6.
Turapova , R., Abdurasulova, L., Turapova , R., & Khursanova , A. (2023). WAYS TO TEACH
PRESCHOOL CHILDREN TO ACT TALE. International Conference On Higher Education Teaching, 1(11), 42–
46. Retrieved from
https://aidlix.org/index.php/de/article/view/261
7.
Turapova , R., Abdusalomova , G., & Khalilova , S. (2023). MAKING DIFFERENT TOYS FROM
NATURAL AND WASTE MATERIALS IN A PRESCHOOL EDUCATIONAL ORGANIZATION. International
Conference
on
Multidisciplinary
Research , 1(7),
14–18.
Retrieved
from
https://aidlix.org/index.php/sg/article/view/260
8.
Ra’no T., O’ralova F. History of the Origin of Dialogical Speech //International Journal of
Discoveries and Innovations in Applied Sciences.
– 2023. – Т. 3. – №. 9. – С. 92-97.
9.Turapova R. Mechanisms for Improving Children's Dialogical Speech //Vital Annex: International
Journal of Novel Research in Advanced Sciences.
– 2023. – Т. 2. – №. 9. – С. 49-53.
Musayeva Barno Muminjonovna
Navoiy davlat pedagogika instituti, Navoiy, O‘zbekiston
E-mail:barnomusayeva947@gmail.com
KELISHIK KАTEGORIYALАRIDАGI PRАGMАTIK АSPEKT
XUSUSIYATLАR
Аnnotatsiya
Oʼzbek tilida kelishiklar oʼzining turli xil hududiy va fonetik variantlarining
koʼpligi, turli kelishik shakllarining biri oʼrnida ikkinchisini sinonim sifatida
almashtirib ishlatish imkoniyatlarining mavjudligi bilan boshqa grammatik
kategoriyalardan farqlanadi. Ulardagi bu lisoniy oʼzgarishlar tinglovchi va
oʼquvchi(читатель) obʼektiga pragmatik taʼsir koʼrsatishi koʼzga tashlanadi.
Kalit soʼzlar:
kelishik kategoriyasi, pragmatik aspekt, adresant va adresat effekti.
Мусаева Барно Муминжоновна
Навоийский государственный педагогический институт,
Навои, Узбекистан
E-mail:barnomusayeva947@gmail.com
ПРАГМАТИЧНЫЙ АСПЕКТ В ПАДЕЖНЫХ КАТЕГОРИЯХ
Аннотация.
В узбекском языке разногласия отличаются от других грамматических
категорий наличием множества различных территориальных и фонетических
вариантов, возможностью замены другого на синонимы на месте одной из
различных согласных форм. В них наблюдается прагматическое воздействие
на слушателя и читателя.
Ключевые слова:
категория согласия, прагматический аспект, адресантный и
адресный эффект.
Musaeva Barno Muminzhonovna
Navoi State Pedagogical Institute, Navoi, Uzbekistan
E-mail:barnomusayeva947@gmail.com
PRAGMATIC ASPECT IN CASE CATEGORIES
Summary
In the Uzbek language, disagreements differ from other grammatical
categories by the presence of many different territorial and phonetic options, the
possibility of replacing the other with synonyms in place of one of the different
consonant forms. They have a pragmatic effect on the listener and the reader.
Keywords:
category of consent, pragmatic aspect, addressable and targeted effect.
Odatda, kelishik qoʼshimchalari oʼzaro sinonimik munosabatga kirishishidan
tashqarii, boshqa grammatik shakllar, koʼmakchilar bilan ham sinonimik
munosabatda boʼla oladi. Bular maʼlum fikrni aniq, tushunarli ifodalash uchun
yozuvchi yoki soʼzlovchiga koʼrsatilgan turli vositalardan eng muhumini tanlab
ishlatish imkonini beradi, degan ilmiy xulosa ham grammatik koʼrsatkichlarda
pragmatik aspekt ottenkalari mavjudligini koʼrsatadi[2].
