Мусаева Барно Муминжоновна
Навоийский государственный педагогический институт,
Навои,
Узбекистан
E-mail:barnomusayeva947@gmail.com
ПРАГМАТИЧЕСКИЙ АСПЕКТ КАТЕГОРИИ
МНОЖЕСТВЕННОСТИ ГРАММАТИКИ
Аннотация:
В статье исследуются процессы воздействия в речи
прагматического аспекта в описании стилистических особенностей
метафоризации слов, формировании в них множества, владений, категорий и
модальных оттенков. Описано также, что в процессе исторического развития
некоторые показатели этих категорий устарели, в результате применения в
обороте новых форм на место устаревших пришли различные параллели,
варианты.
Ключевые
слова:
грамматическая
категория
множеств,
прагматический аспект, вопросы отношения грамматики и прагматики.
Musayeva Barno Muminjonovna
Navoiy davlat pedagogika instituti, Navoiy, O‘zbekiston
E-mail:barnomusayeva947@gmail.com
KO‘PLIK GRAMMATIK KATEGORIYASINING PRAGMATIK
ASPEKTI
Annotasiya:
Maqolada ot so‘z turkumining stilistik xususiyatlari tavsifida,
ulardagi ko‘plik, egalik, kategoriyalari va modal ottenkalari shakllanishida
pragmatik aspekt (воздействие) nutqda ta’sir etish jarayonlari tadqiq etiladi. Tarixiy
taraqqiyot jarayonida bu kategoriyalar ba’zi bir ko‘rsatkichlari eskirgan, muomalada
eskirganlari o‘rnida yangi shakllarning qo‘llanishi natijasida turli xil parallellar,
variantlar maydonga kelganligi ham tavsif etilgan.
Kalit so‘zlar:
grammatik ko‘plik kategoriyasi, pragmatik aspekt, grammatika
va pragmatikaning munosabati masalalari.
Musaeva Barno Muminzhonovna
Navoi State Pedagogical Institute, Navoi, Uzbekistan
E-mail:barnomusayeva947@gmail.com
PRAGMATIC ASPECT OF GRAMMAR MULTIPLICITY
CATEGORY
Annotation.
The article explores the processes of influence in speech of a
pragmatic aspect in describing the stylistic features of metaphorization of words, the
formation of a set, possessions, categories and modal shades in them. In the process
of historical development, it is described that as a result of the use of new forms in
place of outdated, outdated words in the circulation of these categories appeared
various parallels, options in speech.
Keywords:
grammatical category of sets, pragmatic aspect, issues of
grammar relation and pragmatics.
O‘zbek tilida birdan ortiqlik–ko‘plik ma’nosi morfologik, leksik-semantik va
stilistik yo‘llar bilan ifodalanishi hozirgacha bo‘lgan lingvistik adabiyotlarda o‘z
aksini topgan. Bu lisoniy (lingvistik) xususiyatlarning pragmatik aspekti
(воздействие) tinglovchi yoki o‘quvchi (читатель)ga ta’sir etish xususiyati o‘zbek
nazariy tilshunosligida kam tadqiq etilgan. Shu sababdan masalanining nozik tomoni
pragmatik ta’sir etish masalasida grammatik kategoriyalar tavsifida maydonga
chiqishi holatlari faktik, illyustrativ materiallar asosida mavjudligi ko‘zga tashlanadi
[4].
Jumladan, ba’zi so‘zlar hech qanday morfologik ko‘rsatkichsiz, boshqa
miqdor bildiruvchi so‘zlar bilan birgalikda kelmagan holda, ham o‘z leksik ma’nosi
bilan ko‘plik tushunchasini ifodalaydi: xalq, el, qo‘shin, poda, armiya kabi. Bu
so‘zlarda jamlik ma’nosi kuchli. Bu ham uning leksik ma’nosidan sezilib turadi. Bu
jihatdan ko‘pchilik, ozchilik kabi so‘zlar ham shu ma’noga yaqinlashadi. Ammo bu
so‘zlar grammatik jihatdan shakllangan jamlikni ko‘rsatadi: Yo‘lchi chetroqda bir
oz qarab, so‘ng olomon ichiga kirdi.
