Universal International Scientific Journal
9
Umirov Farhod Ergashovich., Buranova Sedona Xusenovna
NDKTU, «Kimyoviy texnologiya» kafedrasi professori, t.f.d., NDKTU, «Kimyoviy texnologiya»
kafedrasi laboranti
Uzbekistan
Annotatsiya.
Ushbu maqolada Navbahor tumanidagi Vaush koni bentonit mineralining SEM
taxlili va tarkibidagi montmorillonit moddasini ko'rinishi tahlillari keltirilgan. Bentonit mineralidan
tajriba uchun 50 g olinib uning ustiga 5 l distillangan suv va 50 g etilenglikolda qo’shilib, 2 soat davomida
aralashtirilgan holati o`rganilgan. Olingan natijalar shuni ko’rsatdiki bentonit minerali tarkibida
uchraydigan Al, Ca, Na, K, Mg, Fe, Fe, Ti, P, Cu, Zn kabi moddalarning miqdori qisman ortgani bu esa
montmorillonit ko`proq hosil bo’lganini ko`rsatadi.
Kalit so‘zlar:
Vaush koni, bentonit, montmorillonit, gidroslyuda, SEM taxlili, kation, kristall
panjara, etilenglikol va kimyoviy taxlil.
Аннотация:
В данной статье представлен анализ бентонита из рудника Вауш Навбахорского
района методом СЭМ на наличие в его составе монтмориллонита. Для эксперимента было взято 50
г бентонита, добавлено 5 л дистиллированной воды и 50 г этиленгликоля, после чего смесь
перемешивалась в течение 2 часов. Полученные результаты показали, что количество таких
веществ, как Al, Ca, Na, K, Mg, Fe, Fe, Ti, P, Cu, Zn, обнаруженных в бентоните, несколько
увеличилось, что свидетельствует об увеличении образования монтмориллонита.
UNIVERSAL XALQARO ILMIY
JURNAL
MAXALLIY VAUSH KONI BENTONITINING TARKIBIDAN
MONTMORILLONIT MENIRALINI AJRATISH BO`YICHA FIZIK-
KIMIYOVIY TAXLILLAR
Universal International Scientific
Year: 2025 Issue: 2 Volume: 7
Published: 10.07.2025
International indexes
Universal International Scientific Journal
10
Ключевые слова:
рудник Вауш, бентонит, монтмориллонит, гидрослюда, анализ методом
СЭМ, катион, кристаллическая решетка, этиленгликоль и химический анализ.
Abstract:
This article presents SEM analysis of bentonite mineral from the Vaush mine in Navbahor
district and analysis of the appearance of montmorillonite substance in its content. For the experiment, 50
g of bentonite mineral was taken, 5 l of distilled water and 50 g of ethylene glycol were added to it, and the
mixture was stirred for 2 hours. The results obtained showed that the amount of substances such as Al, Ca,
Na, K, Mg, Fe, Fe, Ti, P, Cu, Zn found in the bentonite mineral increased slightly, which indicates that
more montmorillonite was formed.
Keywords:
Vaush mine, bentonite, montmorillonite, hydromica, SEM analysis, cation, crystal
lattice, ethylene glycol and chemical analysis.
Language:
Uzbek
Citation:
Umirov, F., & Buranova , S. (2025). PHYSICAL-CHEMICAL ANALYSES ON THE
SEPARATION OF MONTMORILLONITE MINERAL FROM THE COMPOSITION OF BENTONITE
FROM THE LOCAL VAUSH MINE. Universal International Scientific Journal, 2(7), 9–13. Retrieved
https://universaljurnal.uz/index.php/jurnal/article/view/3518
Copyright © 2025 by author(s) and Scientific Research Publishing Inc. This work is licensed under
the
Creative
Commons
Attribution
International
License
(CC
BY
4.0).
http://creativecommons.org/licenses/by/4.0/
So’ngi yillarda tabiiy bentonit gillari
butun dunyoda keng qo’llanib kelinmoqda.
Shuning uchun bentonit bo’yicha ilmiy
tadqiqot ishlarini ko’proq olib borish, uning
tarkibini o’rganish dolzarb masalalardan
biridir. Navbahor tumanidagi Vaush konining
bentonit gilining asosiy tarkibi montmorillonit
bo’lib uning ishlatilish sohasi bentonitga
nisbatan ko’proq va samaraliroq ekanligi
ma’lum. Shuning uchun ushbu montmorillonit
mineralining
tuzilishini
va
xossalarini
o’rganish dolzarb masalalardan biridir.
