‘llaniladi.
Birovni kamsitish, ruhiy ezish, o‘z kayfiyatini birovni ezish oqibatida
normallashtirish, “kulib turib, jonini olish” qizlar agressiyasi hisoblanadi.
Qizlar urmasdan turib, boshqa insonni juda katta ruhiy tanglik holatiga olib
kirib qo‘yishi mumkin. Bir qaraganda yigitlar agressiyasi ochiq namoyon
bo‘lganligi uchun bezarardek ko‘rinadi. Aslida har ikki tur agressiya ham juda
yomon oqibatlarga olib kelishi mumkin. Yigitlar agressiv munosabati oqibatida
opponent tomon qattiq jismoniy jarohat olishi mumkinligi ayon. Qizlar
agressiyasining keng tarqalgan oqibatlaridan biri, bu – depressiyadir.
Depressiyaning oqibatlari ham insonga juda katta tashvishlar olib keladi.
Depressiya holatiga chuqur kirib ketgan odam ko‘p hollarda o‘z joniga
suyiqasd qilishi mumkin. Agressivlikka moyillikning oldini olish ta’lim va
tarbiya, insoniy qadriyatlar, diniy e’tiqod tizimida yotadi. Inson o‘zida
agressiyaga moyillikni sezsa, unga qarshi o‘zini to‘g‘ri shakllantira borishi
lozim. Agressiya, u yo‘naltirilgan odamning ham, uni ishlatayotgan, agressiyani
qo‘llayotgan odamning ham salomatligiga juda katta putur yetkazadi.
“Agressiya” tushunchasiga izoh berish qator qiyinchiliklarni tug‘diradi,
chunki bu atama ko‘plab xatti-harakat shakllarini ifodalaydi. Odamlar biron
kimsani agressiv shaxs sifatida tavsiflaganlarida, uni boshqalarni haqorat
qiluvchi yoki badfeʼl, barcha narsani o‘zi istaganidek qilishni istaydigan yoki o‘z
g‘oyalarini qatʼiy himoya qiladigan, yechimi yo‘q muammolar girdobiga o‘zini
giriftor qila- digan inson kabi taʼriflarni keltirishlari mumkin.
THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
43
Insonning
agressiv
xatti-harakatlarga
moyilligini
turlicha
tushuntirishga qaratilgan dastlabki nuqtai nazarlar ichida U.Makdaugoll,
Z.Freyd, G.Marrey va boshqa olimlarning «inson va hayvonlarda agressiyaning
tug‘ma instinkti mavjud bo‘ladi», degan qarashlaridir. Agressiv xulq-atvor
haqidagi fikr-mulohazalar XX asrning boshlarida frustratsiya nazariyasi bilan
bog‘liq ravishda yuzaga keldi. Unga ko‘ra, agressivlik frustratsiyaning
oqibatidir. Bunday qarashni birinchi bo‘lib J. Dollard ilgari surdi. Ammo, ushbu
ikki xil nuqtai nazar ham amaliyotda o‘z tasdig‘ini topmadi.
Agressiv xulq-atvor xususidagi yana bir nuqtai nazar
L.Berkovichning ijtimoiy bilish nazariyasida bayon qilingan. Unga ko‘ra,
maqsadga yo‘naltirilgan faoliyat davomida vujudga keladigan to‘siq shaxsda
agressiv xatti-harakatlarni hosil qiladi. Nihoyat, agressiv xulq-atvorning kelib
chiqish sabablari haqidagi eng zamonaviy nuqtai nazar bilishning kognitiv
nazariyasi bilan bog‘liq holda ifodalanadi. Bu konsepsiyada agressiv harakatlar
quyidagi jarayonlarning natijalari sifatida baholanadi:
1.Sub’yektning o‘z agressiv xulq-atvorini ijobiy deb baholashi;
2.Frustratsiyaning mavjudligi;
3.Affekt yoki stress tipidagi emotsional qo‘zg‘alishning kuchliligi.
R. Kratchfild va N. Livson agressiyaning bir-birini inkor etmaydigan va
birday maqbul ikki tavsifini keltirganlar. Birinchisi, xulq-atvorning zohiriy
(tashqi) alomatlariga asoslanadi: «Agressiya – kimgadir ziyon yetkazuvchi
xulq-atvorning har qanday ko‘rinishidir». Ikkinchisi, odamning botiniy
(niyatlari) bilan bog‘liq, yaʼni insonni harakatga undovchi kuchlar bilan
mushtarak: «Agressiya – boshqa bir insonga ziyon yetkazishni maqsad qilib
olgan har qanday xatti-harakatdir». Agressiyaning yuqorida zikr etilgan
tavsiflariga monand tushunchalarga tayangan ko‘plab psixologlar agressiyani
mavjudotning yashash uchun kurash bilan bog‘liq uzviy xususiyati deb
hisoblaydilar.
D.Bass taklif etgan taʼriflardan biriga ko‘ra, boshqalar uchun xavf
tug‘diruvchi va ularga ziyon yetkazuvchi har qanday feʼl-atvor agressiyadir.