Kelishik qoʼshimchalarining pleonastik(ortiqchalik) ravishda qoʼllanishi
belgili yoki belgisiz ishlatilishidan kelib chiqadigan nozikliklar, shu bilan bogʼliq
ravishda kelishik qoʼshimchasini baʼzan tushirib qoldirish, baʼzan esa tushirib
qoldirish mumkin emasligi masalalari ham uslubiy qiymatga ega. Masalan, Ilon
yutgan odam gapida odam ilonni yutganmi yoki ilon odamni yutganmi? aniq
tushunib olish qiyin, fikr aniq emas.
Qaratqich kelishigining hozirgi oʼzbek tilidagi –ning shakli toʼrt xil
morfologik variantga (-ni, ing,-n) ega. Ulardan –ni ogʼzaki soʼzlashuv nutqiga, -n
formasi esa poetik nutqqa xos.
Hozirgi oʼzbek adabiy tilida qaratqich kelishigi qoʼshimchasining –ning
shakli meʼyori hisoblanadi. Uning oʼrnida –ni qoʼshimchasidan foydalanish adabiy
til meʼyoridan chekinishga kiradi: Shu sababli Аzimjon bir kosa lagʼmonni
Hamidovni yoniga qoʼydi. Xalqni har yerda, har ishda jahlni qurboni deb tushunar
edi. Dod zolimni dastidan gaplarida tushum kelishigi qoʼshimchasi oʼrnida qaratqich
kelishigi qoʼshimchasi ishlatilishi kerak.
Jonli soʼzlashuvda qaratqich kelishigi birinchi va ikkinchi shaxs kishilik
olmoshlarining birligiga, dialektlarda, til tarixida uchinchi shaxs qoʼshimchalaridan
soʼng-i shaklida qoʼshiladi. Bu shaklda u, men, sen olmoshlaridan soʼng qoʼshilgan
tushum kelishigi qoʼshimchasi hamda undosh bilan tugagan soʼzlarga qoʼshiluvchi
uchinchi shaxs egalik qoʼshimchasining birligi-i bilan omonimik munosabatda
boʼladi. Qiyoslang: Meni kitobim (qaratqich -dialektal), meni shersiz deding...
(tushum), makoni (egalik qoʼshimchasi)[4].
Qaratqich kelishigi poetik nutqda–n shaklida ham ishlatiladi, ana shu
koʼrinishda ham qaratqich kelishigi tushum kelishigi bilan omonimiya hosil qiladi:
Yer kurrasin boshin tangʼidik. Va tarixning tomirlariga quydik erigan temir
(Gʼ.Gʼ.)gapida kurrasin qaratqich kelishigi, boshin tushum kelishidagi soʼzlardir.
Qaratqich kelishigi qoʼshimchasi qarashlilik maʼnosini anglatganda xuddi shu
vazifani bajaruvchi –niki qoʼshimchasi bilan sinonimik munosabatga kirishadi.
Bunday vaqtda –ning va -niki qoʼshimchalari funktsiyadosh boʼladi. Bu esa ularning
transpozitsiyasiga imkon beradi. –niki va –ning qoʼshimchalarining sinonmik vosita
sifatida ishlatilishi ham koʼproq hozirgi poetik nutq uchun xosdir: Bagʼringga tort,
quchoqla, bahor, Jozibalar barchasi sening. (H.O.)
Qaralmish konkret ot bilan ifodalanganda, qaratqich -qaralmish birikmasidagi
–ning qoʼshimchasini –niki bilan almashtirish doim mumkin boʼlmaydi: Ikki yuz yil
yelkang sening еzdi lordu, taxtu toj .