So‘zlar grammatik-logik jihatdan birlik shaklida bo‘ladi-yu, ammo u kontekst
bilan bog‘liq ravishda ko‘plikni ifodalaydi: U o‘z uyiga ketdi. Bolalar o‘z uylariga
ketdilar. Birinchi galda o‘z so‘zi birlikda, ikkinchi gapda o‘z so‘zi esa bolalarning
ko‘pligini anglatadi. Shuning uchun u logik jihatdan ko‘plikda deb qaraladi va
Bolalar o‘zlarining uylariga ketdilar tarzida tushuniladi[1].
Demak, yuqoridagi misollardan ma’lum bo‘lishicha hozirgi o‘zbek tilida
ko‘plik tushunchasi sintaktik yo‘l bilan ham ifodalanadi. Bunday shakl ko‘plik
qo‘shimchasini olgan sintetik shakl bilan sinonimik munosabatga kirishi
mumkin.Masalan: o‘nta daftar (daftarlar, beshta qalam) qalamlar kabi. Bu juftlar
buyumning konkret sonini va noaniq ko‘plikni ko‘rsatishi bilan bir-biridan
farqlanadi.
Bu kabi birikmalar oxirida –lar qo‘shimchasi ham qo‘shilib keladi: ko‘p
bolalar, yuzta kemalar kabi. Bunday qo‘llash stilistik nuqtai nazardan xato
hisoblanadi. Chunki ot oldidagi so‘z shu predmetning ko‘pligini anglatadi. SHuning
uchun –lar qo‘shimchasini ishlatish ortiqcha, o‘rinsizdir.
-lar hozirgi o‘zbek tilida ko‘plikni ko‘rsatuvchi asosiy morfologik
ko‘rsatkichdir.
-lar qo‘shimchasining asosiy vazifasi narsa-buyumlarning birdan ortiqligini
ko‘rsatishdir.
-lar qo‘shimchasi buyumlarning birdan ortiqligini ko‘rsatishdan tashqarii,
yana quyidagi ma’nolarni ifodalaydi[3]:
1. Hurmat ma’nosi. –lar gapning kesimiga qo‘shilib kelganda, birlikdagi ega
orqali ifodalangan shaxsga nsbatan hurmat ma’nosi anglashiladi: Pochcham,
rahmatlik, soatni so‘fi deganlari bilan namoz o‘qimas edilar.
Bu ma’no (hurmat ma’nosi), ayniqsa, kesim bor va yo‘q so‘zlari bilan
ifodalanganda yaqqol seziladi: O‘g‘illari Halimjon bormilar? – Borlar, kiravering!-
dedi xotin va yurib ichkari hovliga kirib ketganini eshitdim. (J.Ikromiy).
Ba’zan badiiy adabiyotda, og‘zaki nutqda –lar qo‘shimchasi otlarga ham
qo‘shilib hurmat ma’nosini ifodalaydi. Bu esa aynan gap mazmunida pragmatik
aspektni ifodalaydi.
2. Kinoya, piching ma’nosi. Ba’zan fe’llar, ba’zan olmosh va otlar ko‘plik
qo‘shimchasini olib, piching, kesatish, kinoya ma’nolarini ifodalaydi. Bunday
vaqtda intonasiya, turli xil imo-ishora va mimikalar–ekstrolingvistik vositalar
yordamchi vosita sifatida xizmat qiladi: Demak, fyurer Gitler juda g‘amxo‘rlik
qilibdilar-da.
3. Noaniqlik, kuchaytirish, takrorlash, ta’kid kabi ma’nolar.
Bizning uchun keraklardan biri paxta,
Burjuy yutsin ko‘rolmasdan qonlar laxta.
O‘zbek tilida otlar ko‘plik qo‘shimchasi –lar ni qabul qila olish yoki qabul
qila olmasliggiga qarab stilistik jihatdan ikki kata guruhga bo‘linadi:
1)
ham birlikda, ham ko‘plikda qo‘llana oladigan otlar; 2) faqat birlikda
qo‘llanadigan otlar.