Ushbu bentonit gil koni Navoiy
viloyati Navbahor tumani Janubiy Nurota
tizmasining G’arbiy yonbag’rida Qalqonota
qishlog’idan 12 km shimolda joylashganligi
sababli Navbahor gil koni deb nomlanadi.
Navbahor gil koni 1998-yilda A.U. Mirzayev
va X. Chinniqulov tomonidan ochilgan [1].
Mineral tarkibi asosan montmorillonitdan
((Ca.Na)(Mg,Al,Fe)2[(Si,Al)4O10(OH)2nH2
O) iborat bo’lib, qo’shimcha sifatida uning
tarkibida
gidroslyuda, kvars, va temir
uchraydi. Bentonit gilini ko`plab olimlar
tomonidan kimyoviy va minerallogik tarkibi
o’rganilgan bo`lib[2-3], ularning ilmiy
ishlarida Bentonit gilini tarkibida ko’plab
mikro va makro elementlarni o’z ichiga
olishini aniqlashgan[4-6],
Navbahor tumanidagi Bentonit
gilini och kulrang kukun holatda bo’lib, hidsiz,
suvda va organik erituvchilarda deyarli
erimaydi, pH qiymati esa 7,1-8,7 ga teng.
Suspenziyaning
kuchsiz
ishqoriyligi
gil
tarkibida tuproq va gidroksid metallarning
mavjudligi bilan izohlanadi. Rangi keng
diapazonda o'zgarib turadi: oq, kulrang tusli
Universal International Scientific Journal
11
oq, mavimsi, och pushti, qizil, sariq, yashil-
sariq, yashil, qora. [7-10].
Dastlab
Bentonit
gilining
turli
namunalarining
mikroskopik
tadqiqotlari
CELESTRON-LBS
optic
mikroskop
yordamida uzatiladigan va qutblangan nurda
1800C gacha kattalashtirish bilan o’rnatilgan
raqamli kamera bilan amalga oshirildi. Ushbu
usul yordamida tashqi ko’rinishi, shakli,
o’lchami, modda fizik xossalarining har xil
yo’nalishi va kesimlarda har xil bo’lish
darajasini aniqlandi. Olingan natijalar 1-jadval
keltirilgan.
1-jadval
Bentonit gili turli markalarining mikroskopik ko’rinish.
Bentonit minerallari
Mikroskopik ko’rinishi.
1.
PBG (karbonatli) xom-ashyo
2. PBMB( ishqoriy)
3. PPD( ishqoriy- yer)
Montmorillonit miqdorini aniqlash uchun
quyidagi
tajriba
bajarildi.
Bentonit
mineralidan tajriba uchun 50 g o’lchab olinib,
uning ustiga 5 l distillangan suv va 50 g
etilenglikolda qoshilди, 2 soat davomida
aralashtirilgan
holatda
o`rganilgan.
Montmorillonit yaxshi ajralishi uchun maxsus
uslublardan biri etilenglikol qo’shish orqali
amalga
oshirishdir.
Namunalarning
termogravimetrik tahlili va SEM tahlillari
o’rganildi. Natijalar 1-2 rasmlarda keltirilgan.
Ajratib
olingan
montmorillonit
namunalarini termogravimetrik tahlil qilindi.
Unda natriyli montmorillonit gil minerallari
5°C/min tezlikda 20°C dan 1000°C gacha
termik analiz qilinadi. Buning natijasida DSK
usulida uchta endotermik cho’qqi hosil bo’lish
aniqlandi, birinchi kuchli endotermik cho’qqi
100-170°C
ga
to’g’ri
keladi,
u
adsorbsiyalangan va qatlamlararo joylashgan
suv malekulalari va Na+ kationlari bilan
ta‘sirlashgan
suv
molekulalarining
intensivligini va termik effektlarni beradi.
Ikkinchi endotermik cho’qqi 520-570°C da
bo’lib, u moddalarning struktura tarkibidagi
gidroksid guruhlarini chiqib ketishi, qisman
moddaning amorfizatsiya bo’lishiga olib
keladi. Uchinchi endotermik cho’qqi 800°C ga
to’g’ri keladi, bunda montmorillonitning
Universal International Scientific Journal
12
strukturasi butkul buziladi va shpinel hosil
qiladi.
Keyingi
tadqiqotimizda
montmorillonit guruhi saqlangan bentonit
minerallari
yuqori
assimilyasiya
qilish
qobiliyati
o`rganish
uchun
SEM-taxlili
o`rganildi.
1-rasm.
Bentonit va montmorillonit minerallari SEM-taxlili
2-rasm.