Bir necha taniqli tadqiqotchilar tomonidan taklif etilgan ikkinchi taʼrif
esa quyidagicha: u yoki bu harakatlar agressiya sifatida tasniflanishi uchun
ular oxir-oqibat xafa qilish yoki haqoratlashga olib kelishi emas, balki xafa
qilish va haqoratlarni maqsad qilib qo‘yishi lozim. Nihoyat, uchinchi nuqtai
nazar X.Zilman tomonidan bildirilib, unga ko‘ra, agressiya o‘zgalarga tan
jarohati va boshqa jarohatlar yetkazish demakdir. “Agressiya” tushunchasining
talqinidagi kelishmovchiliklarga qaramay, ijtimoiy fanlar sohasidagi ko‘plab
THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
44
mutaxassislar uning ikkinchi nuqtai nazarda bayon etilgan maʼnosiga ko‘proq
tayanadilar.
Shunday
qilib,
hozirda ko‘pchilik
psixologlar
tomonidan «agressiya – boshqa tirik jonzotga u buni istamagan vaziyatda
haqorat yoki ziyon yetkazishni maqsad qilib qo‘ygan feʼl-atvorning har qanday
shakli», degan taʼrif qabul qilingan. U agressiyaga emotsiya, motiv yoki
ko‘rsatma sifatida emas, balki feʼl-atvor modeli sifatida qarashni taqozo etadi.
Bu muhim fikr ko‘plab chalkashliklarni tug‘dirdi.
“Agressiya” atamasi ko‘p hollarda g‘azab kabi salbiy his-tuyg‘ular, haqorat
qilish va ziyon yetkazish kabi motivlar, hatto irqiy va etnik xurofot bilan
assotsiatsiyalanadi. Bu omillar natijasi zarar yetkazish bo‘lgan feʼl-atvorda
muhim rol o‘ynashiga qaramay, ular bunday harakatlar uchun asos bo‘la
olmaydi. Agressiya turli shakllarda bo‘lishi mumkin: jismoniy, og‘zaki, aqliy va
hissiy. Biz muntazam ravishda tajovuzni jismoniy tuzilmalarda, masalan, urish
yoki itarish kabi ko‘rib chiqsak ham, ruhiy dushmanlik ham juda zararli bo‘lishi
mumkin. Masalan, birovni qo‘rqitish yoki og‘zaki tanqid qilish og‘zaki, kognitiv
va ehtirosli tajovuzkorlik holatlaridir. Agressiya turli maqsadlarga ham xizmat
qilishi mumkin:
• G‘azab yoki dushmanlikni ifodalash;
• Hukmronlikni ta'minlash;
• Qo‘rqitish yoki tahdid qilish;
• Maqsadga erishish;
• Egalikni ifodalash;
• Qo‘rquvga javob;
• Og‘riqqa reaksiya;
• Boshqalar bilan raqobatlashish.
Uning natijalari ta'lim muhitini yanada qulayroq qilish uchun talabalar
agressiyasini boshqarishga yordam beradi. Ba'zida talabalarning tajovuzkor
xatti-harakati ularning o‘qishni to‘xtatishiga olib keladi, bu esa ularning
hayotiy orzulariga erishish uchun yetarli darajada bilim olishlariga, yaxshi
maoshli ish topishlariga, oilalarini yaxshi daromad va muhit bilan
boshqarishga va umumiy hayotdan qoniqishga erishishga to‘sqinlik qiladi.
Ba’zi tadqiqotchilar tomonidan o‘tkazilgan so‘rov shuni ko‘rsatadiki,
agressiv xatti-harakatlar insonning yoshi o‘sishi bilan kamayadi. Bu shuni
anglatadiki, yoshlar keksalarga qaraganda ko‘proq tajovuzkor xatti-
harakatlarga ega. Farrington (1998) insonning tajovuzkor xulq-atvori uning
yoshiga qarab o‘zgarishini aytadi.
THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
45
Tadqiqotlar oiladagi muhitga alohida ahamiyat berishni tavsiya qiladi,
chunki u shaxsning shaxsiyatini shakllantirishga yordam beradi. Bundan
tashqari, ta'limni yaxshiroq ishlash bilan olish kerak, chunki bu jamoa hayotda
ustunlikka yordam beradi. Nihoyat, agressiv shaxslar agressiyani yengish, to‘g‘ri
intellektual qarorlar qabul qilish va o‘z qadr-qimmatini yuqori tutish uchun
stressni boshqarish ko‘nikmalarini ongli ravishda o‘rganishlari kerak.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Muhammad Sufyan Ramish (Ph.D), Muhammad Siddique (Ph.D), Abdul Rauf
Laghari. Aggressive Behaviour in University Students Comparative Demographic
Analysis. International Journal of Trends and Innovations in Business & Social
Sciences Vol. 2 No. 4 (December, 2024) | 549 - 560 ISSN (e): 2959-4634 | DOI:
https://doi.org/10.48112/tibss.v2i4.966
2. D.Inamov. Konfliktologiya. O‘quv-uslubiy majmua, Namangan – 2023.
3. Grazina Ciuladiene and Brigita Kairiene Mykolas Romeris University,
Lithuania. The Resolution of Conflict between Teacher and Student: Studentsí
Narratives. Journal of Teacher Education for Sustainability, vol. 19, no. 2, pp.
107ñ120, 2017.
