Universal International Scientific Journal
88
Dadaboyeva Maftuna Xusanboy qizi., Abduolimova Dilshodaxon., Jabborova Sayyora
Andijon davlat pedagogika instituti
Uzbekistan
abd1olimovadilshodaxon@gmail.com
Annotatsiya.
Ushbu maqolada qadimgi Yunon-Rim falsafiy maktablarining shakllanishi, asosiy
vakillari va g‘oyalari tahlil qilinadi. Har bir maktabning tarixiy-ijtimoiy sharoiti, o‘ziga xos yondashuvlari
va zamonaviy falsafaga ta’siri ko‘rib chiqiladi. Qadimgi davr falsafasi bugungi fikrlash madaniyatiga asos
bo‘lib xizmat qilgan muhim intellektual meros sifatida talqin etiladi.
Kalit so‘zlar:
Yunon falsafasi, Rim falsafasi, stoitsizm, epikureizm, Platon, Aristotel, Sokrat,
sofistlar, neoplatonizm, antik davr.
Аннотация:
В статье анализируется формирование, основные представители и идеи древних
греко-римских философских школ. Рассматривается исторический и социальный контекст каждой
школы, ее уникальные подходы и ее влияние на современную философию. Античная философия
трактуется как важное интеллектуальное наследие, послужившее основой для современной
культуры мысли.
Ключевые слова:
Греческая философия, римская философия, стоицизм, эпикуреизм, Платон,
Аристотель, Сократ, софисты, неоплатонизм, античность.
UNIVERSAL XALQARO ILMIY
JURNAL
QADIMGI YUNON-RIM FALSAFIY MAKTABLARI
Universal International Scientific
Year: 2025 Issue: 2 Volume: 4
Published: 16.04.2025
International indexes
Universal International Scientific Journal
8
9
Abstract:
This article analyzes the formation, main representatives and ideas of ancient Greco-
Roman philosophical schools. The historical and social conditions of each school, its specific approaches
and influence on modern philosophy are considered. The philosophy of ancient times is interpreted as an
important intellectual heritage that served as the basis for today's culture of thought.
Keywords:
Greek philosophy, Roman philosophy, stoicism, epicureanism, Plato, Aristotle, Socrates,
sophists, neoplatonism, antiquity.
Language:
Uzbek
Citation:
Dadaboyeva , M., Abduolimova , D., & Jabborova , S. (2025). ANCIENT GRECO-
ROMAN PHILOSOPHICAL SCHOOLS. Universal International Scientific Journal, 2(4), 88–93.
https://universaljurnal.uz/index.php/jurnal/article/view/1494
Doi:
https://doi.org/10.5281/zenodo.15228886
Copyright © 2025 by author(s) and Scientific Research Publishing Inc. This work is licensed under
the
Creative
Commons
Attribution
International
License
(CC
BY
4.0).
http://creativecommons.org/licenses/by/4.0/
Qadimgi Yunon va Rim sivilizatsiyalari
insoniyat tarixidagi eng yirik madaniy va ilmiy
taraqqiyot bosqichlaridan biridir. Aynan shu
davrda ilm-fan, san’at, siyosat, va eng asosiysi
— falsafa rivojlanib, inson tafakkurining
imkoniyatlari chuqur o‘rganila boshlandi.
Falsafa qadimgi Yunonda hayot, borliq, aql va
haqiqat haqidagi savollarni o‘rganishdan
boshlangan bo‘lsa, Rimda u jamiyat va siyosat
bilan uyg‘un holda shakllangan.
Dastlabki tabiatshunoslik maktablari
(miloddan avvalgi VII–VI asrlar)
Qadimgi Yunon falsafasi ilk bor Ioniya
shaharlarida – ayniqsa Milet va Efesda
shakllangan. Bu davr faylasuflari asosan tabiat
hodisalariga e’tibor qaratib, olamning asosiy
mohiyatini anglashga harakat qilganlar. Ular
“arkhe”
deb
atalgan
boshlang‘ich
substansiyani aniqlashga intilganlar.
Fales (Thales) — Borliqning asosiy
elementi sifatida suvni ko‘rsatgan. U tabiat
hodisalarini mifologik emas, riyoziy va
mantiqiy asosda tushuntirishga harakat qilgan
birinchi faylasuflardan biridir.