Masalan:
Ey muqaddas gul diyorim, gulshanim jonim mening,
Men sening bagʼringda oʼsdim, yoʼqdir armonim mening! (U)
Tarixiy mavzuda yozilgan baʼzi bir prozaik asarlar tilida, baʼzan hozirgi
poetik asarlar tilida kishilik olmoshlarining birinchi shaxs birlik va koʼpligiga
qaratqich –im shaklida qoʼshiladi. Bunda –im qaratqich kelishigi qoʼshimchasining
sinonimi sifatida ishlatiladi[3]. Misollar: Yoʼq! Siz bilasiz! Manim peshonamga
nelar yozilgan, saltanatning taqdiri na boʼlur–barini bilasiz.
Qaratqich kelishigi qoʼshimchasi-ning koʼmakchilar bilan sinonimik holatda
deyarli ishlatilmaydi.
Hozirgi oʼzbek tilining hamma uslublarida tushum kelishigi qoʼshimchasi –
ni. Ogʼzaki nutqda –n, -i varinatlaridan ham foydalaniladi[1].
Tushum kelishigining belgisiz shakli bosh kelishik va qaratqich kelishigining
belgisiz shakli bilan omonim hisoblanadi.Masalan: Gul ochildi (gul bargi) gul
keltirdi kabi. Ular bir-biridan shakl jihatdan emas, leksik-semantik jihatdan ham
farqlanadi.
Tushum kelishigi qoʼshimchasining saqlanishi yoki tushirib qoldirilishi koʼp
jihatdan uni boshqarib kelgan soʼzning xarakteriga bogʼliq. Masalan, suv ichdim
deyish mumkin, ammo suv sevaman deyish mumkin emas.
Qaratqich bilan tushum kelishigini aralashtirish notoʼgʼri. Mana bu misolga
ahamiyat bering: Direktorni idorasida koʼrdim-idorada direktor koʼrilgan, agar bu
gap Direktorning idorasida koʼrdim tarzida qurilsa–kimdir boshqa kishini
direktorning xonasida (direktorni emas) koʼrganligi tushuniladi.
Joʼnalish va tushum kelishiklari asosiy xususiyatlari bilan bir-biridan
farqlanadi. Аmmo ularni ayrim qoʼshimcha maʼnolarining yaqinligiga koʼra biri
oʼrnida ikkinchisini sinonim sifatida ishlatish mumkin. Bu holat dialektal
(Samarqand, Buxoro) va adabiy tildagi qurshov va ekstralingvistik vositalar sababli
maydonga keladi.Masalan: Menga paxtani yuklashni buyurdi - meni paxta
yuklashga buyurdi.
Chiqish kelishigidagi soʼz oʼtimli feʼl tomonidan boshqarilganda harakatning
predmetga oʼtganligi maʼnosi ifodalanadi va shu maʼnosi bilan tushum kelishigiga
sinonimik munosabatda boʼladi. Masalan: Yuzlarimni silab-siypalab, Baxting bor,
deb esadi yellar.
Demak, ot turkumiga xoslangan leksik birliklarda kelishik kategoriyalarining
stilistik qoʼllanish ham yuqoridagi misollardan maʼlumki, ularda ham pragmatik
xususiyat juda kuchli.
Аdabiyotlar
1. I. Toshaliev. Oʼzbek tili stilistikai. Toshkent: Universitet, 1996.
2. Qilichev E. “Oʼzbek tilining amaliy stilistikasi” (pedagogika oliygohlarining
filologiya fakulteti talabalari uchun oʼquv-qoʼllanma). Toshkent «Oʼqituvchi»,
1992.161 b.
3. Samadov Q. Oʼzbek tili stilistikai. Guliston,1992.
4.Shomaqsudov А., Rasulov I., Qoʼngʼurov R., Rustamov H. Oʼzbek tili stilistikasi
. – Toshkent: Oʼqituvchi, 1983.
5.
qizi Maktabgacha T. R. B. yoshdagi bolalarning badiiy estetik madaniyatini o’yinlar orqali shakllantirish
EURASIAN JOURNAL OF LAW //FINANCE AND APPLIED SCIENCES https://doi. org/10.5281/zenodo.
–
Т. 6341593.
6.