Hozirgi o‘zbek tilida quyidagi otlar faqat birlik formasida qo‘llanadi.
1.Mavhum otlar (yoshlik, muhabbat, orzu, do‘stlik, uyqu, tushuncha kabi).
Ba’zan stilistik maqsadda, ya’ni kuchaytirish, mubolag‘a qilish maqsadida ularga
ko‘plik qo‘shimchasi qo‘shilishi mumkin:
Chor atrof bog‘u rog‘.... Tushmi yo o‘ngi?
Bari rost ekan-a! Chekinmish qumlar
Chekinmish saroblar, qora samumlar
Yarqiraydi shahar–uzoq yo‘l so‘nggi (Mirtemir).
2. Sanash mumkin bo‘lmagan predmetlarni ko‘rsatuvchi otlar (un,
guruch, suv, yer, qum, yog‘, benzin, kerosin kabi). Ular ko‘plik shaklida kelganda
shu narsa-buyumlarning turini (masalan, yog‘lar: saryog‘, paxta yog‘i, kungaboqar
yog‘i, makkajo‘xorining yog‘i kabi) hamda kuchaytirish ma’nolarini anglatadi.
3. Atoqli otlar ko‘plik qo‘shimchasini olganda ma’lum qo‘shimcha
qabul qilgan so‘z orqali ifodalangan joy yoki kishining birdan ortiqligini emas, balki
boshqa ma’nolarni ifodalash uchun xizmat qiladi: Biz ana shu Shirin
shaharchasidagi Sirdaryo GRESini qurayotgan farhodlarning biri haqida hikoya
qilamiz.
Shirinlar qo‘lidan sharob ichamiz,
Intizor otalar bo‘ladi soqiy. (G‘.G‘)
Bundan tashqari, biror predmet bir necha shaxsga tegishli bo‘lib, nomi atalgan
shaxs ularning ichida olib qaralganda, u ko‘plik qo‘shimchasini qabul qilishi
mumkin: Murodjon shu jadalikda Qo‘shtegirmon boshiga keldi. Fayzullalarning uyi
Qo‘shtegirmon yonida.
4. Kishilarning yakka a’zolari birlikda qo‘llanadi: bosh, til, burun, yurak,
jigar. Ular birlikda qo‘llanganda neytral qimmatga ega bo‘lsa, ko‘plik qo‘shimchasi
bilan kelganda baholash bo‘yog‘iga ega bo‘ladi. Tasvirlanayotgan voqea-hodisa,
predmet yoki shaxsga yozuvchining salbiy yoki ijobiy munosabati bildiriladi: - Hoy,
hoy Rahima o‘lgir, qachondan beri tiling chiqib qoldi? Hu tillaring kesilsin! (H.H)
Demak, kishi, hayvon va jonivorlarning juft a’zolarini ko‘rsatuvchi so‘zlar
odatda birlik shaklda ishlatiladi. Bunday so‘zlar ko‘plik qo‘shimchasi –lar ni qabul
qilganda, mubolag‘a, kuchaytirish kabi ma’nolarni ifodalaydi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. A. Shomaqsudov, I. Rasulov, R. Qo‘ng‘urov, H. Rustamov «O‘zbek tili
stilistikasi». Toshkent, 1983. 6-13-b.
2. I. Toshaliyev. O‘zbek tili stilistikasi. Toshkent: Universitet, 1996.
3. Musayeva B.M.”Rabota s inoyazichnoy leksikoy na urokax russkogo
yazika.” International scientific review LXXXIII (2021): 63-66.
4. Q. Samadov. O‘zbek tili stilistikasi. Guliston,1992. 5-7-b.
5.
Qilichev
E.“O‘zbek
tilining
amaliy
stilistikasi”
(pedagogika
oliygohlarining filologiya faquĺteti talabalari uchun o‘quv-qo‘llanma). Toshkent
«O‘qituvchi», 1992.13-85 b.
Нурмаматов Бобур Батирович
Преподаватель Термезского государственного педагогического института
(+998919667710,
О РОЛИ ЧТЕНИЯ
Аннотации