Anaksimandr — “Apeyron” (cheksiz,
noma’lum substansiya) tushunchasini taklif
qilgan. U tabiatdagi xilma-xillikni bitta
muayyan modda emas, balki abadiy va noaniq
boshlang‘ichdan
kelib
chiqqan
deb
hisoblagan.
Universal International Scientific Journal
90
Anaksimen — Havoni (havo) asosiy
element deb bilgan, ucha moddiy holatlar
orqali dunyoning tarkibini tushuntirgan.
Bu bosqich tabiatni riyoziy va ilmiy
asosda tushunishga ilk qadam bo‘lgan.
2. Eleya maktabi (mil.avv. V asr)
mavjudotning doimiyligi va harakatsizligi
haqida falsafiy qarashlarni ilgari surgan. Bu
maktabning asosiy g‘oyasi borliq — yagona,
abadiy va o‘zgarmasdir, degan fikrga
asoslangan.
Parmenid — “Borliq — bor, yo‘qlik esa
yo‘q” degan tezisni ilgari surgan. U sezgi
orqali emas, faqat aql bilan haqiqatga yetishish
mumkinligini ta’kidlagan.
Zenon — Mashhur “Zenon paradokslari”
muallifi bo‘lib, u harakatning mavjud
emasligini
isbotlashga
uringan.
Uning
“Axilles va toshbaqa” hamda “dichotomiya”
paradokslari keyinchalik mantiqiy tafakkur
taraqqiyotiga katta ta’sir ko‘rsatgan.
3. Pifagorchilar maktabi bu maktab
falsafa va matematikani uyg‘unlashtirgan
holda mavjudotning mohiyatini sonlar orqali
tushuntirishga harakat qilgan.
Pifagor — U nafaqat matematik, balki
ruhiy poklanish, musiqa va geometriya bilan
shug‘ullangan faylasuf sifatida tanilgan.
Pifagorchilar
sonlar
nafaqat
matematik
birliklar,
balki
butun
mavjudotning
strukturaviy asosi ekanini ilgari surganlar.
4. Sofistlar mil.avv. V asrda paydo
bo‘lgan. Ular ko‘proq inson, jamiyat va
axloqiy qadriyatlarga qaratilgan qarashlarni
ilgari surgan.
Sofistlar — Bilim nisbiy, haqiqat shaxsiy
tajriba orqali aniqlanadi degan g‘oyani ilgari
surganlar. Ular til, nutq san’ati va mantiqiy
munozarani o‘rgatgan ustozlar bo‘lgan.
Sokrat — Falsafani axloqiy va shaxsiy
o‘z-o‘zini tahlil qilish vositasiga aylantirgan.
Uning asosiy usuli — dialektika (savol-javob
orqali haqiqatga yetishish). Sokrat yozma
meros qoldirmagan, ammo uning qarashlari
Platon asarlari orqali bizgacha yetib kelgan.
5. Platon va Aristotel - bu ikki faylasuf
falsafaning tizimli shakllanishiga asos solgan.
Ularning qarashlari asrlar davomida g‘arb
tafakkuriga katta ta’sir ko‘rsatgan.
Platon
—
“G‘oyalar
olami”
konsepsiyasining muallifi. Uning fikricha,
haqiqiy reallik sezgi bilan emas, aql bilan
idrok qilinadigan g‘oyalarda mujassam. U
shuningdek “Ideal davlat” nazariyasini ishlab
chiqqan va falsafiy dialoglar shaklida o‘z
fikrlarini bayon etgan.
Aristotel — Ilmiy va empirik metodni
asoslab bergan. U fanlarni klassifikatsiya qilib,
mantiq (syllogizm), etika (O‘rtacha yo‘l
nazariyasi), metafizika, poetika va biologiya
kabi sohalarda muhim ishlar qilgan.
Universal International Scientific Journal
91
Aleksandr Makedonskiy imperiyasidan
keyingi davrda falsafa shaxsiy baxt, axloqiy
xotirjamlik va ruhiy tinchlikka qaratilgan edi.
Falsafa endi jamiyatdan ko‘ra ko‘proq
individual hayotga yo‘naltirildi.