Bentonit va montmorillonit minerallari Mikroskopik taxlili
1-2 rasmlardan ko`rinib turibdiki
Bentonit va montmorillonitlarning tarkibi
aluminosilikatlar yuzasida metall kationlar
uch xil shaklda bo‘lishi mumkin: ichki shar
komplekslari
shaklida
(o‘ziga
xos
adsorbsiya), tashqi shar komplekslari
shaklida (o‘ziga xos bo‘lmagan adsorbsiya)
va tarqoq qatlamda. Anionni tutadigan
alohida
qatlamlarning
sirtlari
almashinadigan kationlarning asosiy qismi
(uchinchi turdagi sirt) uchun javobgardir.
Kislorod ionlari va gidroksil guruhlari
bazal sirtlarda joylashgan (ikkinchi turdagi
sirt). Parchalanish yuzalarida (lateral
yuzlar)
kompensatsiyalanmagan
electrovalent Al
2
O
3
16,6% K
2
O 0,92%
SiO
2
52,30% Na
2
O 1,92% TiO
2
0,97%
P
2
O
5
0,12% CaO 5,49% MgO 3,05%
Fe
2
O
3
5,3% S 0,38 % bog‘lanishlar,
shuningdek qarama-qarshi zaryadlangan
adsorbsiya markazlari - kationlar va
anionlar - atomlar va guruhlar asosan
Universal International Scientific Journal
13
musbat zaryadni tutadigan Cu
+1
, Al
+3
, O
-2
,
Mg
+2
, OH
-1
- mavjud bo’lgan qatlamli
montmorillonit
sirtining
tarkibi
ko‘rsatilgan.
Ma’lumki,
gil
minerallaridagi
ionlarning adsorbsiyalanishi ionli o‘z
ichiga olgan almashinish, elektrostatik
ta’sir
o‘tkazish
va
komplekslash
jarayonlari turli mexanizmlar tomonidan
boshqariladi. Muhitning solvatsiya qobig‘i
va
pH
qiymati,
shuningdek
oddiy
ionlarning murakkab ionlarni hosil qilish
qobiliyati ularning eritmada zaryadlangan
adsorbent yuzasi bilan elektrostatik ta’sir
o‘tkazish qobiliyatiga ta’sir qiladi.
Xulosa qilib aytganda Navbahor
tumani Vaush koni bentoniti tarkibidan
montmorillonitni ajratib olish bo’yicha olib
borilgan termogravimetrik tahlil va SEM
tahlillari etilenglikol bilan olib borilgan
yuvish usuli orqali Na - montmorillonit
to’g’ri kelishi aniqlandi. Bu moddani turli
sonalarda ishlatishga tavsiya qilindi va
tadqiqotlar davom etmoqda.
Foydalanilgan adabiyotlar
1. O’zbekiston milliy ensklopediyasi birinchi jild – Toshkent 2000 y [ 1]
2. Akhmedov K.S. Bentonites of Uzbekistan. – Tashkent .-1974.-273 p.
3. Kurbaniyazov K.K., Zakirov M.Z. Bentonites of Karakalpakstan // Fan. 1979.
4. Battalova Sh.B. Physico-chemical basis for the production and use of catalysts and adsorbents from
bentonites. - Alma-Ata. “Science”, 1986. – 167 p.
5. Umirov F.E. Buranova S.H. Extraction of Montmorillonite From Bentonites of the Navbakhor
Mine International Journal of Advanced Research in Science,Engineering and Technology Vol. 11, Issue 6,
June. 2024.- 21960-21962 s. ISSN: 2350-0328.
6. Umirov F.E. Buranova S.H. Navbahor koni bentonitlaridan montmorillonit olish T A D Q I Q O T
L A R jahon ilmiy – metodik jurnali http://tadqiqotlar.uz/ 205 45-son_1-to’plam_Sentabr-2024 ISSN:3030-
3613-10
7. Умиров Ф.Э.,Темиров У.Ш.,Собиров Б.Т.,Умиров У.Ф. Оқова сувларни тозалашга сорбентлар
олиш ва уларнинг хоссаларини ўрганиш. Фан ва технологиялар тараққиёти илмий – техникавий
журнал БМТИ 2023 октябрь E-mail: fantt_jurnal@umail.uz
8. Zhurabek Shodikulov, Farhad Umirov, Najimuddin Usanbayev, Khamza Trobov, Azam Rasulov,
Abdurasul Mamataliyev. Kinetics of the conversion process of the MgCl2-NaClO. E3S Web of Conferences
563, 01026 (2024)