Turapova R. MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALARNING BADIIY-ESTETIK MADANIYATNI
O’YINLAR ORQALI SHAKLLANTIRISH MUAMMOLARI //Физико-технологического образование. –
2022.
– Т. 4. – №. 4.
7.
Ra’no T., Maftuna B. Variative Approach Based on of Children Dialogic Speech Development
Methodology Improvement //European Journal of Higher Education and Academic Advancement.
– 2023.
– Т. 1. – №. 1. – С. 99-104.
8.Berdieva S. ROLE OF SVETLANA ALEXIEVICH IN THE BOOK OF «THE UNWOMANLY FACE OF
WAR» //InterConf.
– 2020.
9.Sh B. SOLVING PROBLEMS RELATED TO THE TRANSLATION OF TEXTS WITH A HISTORICAL
FOCUS //
Экономика и социум. – 2023. – №. 7 (110). – С. 86-89.
10.
Shonazarova S. BOSHLANG ‘ICH SINF OQUVCHILARIDA GEOGRAFIK TUSHUNCHALARNI
TAKOMILLASHTIRISHNING METODOLOGIK ASOSI //
Молодые ученые. – 2023. – Т. 1. – №. 17. – С.
30-33.
11.Rashidovna S. S. IMPROVING THE FORMATION OF GEOGRAPHICAL CONCEPTS IN THE
TEACHING OF NATURAL SCIENCES IN PRIMARY GRADES //Open Access Repository.
– 2023. – Т. 9.
– №. 10. – С. 93-98.
12.Jurayevich B. O. Ways to Develop Education for Obtaining General Physical Qualities of Young
Wrestlers Through Action Games //Indonesian Journal of Multidiciplinary Research.
– Т. 3. – №. 1. – С.
153-158.
13.
qizi Saydillayeva M. B. MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALARNING RIVOJLANISHIDA FAOLIYAT
MARKAZLARINING AHAMIYATI //Results of National Scientific Research International Journal.
– 2022. –
Т. 1. – №. 7. – С. 420-424.
14.Imanov B. B. Competences in the quality of education and their organization //ASIAN JOURNAL OF
MULTIDIMENSIONAL RESEARCH.
– 2021. – Т. 10. – №. 5. – С. 419-424.
15.Fazilov O. Y. THE MOTIVATION BASIS OF NAME IN UZBEK AND ENGLISH LANGUAGE LESSONS
//Procedia of Theoretical and Applied Sciences.
– 2023. – Т. 11. – С. 54-58.
IZOHLI LUG‘ATLARDAGI DIALEKTIZMLARNING SHAKLIY-
STRUKTUR TAVSIFI
Nasiba Raimnazarova
,
Termiz davlat pedagogika instituti
dotsenti v.b., f.f.f.d. (PhD)
e-mail: raimnazarova2021@mail.ru
ANNOTATSIYA
Ijtimoiy hayotda tinimsiz sodir bo‘layotgan o‘zgarishlar albatta tilga ham o‘z
ta’sirini o‘tkazmay qolmaydi. Bu esa tilning ayrim birliklarini yo‘qolish xavfi
borligini anglatadi. Xuddi shunday salbiy ta’sir sheva birliklarini yo‘qolib ketishi
bilan ham xarakterlanadi. Dialektlarni saqlab qolish, ularni ommalashtirish uchun
bunday til birliklarini, avvalo shakliy jihatdan tasniflash, tavsiflash zarur. Tilning
elektron korpuslarida formal-struktur tahlil qilingan ma’lumotlar bazasini kiritish,
nafaqat lingvistlar, balki boshqa soha vakllari uchun ham o‘ziga xos ahamiyatga ega
tadqiqotlardan bo‘ladi.
Kalit so‘zlar:
sodda sheva so‘zlari, 5 jildli lug‘at, yasalish asosi, tub sheva so‘zlar,
dialekt, juft sheva so‘zlar, birikma sheva so‘zlar, terminologik, shakliy-struktur.