1. Stoitsizm. Zenon, Seneka, Epiktet,
Mark Avreliy — Tabiat qonunlariga mos
yashash, ichki iroda va sabr orqali baxtga
erishish g‘oyasini ilgari surganlar. Stoiklar
taqdirni qabul qilish, ehtiroslardan voz kechish
orqali ongli hayot kechirishni targ‘ib qilgan.
2. Epikureizm. Epikur — Lazzatni oliy
ne’mat deb bilgan, biroq bu moddiy lazzat
emas, balki ruhiy osoyishtalikdir. U ilohiy
jazodan qo‘rqmaslik, o‘limdan cho‘chimaslik
kerakligini o‘rgatgan. Uning qarashlari
Lukretsiy orqali she’riy shaklda davom
ettirilgan.
3. Skeptitsizm.Pirron — Bilim nisbiy va
subyektivdir. Har qanday fikrga qarshi fikr
topish mumkin. Shuning uchun mutlaq
haqiqatga ishonmaslik, “sukut” saqlash eng
oqilona yondashuv, deb bilgan.
4.
Neoplatonizm.Plotin
— Platon
g‘oyalarini
diniy-falsafiy
asosda
rivojlantirgan. U “Yagona” tushunchasini
ilgari surgan — barcha borliq manbai yagona
ilohiy substansiyadir. Bu g‘oya keyinchalik
xristian falsafasiga ham ta’sir ko‘rsatgan.
Qadimgi
Rimda
falsafa
Yunon
madaniyati
asosida
shakllandi.
Rim
faylasuflari ko‘proq amaliy masalalar, axloqiy
qadriyatlar va davlat boshqaruvi bilan
qiziqqanlar.
Seneka — Stoitsizm g‘oyalarini etik
ruhda rivojlantirgan, adabiy va falsafiy asarlari
orqali o‘z davrining muhim axloqiy
masalalarini yoritgan.
Mark Avreliy — Rim imperatori bo‘lib,
o‘zining “O‘z-o‘zimga mulohazalar” asarida
falsafiy fikrlarini yozib qoldirgan. U stoiklar
g‘oyalarini amaliy hayotda qo‘llagan.
Tsitseron — Nutq madaniyati, adolat va
respublika qadriyatlari tarafdori bo‘lgan.
Uning asarlari siyosiy va axloqiy tafakkurda
muhim o‘rin egallaydi.
Lukretsiy — Epikur falsafasini she’riy
shaklda bayon qilgan “De rerum natura”
(“Tabiat haqida”) asari bilan tanilgan.
Qadimgi Yunon-Rim falsafasi faqat o‘z
davrining emas, balki
keyingi davrlar
tafakkuriga ham chuqur ta’sir o‘tkazgan. O‘rta
asrlar ilohiyotida, Uyg‘onish davri ilm-fanida
va zamonaviy G‘arb falsafasining poydevorida
antik
faylasuflarning
qarashlari
yotadi.
Bugungi kunda ham tanqidiy tafakkur, etik
qadriyatlar va ilmiy metodologiya aynan
ushbu maktablar tomonidan asos solingan.
Universitetlarda falsafa darslari aynan qadimgi
Yunon-Rim maktablaridan boshlanadi.
Qadimgi Yunon va Rim falsafiy
maktablari
insoniyat
tafakkurining
Universal International Scientific Journal
92
poydevorini yaratgan. Ularning qarashlari
nafaqat nazariy bilim, balki hayot tarzini
anglash, axloqiy kamolotga erishish vositasi
bo‘lgan. Ular taqdim etgan g‘oyalar hali-hanuz
dolzarbligini yo‘qotmagan, balki zamonaviy
ijtimoiy, axloqiy va ilmiy muammolarni
tushunishda asosiy kalit vazifasini bajaradi. Bu
maktablarning o‘rganilishi insonni chuqur
fikrlashga, haqiqatni izlashga va fazilatli
yashashga undaydi. Shuning uchun ularning
merosi – abadiy va bebaho qadriyatdir
.
Foydalanilgan adabiyotlar
1.
Aristotel. Metafizika. Toshkent: Fan, 1995.
2.
Platon. Davlat. Toshkent: “Yangi asr”, 2003.
3.
Sokrat asarlaridan tanlangan parchalar. O‘zbek tarjimasi.
4.
Russell, B. (1945). A History of Western Philosophy. London: George Allen & Unwin.
5.
Gulyamov, Sh. (2012). Antik falsafa asoslari. Toshkent: O‘qituvchi.
6.
Shavkatovna, U. S. (2022). ZAMONAVIY TA'LIM MUXITIDA TALABALARDA ILMIY
DUNYOQARASHNI SHAKLLANTIRISH TIZIMININI TAKOMILLASH TIRISH. Евразийский
журнал социальных наук, философии и культуры, 2(2), 136-139.
7.
Usmanova,
S.
(2022).
TALABALARDA
ILMIY
DUNYOQARASHNI
SHAKLLANTIRISHDA AKSIOLOGIK PEDAGOGIKADAN SAMARALI FOYDALANISH.
Theoretical aspects in the formation of pedagogical sciences, 1(7), 121-123.
8.
Usmanova, S. (2022). Talabalarda ilmiy dunyoqarashni shakllantirishda pedagogik
aksiologiyani ahamiyati. Евразийский журнал академических исследований, 2(10), 51-55
9.
Shavkatovna, U. S. (2022). ZAMONAVIY TA’LIMDA ILMIY PEDAGOGIK
MUHITNING TALABALAR DUNYOQARASHIGA TA’SIRI: MUAMMO VA YECHIMLAR
10.
Shavkatovna, U. S. (2024). THE INTERACTION OF SOCIAL MOBILITY AND
NATIONAL CHARACTER. Web of Humanities: Journal of Social Science and Humanitarian Research,
2(10), 116-118.
11.
Usmanova, S., Igamberdiyev, D., To’lqinjanov, A., To’xtamurodov, T., & Tursunboyev, S.
(2024). IJTIMOIY FALSAFANING METODOLOGIK FUNKSIYASINI QO’LLASH USULLARI.
Universal xalqaro ilmiy jurnal, 1(3),10-13.
12.
Usmanova, S., Igamberdiyev, D., Qosimjonov, M., Qobilov, M., & Sattorov, S. (2024).
QADIMGI RIM KISHILIK JAMIYATIDA IJTIMOIY HARAKATCHANLIK OMILLARI. Universal
xalqaro ilmiy jurnal, 1(3), 14-17.
13.
Sotvoldiyev, S. (2023). Arab leksikografiyasi tarixi va ibn molik musallas lug'atlarining
tuzilish prinsiplari. The role of science and innovation in the modern world, London, United Kingdom.
14.
Sirojiddin Sotvoldiev, . (2024). AUTOANTONYMY AND ENANTIOSEMY: A
COMPARATIVE LINGUISTIC ANALYSIS OF OPPOSITIONAL MEANINGS IN LANGUAGE.
American
Journal
of
Philological
Sciences,
4(12),
125–129.
https://doi.org/10.37547/ajps/Volume04Issue12-22
15.
Sotvoldiev, S. (2022). PRINCIPLES OF COMPOSITION OF SCIENTIFIC-CRITICAL
TEXT OF IBN SAYYID’S DICTIONARY" AL-MUSALLAS. Thematics Journal of History, 8(1).
16.
Сотволдиев, С. (2023). Важность развития навыка использования инфографики в
Universal International Scientific Journal
93
уроках арабского языка для улучшения коммуникативных навыков студентов. Арабский язык в
эпоху
глобализации:
инновационные
подходы
и
методы
обучения,
1(1),
69–72.
https://doi.org/10.47689/ATGD:IYOM-vol1-iss1-pp69-72-id28397
17.
Сотволдиев, С. (2024). Редактирование переводов из арабской прессы: проблемы и
решения.
Conference
Proceedings:
Fostering
Your
Research
Spirit,
553-556.
https://doi.org/10.2024/48h0fh84
18.
Сотволдиев С.М. (2024). ЖАДИД МАТБУОТИНИНГ 1917-18 ЙИЛЛАРДАГИ
ҲОЛАТИ: “ТУРК СЎЗИ” ГАЗЕТАСИ ПУБЛИЦИСТИКАСИ МИСОЛИДА. Экономика и социум, (1
(116)), 1346-1350.
